fbpx
Wikipedia

Skelet (insan)

Avqust 01, 2021

İnsan skeleti — insanın bədənində olan sümüklərin məcmusu. Bu sümüklər məcmusu skeleti (yun. skeleton – "qurumuş") təşkil edir. Skelet hərəkət aparatının passiv hissəsinə aid olub hərəkət, istinad və qoruyucu funksiya daşıyır.

İnsan skeleti
Döş
Bel
Kəllə
D.s.dəstəyi
D.s.cismi
Dizqapağı
İncik
Qamış
Ayaqdarağı
Önayaqdarağı
Barmaqlar
Önəldarağı
İnsan skeleti diaqramı (ön proyeksiya)
  • bax
  • müzakirə
  • redaktə

Bişofa görə hərəkət aparatı bədənin kütləsinin 72,45%-ni, skelet isə 1/3 və ya 1/7 hissəsini təşkil edir. Yerdə qalanı bağ aparatı və əzələlərin üzərinə düşür. Yetkin şəxsin skeletini təşkil edən sümüklərin ümumi sayı 200-dən artıqdır.

Skelet haqqında ümumi məlumat

 
İnsan skeleti

Skeleti təşkil edən hər bir sümük – os tam mənada bir orqandır. O müəyyən formaya, quruluşa və funksiyaya malikdir. Sümük başlıca olaraq sümük toxumasından təşkil olunmuşdur. Bundan əlavə sümükdə başqa toxumalardan təşkil olunmuş törəmələr: sümüküstlüyü, sümük iliyi, damarlar və sinirlər də vardır. Sümüküstlüyü sümüyü xaricdən örtür, sümük iliyi isə onun daxilində yerləşir. Sümüyün oynaq səthləri qığırdaqla örtülü olur. Sümüklər bir-biri ilə birləşdirici toxuma ilə birləşib skeleti əmələ gətirirlər.

Sümüklərin rəngi və forması

Canlı sümüyün rəngi çəhrayı, maserasiya edilmiş, cansız sümüyün rəngi isə ağ olur. Sümük uzun müddət torpaqda qalarsa kül, qumsal yerdə qalarsa kərpici, bataqlıqda qalarsa yaşıl və ya qara rəng alar. Sümüklərin zahiri forması irsi xüsusiyyətdən başqa daşıdığı funksiyadan və əzələ fəaliyyətindən də asılıdır. Əzələlərin dartma qüvvəsi nəticəsində sümüklərin üzərində əzələ bağlanan yerdə hündürlüklər (çıxıntılar, qabarlar və s.) və ya çuxurcuqlar əmələ gəlir. Əzələ nə qədər çox inkişaf edərsə sümük hündürlükləri bir o qədər çox nəzərə çarpar. Sümüklərin formasına əzələ amillərindən başqa xarici orqanların (damar, sinir kötükləri, vəzilər) təzyiqi də təsir edir. Bu zaman onların üzərində şırım, oyma, dəlik və s. əmələ gəlir.

Sümüklərin formaları

Forma cəhətcə sümüklər dörd qrupa bölünür:

  • Uzun sümüklər
  • Qısa sümüklər
  • Yastı sümüklər
  • Qarışıq sümüklər.
  • Uzun sümüklər – ossa longa

Belə sümüklər sürətlə hərəkət edilən yerdə olub, böyük ölçülərə malik olurlar və ling funksiyası daşıyırlar. Hər bir uzun sümüyün iki ucu – epifizi və diafizi (orta hissəsi) var. Diafizin daxilində sümük iliyinə məxsus kanal vardır. Kanalın olması belə sümüklərə boru şəkli verdiyi üçün onlar borulu sümüklər də adlanırlar. Epifizlərin biri kürəyə bənzəyib baş – caput, digəri hündürlük təşkil edib kondilus adlanır və üzəri oynaq qığırdağı ilə örtülüdür. Epifiz üzərində əzələ və vətərə məxsus hündürlüyə apofiz, epifizin diafizinə keçən yerinə isə metafiz deyilir. Sümüklər metafizin hesabına uzununa böyüyürlər.

  • Qısa sümüklər – ossa brevia

Bunların bütün ölçüləri təxminən bərabərdir və az dərəcədə hərəkət, elastiklik, möhkəmlik tələb olunan yerdə olurlar (fəqərələr, bilək və ayaq daraqarxası sümüklər).

  • Yastı və ya enli sümüklər – ossa plana

Bu sümüklərin nazik, boylama və köndələn ölçüləri böyük olur. Gah divar rolu oynayıb qoruyucu funksiya yerinə yetirir (kəllənin beyin hissəsini təşkil edən sümüklər), gah da əzələlərin bağlanması üçün istinad təşkil edirlər.

  • Qarışıq sümüklər – ossa mixta

Belə sümüklər yuxarıda deyilən əlamətlərin bəzilərinə malik olurlarş Məs, gicgah və üz sümükləri.

Sümüklərin qrupları

Privesə görə sümüklər quruluş, funksiya və inkişafına görə dörd qrupa bölünür:

 
Süngəri sümüyün daxili quruluşu
  • Borulu sümüklər:
  1. Uzun (ətraf sümükləri)
  2. Qısa (əl və ayaq daraq sümükləri)
  • Süngəri sümüklər:
  1. Uzun (qabırğalar və döş sümüyü)
  2. Qısa (fəqərələr, bilək və ayaqdaraqarxası sümüklər)
  3. Sesamoid (diz qapağı, noxudabənzər və s.)
  • Yastı sümüklər:
  1. Kəllə sümükləri
  2. Qurşaq sümükləri
  • Qarışıq sümüklər:
  1. Gicgah sümüyü
  2. Üz sümükləri

Yuxarıda təsvir olunmuş sümüklərdən başqa skelet boşluqlarında hava olan havalı sümüklər də vardır. Bu boşluqlara cib – sinus deyilir. Bunlara alın, əsas, gicgah, xəlbir və əng sümükləri aiddir.

Sümüyün quruluşu

Sümük toxuması birləşdirici toxumanın bir növü olub histoloji cəhətdən ara maddədən və sümük hüceyrələrindən ibarətdir. Sümük toxuması iki cür olur:

  • Kobud lifli sümük toxuması
  • Səfhəli sümük toxuması.

Kobud lifli sümük toxuması dölün sümüklərində olur və uşaq anadan olandan sonra tədricən səfhəli sümük toxuması ilə əvəz olunur. Səfhəli sümük toxumasının ara maddəsi sümük səfhələrindən ibarətdir. Bu səfhələr mineral duzlar, əsasən kalsium duzları hopmuş kollagen liflərdən – ossein adlanan üzvi maddədən təşkil olunmuşdur. Osseinlər müəyyən istiqamətlərdə sıralar təşkil edərək bir-biri ilə osseomukoidlə birləşirlər (yapışdırıcı maddə). Sümük səfhələrinin qalınlığı 4 – 13 mikron olur.

 
Uzun sümüyün xarici və daxili qatının təsviri

Bir neçə cür sümük səfhəsi fərqləndirilir. Konsentrik Havers sümük səfhələri, ara sümük səfhələri, daxili və xarici ümumi və ya general sümük səfhələri. Konsentrik Havers sümük səfhələriqan damarına məxsus Havers kanalını əhatə edərək sümük vahidi olanosteonu və ya Havers sistemini əmələ gətirir. Hər osteonu əmələ gətirən sümük səfhələrinin miqdarı 3 – 22, orta hesabla 8 – 15 ədəd olur. Xarici və daxili ümumi sümük səfhələri sümüyün xarici və daxili səthləri altında onlara paralel düzülürlər. Havers sistemi ilə ümumi səfhələr arasında qalan yerləri ara səfhələr tutur.

Sümük hüceyrələri

Sümük hüceyrələri – osteositlər tam inkişaf etmiş, bölünməyən, çoxbucaq formalı törəmələrdir. Onlar üzərindən çıxıntılar buraxır ki, bu da hüceyrələrə tor şəklini verir. Sümükdə qan damarlarına məxsus iki cür kanal var: Havers və Folkman kanalları

Havers kanalı sümüyün xarici və daxili səthindən başlayıb, boylama istiqamətdə gedir və xaricdən konsentrik Havers səfhələri ilə əhatə olunmuşdur. Folkman kanalları ya sümüküstlüyü, ya sümük iliyi kanalı tərəfdən, ya da bilavasitə Havers kanalından başlayaraq köndələn istiqamətdə gedir və Havers sistemlərini bir-biri ilə birləşdirirlər. Bunların Havers səfhələri olmur. Kanallarda sinir, artireya, vena olur. Adlarını çəkdiyimiz hissələr arasında qalan mikroskopik boşluqlarda toxuma mayesi cərəyan edərək sümüyü qidalandırır. Sümük toxumasının daxilində, xüsusən xarici ümumi səfhələrində birləşdirici toxuma liflərinə – Şarpey liflərinə rast gəlinir. Bunlar sümüküstlüyünü sümüyə əlaqələndirirlər…

Sümüyün daxili (fiziki) quruluşu

Sümük xaricdən kompakt maddə – substantia compacta, daxildən süngəri maddə – substantia spongiosa ilə əhatə olunub. Bunların hər ikisi sümük səfhələrindən əmələ gəlib. Kompakt maddədə səfhələr sıx yerləşir, süngəri maddədə isə aralı olub bir-birini çarpazlayır. Ara sahələr sümük iliyi ilə tutulmuş olur. Süngəri maddə sümüyə yüngüllük və möhkəmlik verir. Uzun və qısa sümüklərdə kompakt maddə xaricdə, süngəri maddə daxildə yerləşir. Diafizdə kompakt maddə qalın, süngəri maddə isə nazik olur. Epifizlərdə isə bu əksinə olur. Yastı sümüklər iki qat kompakt maddədən və onların arasında yerləşən süngəri maddədən ibarətdir. Havalı sümüklər də xaricdən kompakt, daxildən süngəri maddədən təşkil olunmuşdur.

Sümüyün kimyəvi tərkibi

Yetkin şəxsin canlı sümüyü kimyəvi tərkibcə 50%-i su, 28%-i üzvi və 22%-i qeyri-üzvi maddədən ibarətdir. Maserasiya olmuş (yağı alınmış, yumşaq toxumalardan ayrılmış qurudulmuş) sümük 33,3%-i üzvi və 66,7%-i qeyri-üzvi maddədən ibarətdir. Sümüyün üzvi maddələrinə ossein, osseomukoid, yağlar, qeyri-üzvi maddələrinə isə mineral duzlar, əsasən kalsium duzları aiddir. Sümüyün tərkibində bir də A, D və C vitaminləri var. Üzvi maddələr sümüyə elastiklik, qeyri-üzvi maddələri isə möhkəmlik verir. Sümükdən turşu vasitəsilə qeyri-üzvi maddələrin çıxarılması prosesi dekalsinasiya, yandırılmaqla üzvi maddələrin çıxarılması kalsinasiya adlanır. Qeyri-üzvi və üzvi maddələrin nisbəti sabit qalmayıb yaşdan asılı olaraq dəyişir. Bu nisbətə qidalanma təsir edir. Yaşa dolduqca üzvi maddələr azaldığı, qeyri-üzvi maddələr isə çoxaldığı üçün sümük elastikliyini itirir və kövrək olur.

Sümüküstlüyü – Periosteum

Sümüküstlüyü sümükləri xaricdən örtən, birləşdirici toxumadan təşkil olunmuş, çəhrayı rəngli nazik qişadır. Histoloji cəhətdən sümüküstlüyü iki qatdan ibarətdir.

  • Damar və sinir lifləri ilə zəngin xarici lifli qat – tunica adventitia
  • Hüceyrə elementləri ilə zəngin daxili sümükyaradıcı osteogen qat – tunica fibroelastica

Daxili qatda çoxlu osteoblastlar – sümükyaradan hüceyrələr var. Onlar sümüyün inkişafında, böyüməsində və regenerasiyasında iştirak edirlər. Sümüküstlüyünün xarici qatında olan qan damarları sümüyün daxilinə yayılır və onu qidalandırır. Sümüküstlüyünün zədələndiyi və ya soyulduğu nahiyə qidasız qalıb çürüyür. Bundan başqa sümüküstlüyünün xarici qatı sinir elementlərinin hesabına sümüyün ağrıya qarşı həssaslığını təmin edir. Sümüklərdə qığırdaq olan yerlərdə sümüküstlüyü qığırdaqüstlüyü ilə əvəz olunur. Orqanizmdə müstəsna olaraq yalnız oynaq səthləri və kəllənin beyin hissəsinin sümüklərinin daxili səthi sümüküstlüyündən məhrumdur. Sümüküstlüyünün bəzi nahiyələrdə xüsusi adı var: kəllədə – pericranium, diş alveollarını örtən yerdə periodonteum, göz yuvasını örtən hissədə – periorbita, onurğa kanalını örtən yerdə – endorachis.

Sümüküstlüyü sümükəri xaricdən örtüb oynaqlara çatarkən oynaq kisəsinin xarici lifli qatı ilə birləşir. Bundan başqa sümüküstlüyü qida dəliklərindən və kanalından sümük iliyi kanalına daxil olur və onun divarlarını örtərək daxili sümüküstlüyü adlanır:endosteum.

Sümüküstlüyünün funksiyaları:

  1. Sümük və sümük iliyi üçün örtükdür;
  2. Sümüyü qidalandırır;
  3. Sümüyün inkişafında və eninə böyüməsində iştirak edir;
  4. Sümüyün regenerasiyasında iştirak edir.

Sümük iliyi

Sümükiliyi iki cür olur:

  • Qırmızı sümük iliyi – medulla ossium rubra
  • Sarı sümük iliyi – medulla ossium flava

Qırmızı sümük iliyi qan damarları ilə çox zəngindir. Bu toxumanın ilgəkləri daxilində eritroblastlar, eritrositlər, limfositlər, leykositlər, az miqdarda piy hüceyrələri, bir qədər sümükyaradan (osteoblast) və sümükpozan (osteoklast) hüceyrələr olur. Qırmızı sümük iliyi yeni doğulmuşun və 2 – 3 yaşadək uşaqların bütün sümüklərində olur. Sonra tədricən piy hüceyrələrinin toplanması, qan damarlarının azalması nəticəsində tədricən sarı sümükiliyinə çevrilir. 15 yaşından sonra qırmızı ilik yastı və qısa sümüklərdə və uzun sümüklərin epifizində olur. Uzun sümüklərin diafizində isə sarı ilik olur. Sarı sümük iliyi piy toxumasından təşkil olub. Burada qanyaradıcı elementlər, qan damarları az, piy hüceyrələri çoxdur.

Sümük birləşmələri

Sümüklər fasiləsiz (sinartroz-synarthrosis) və fasiləli (diartroz-diarthrosis) birləşirlər. Fasiləsiz birləşmələrdə birləşən sümüklərin arasında fasilə olmur. Bunlar bir-birilə birləşdirici toxuma vasitəsilə (sıx lifli birləşdirici toxuma, qığırdaq və sümük toxuması) birləşirlər, az hərəkətli və ya hərəkətsiz olurlar. Fasiləli birləşmələrdə isə əksinə, sümüklər arasında fasilə olur və onlar hərəkətli olurlar.

Sinartorzlar onları təşkil edən toxumanın növündən asılı olaraq dörd cür olur:

  • I. Lifli birləşmə və ya sindesmoz – junctra fibrosa s. syndesmosis

Bu zaman sümüklər sıx lifli birləşdirici toxuma ilə birləşirlər. Sindesmozlar iki yerə bölünür:

  1. Lifli sindesmoz – birləşmə kollagen lifli birləşdirici toxumanın hesabına olur (sümükarası zarlar, kəllə tikişləri, sümükarası bağlar).
  2. Elastiki sindesmoz – birləşmə elastik lifli birləşdirici toxuma hesabına olur (fəqərə qövsləri arasındakı sarı bağlar).
  • II. Qığırdaq birləşmə və ya sinxondroz – junctra cartilaginea s. synchondrosis

Bu zaman sümüklər qığırdaq birləşdirici toxuma ilə birləşir. Sinxondrozlar da iki cür olur:

  1. Gialin sinxondroz – birləşmə gialin qığırdaq birləşdirici toxuma hesabına olur – (birinci qabırğa qığırdağının döş sümüyü ilə birləşməsi).
  2. Lifli sinxondroz – birləşmə kollagen və elastik lifli qığırdaq birləşdirici toxuma hesabına olur (fəqərə cisimlərinin bir-birilə fəqərəarası disk vasitəsilə birləşməsi)

Qığırdaq birləşmələrinin bir növünü yarımoynaq – hemiarthrosis təşkil edir. Bu zaman sümükləri birləşdirən qığırdaqda yarıq olur. Bu forma keçid formadır (qasıq sümüklərin bir-birilə birləşməsi). Bu zaman oynağın əsas elementlərindən biri və ya ikisi olmur.

  • III. Sümük birləşmələr – sinostozlar

16 yaşdan sonra bəzi sümüklərdə olan sindesmoz və sinxondrozlar sümükləşirlər, yəni sinostoz birləşməyə keçirlər: oma və büzdüm fəqərələrinin, qocalarda kəllə sümüklərinin, uzun sümüklərdə diafizlə epifizin, qasıq, qalça, oturaq sümüklərinin sinostazlaşması buna misaldır.

  • IV. Fasiləsiz birləşmələrə bir də əzələ, bağ vasitəsilə birləşmə aiddir. Bunlara sinsarkozlar deyilir (kürək sümüyünün əzələ ilə gövdəyə və dilaltı sümüyə əlaqəsi).

Oynaq və onun əsas elementləri

Oynağın əsas elementləri aşağıdakılardır:

  • Oynaq səthləri – facies articularis
  • Oynaq qığırdağı – cartilago articularis
  • Oynaq kapsulu – capsula articularis
  • Oynaq boşluğu – cavum articulare

Oynaq səthlərinin biri çıxıq olub oynaq başı – caput articulare, o biri basıq olub oynaq çuxuru – fossa articularis adlanır. Oynaq səthi nə qədər böyük olarsa, istinad bir o qədər çox olar və oynaq möhkəm olar. Oynaq başı və oynaq çuxuru qığırdaqla örtülü olur. Oynaq qığırdağı əksərən gialin qığırdaqdan olur, bəzən lifli qığırdaqdan da əmələ gəlir: məs. gicgah – çənə, döş – körpücük oynağış Gialin qığırdaq elastik, lifli qığırdaq isə möhkəm olması ilə fərqlənir. Oynaq qığırdağı oynaq başında mərkəzi hissədə qalın, kənarlarda nazik, oynaq çuxurunda isə əksinə olur. Oynaq kapsulu birləşdirici toxumadan əmələ gəlib, iki sümük arasında uzanaraq oynaq səthləri ilə bərabər oynaq boşluğunu kip qapayır. O oynaq başı kənarından başlayıb oynaq çuxuru kənarına bağlanır.

Kapsul iki qatdan ibarətdir:

  • xarici lifli zar – membrana fibrosa
  • daxili sinovial zar – membrana synovialis

Lifli zar lifli birləşdirici toxumadan əmələ gəlib vətərə bənzəyir, elastiki lif burda az olur. O, sinovial zardan qalın və möhkəm olur və sümüküstlüyü ilə birləşir. Sinovial zar isə çox incə və nazik olub, kövşək birləşdirici toxumadan əmələ gəlib, oynaq boşluğuna daxil olmuş sümüklərin qığırdaqla örtülmüş və örtülməmiş hissələrini örtür, qığırdaqüstlüyü ilə birləşir. Sinovial zar sinovia adlı şəffaf, yapışqan maye ifraz edir ki, o da oynağı sürtünmədən qoruyur. Bəzi yerlərdə oynaq kapsulunun lifli zarı çox nazikləşir və hətta itir. Belə yerdə təkcə sinovial zar qalır ki, buna da sinovial kisəcik deyilir. Bəzi yerlərdə isə oynaq kapsulu qalınlaşıb bağ əmələ gətirir. Bunlar yalançı bağlar adlanırlar. Oynaq boşluğu çox kiçik olub, sinovia mayesi ilə doludur. Bunun nəticəsində sümüklərin səthləri həmişə nəm və bir-birinə demək olar ki, yapışmış olur.

Sinovia – yapışqan, şəffaf, sarımtıl mayedir; o kapsulun daxili səthini, sinovial kisəcikləri və oynaq səthlərini yağlayır. Oynağın əlavə və ya xüsusi elementlərinə yardımçı bağlar, oynaqdaxili bağlar, oynaqdaxili qığırdaqlar, oynaq dodaqları və sesamoid sümüklər aiddir. Bunların funksiyası oynağı möhkəmləndirməkdir.

Oynaqların təsnifatı

Oynaqlar bir neçə prinsip üzrə təsnif olunurlar.

  • Oynaqdan keçirilən xəyali oxların miqdarına görə; bir, iki, üç və çoxoxlu oynaqlar. Biroxlu oynaqlara çarxabənzər, blokabənzər və vintəbənzər oynaqlar aiddir: çarxabənzər – proksimal və distal mil-dirsək oynaqları, orta atlas – ox fəqərə oynağı; blokabənzər – falanqaarası oynaqlar; vintəbənzər – dirsək oynağı. İkioxlu oynaqlara ellipsəbənzər (atlas-ənsə oynağı, mil-bilək oynağı, diz oynağı) və yəhərəbənzər oynaqlar (birinci əl daraq sümüyü ilə trapesiyaşəkilli sümüyün birləşməsi) aiddir. Üç və

ya çoxoxlu oynaqlara kürəvi (bazu oynağı), kasayabənzər (bud-çanaq oynağı) və yastı oynaqlar (daraqarxası-ayaqdarağı oynaqları, baş barmaqdan başqa bilək-əldarağı oynaqları) aiddir.

  • Oynaq səthlərinin formasına görə: çarxabənzər, blokabənzər, vintəbənzər, ellipsəbənzər, yəhərəbənzər, kürəvi, yastı və s.
  • Oynaqda iştirak edən oynaq səthlərinin miqdarına görə: sadə və mürəkkəb oynaqlar.
  • Morfoloji və fizioloji nisbətlərinə görə: Quraşdırma oynaqlar – bu zaman ayrı-ayrı oynaqlar eyni vaxtda hərəkət edib, bir oynaq kimi olurlar: distal və proksimal mil-dirsək oynaqları, fəqərələr arasındakı cüt oynaqlar, cüt gicgah – çənə oynaqları, qabırğa-fəqərə oynaqları.
  • Oynaq boşluğunun bölünməsi: bir və ikikameralı oynaqlar (gicgah-çənə)
  • Oynaq səthlərinin bir-birinə uyğunluğuna görə: kongruent (bud-çanaq, bazu-dirsək oynaqları) və inkongruent (daraq-falanqa, diz oynaqları) oynaqlar.

İstinadlar

  1. Алкамо Э., Бергдал Д., Атлас анатомии человека, səh. 247
  2. Алкамо Э., Бергдал Д., Атлас анатомии человека, səh. 252
  3. Алкамо Э., Бергдал Д., Атлас анатомии человека, səh. 258
  4. Алкамо Э., Бергдал Д., Атлас анатомии человека, səh. 261
  5. Алкамо Э., Бергдал Д., Атлас анатомии человека, səh. 262
  6. Алкамо Э., Бергдал Д., Атлас анатомии человека, səh. 264
  7. Алкамо Э., Бергдал Д., Атлас анатомии человека, səh. 265–266
  8. Алкамо Э., Бергдал Д., Атлас анатомии человека, səh. 268–270
  9. ↑ Ryan Harrod, Biological Anthropology of the Human Skeleton (2nd edition), səh. 178–180
  10. Ryan Harrod, Biological Anthropology of the Human Skeleton (2nd edition), səh. 183
  11. ↑ Ryan Harrod, Biological Anthropology of the Human Skeleton (2nd edition), səh. 185–186
  12. Ryan Harrod, Biological Anthropology of the Human Skeleton (2nd edition), səh. 185–188
  13. Ryan Harrod, Biological Anthropology of the Human Skeleton (2nd edition), səh. 187–188
  14. Ryan Harrod, Biological Anthropology of the Human Skeleton (2nd edition), səh. 188–189

Xarici keçidlər

Avqust 01, 2021
skelet, insan, insan, skeleti, insanın, bədənində, olan, sümüklərin, məcmusu, sümüklər, məcmusu, skeleti, skeleton, qurumuş, təşkil, edir, skelet, hərəkət, aparatının, passiv, hissəsinə, olub, hərəkət, istinad, qoruyucu, funksiya, daşıyır, insan, skeletiboyun,. Insan skeleti insanin bedeninde olan sumuklerin mecmusu Bu sumukler mecmusu skeleti yun skeleton qurumus teskil edir Skelet hereket aparatinin passiv hissesine aid olub hereket istinad ve qoruyucu funksiya dasiyir Insan skeletiBoyun Dos Bel Oma Buzdum Canaq Kelle Cene Korpucuk D s desteyi D s cismi Kurek Bazu Mil Dirsek Bud Dizqapagi Incik Qamis Ayaqdaragi Onayaqdaragi Barmaqlar Eldaragi Oneldaragi BarmaqlarInsan skeleti diaqrami on proyeksiya baxmuzakireredakteBisofa gore hereket aparati bedenin kutlesinin 72 45 ni skelet ise 1 3 ve ya 1 7 hissesini teskil edir Yerde qalani bag aparati ve ezelelerin uzerine dusur Yetkin sexsin skeletini teskil eden sumuklerin umumi sayi 200 den artiqdir Mundericat 1 Skelet haqqinda umumi melumat 2 Sumuklerin rengi ve formasi 3 Sumuklerin formalari 4 Sumuklerin qruplari 5 Sumuyun qurulusu 6 Sumuk huceyreleri 7 Sumuyun daxili fiziki qurulusu 8 Sumuyun kimyevi terkibi 9 Sumukustluyu Periosteum 10 Sumuk iliyi 11 Sumuk birlesmeleri 12 Oynaq ve onun esas elementleri 12 1 Oynaqlarin tesnifati 13 Istinadlar 14 Xarici kecidlerSkelet haqqinda umumi melumat Redakte Insan skeleti Skeleti teskil eden her bir sumuk os tam menada bir orqandir O mueyyen formaya qurulusa ve funksiyaya malikdir Sumuk baslica olaraq sumuk toxumasindan teskil olunmusdur 1 Bundan elave sumukde basqa toxumalardan teskil olunmus toremeler sumukustluyu sumuk iliyi damarlar ve sinirler de vardir Sumukustluyu sumuyu xaricden ortur sumuk iliyi ise onun daxilinde yerlesir Sumuyun oynaq sethleri qigirdaqla ortulu olur Sumukler bir biri ile birlesdirici toxuma ile birlesib skeleti emele getirirler Sumuklerin rengi ve formasi RedakteCanli sumuyun rengi cehrayi maserasiya edilmis cansiz sumuyun rengi ise ag olur Sumuk uzun muddet torpaqda qalarsa kul qumsal yerde qalarsa kerpici bataqliqda qalarsa yasil ve ya qara reng alar Sumuklerin zahiri formasi irsi xususiyyetden basqa dasidigi 2 funksiyadan ve ezele fealiyyetinden de asilidir Ezelelerin dartma quvvesi neticesinde sumuklerin uzerinde ezele baglanan yerde hundurlukler cixintilar qabarlar ve s ve ya cuxurcuqlar emele gelir Ezele ne qeder cox inkisaf ederse sumuk hundurlukleri bir o qeder cox nezere carpar Sumuklerin formasina ezele amillerinden basqa xarici orqanlarin damar sinir kotukleri veziler tezyiqi de tesir edir Bu zaman onlarin uzerinde sirim oyma delik ve s emele gelir Sumuklerin formalari RedakteForma cehetce sumukler dord qrupa bolunur Uzun sumukler Qisa sumukler Yasti sumukler Qarisiq sumukler Uzun sumukler ossa longaBele sumukler suretle hereket edilen yerde olub boyuk olculere malik olurlar ve ling funksiyasi dasiyirlar Her bir uzun sumuyun iki ucu epifizi ve diafizi 3 orta hissesi var Diafizin daxilinde sumuk iliyine mexsus kanal vardir Kanalin olmasi bele sumuklere boru sekli verdiyi ucun onlar borulu sumukler de adlanirlar Epifizlerin biri kureye benzeyib bas caput digeri hundurluk teskil edib kondilus adlanir ve uzeri oynaq qigirdagi ile ortuludur Epifiz uzerinde ezele ve vetere mexsus hundurluye apofiz epifizin diafizine kecen yerine ise metafiz deyilir Sumukler metafizin hesabina uzununa boyuyurler Qisa sumukler ossa breviaBunlarin butun olculeri texminen beraberdir ve az derecede hereket elastiklik mohkemlik teleb olunan yerde olurlar feqereler bilek ve ayaq daraqarxasi sumukler Yasti ve ya enli sumukler ossa planaBu sumuklerin nazik boylama ve kondelen olculeri boyuk olur Gah divar rolu oynayib qoruyucu funksiya yerine yetirir kellenin beyin hissesini teskil eden sumukler gah da ezelelerin baglanmasi ucun istinad teskil edirler Qarisiq sumukler ossa mixtaBele sumukler yuxarida deyilen elametlerin bezilerine malik olurlars Mes gicgah ve uz sumukleri Sumuklerin qruplari RedaktePrivese gore sumukler qurulus funksiya ve inkisafina gore dord qrupa bolunur Sungeri sumuyun daxili qurulusu Borulu sumukler Uzun etraf sumukleri Qisa el ve ayaq daraq sumukleri Sungeri sumukler Uzun qabirgalar ve dos sumuyu Qisa feqereler bilek ve ayaqdaraqarxasi sumukler Sesamoid diz qapagi noxudabenzer ve s Yasti sumukler Kelle sumukleri Qursaq sumukleriQarisiq sumukler Gicgah sumuyu Uz sumukleriYuxarida tesvir olunmus sumuklerden basqa skelet bosluqlarinda hava olan havali sumukler de vardir Bu bosluqlara cib sinus deyilir Bunlara alin esas gicgah xelbir ve eng sumukleri aiddir Sumuyun qurulusu RedakteSumuk toxumasi birlesdirici toxumanin bir novu olub histoloji cehetden ara maddeden ve sumuk huceyrelerinden ibaretdir Sumuk toxumasi iki cur olur Kobud lifli sumuk toxumasi Sefheli sumuk toxumasi Kobud lifli sumuk toxumasi dolun sumuklerinde olur ve usaq anadan olandan sonra tedricen sefheli sumuk toxumasi ile evez olunur Sefheli sumuk toxumasinin ara maddesi sumuk sefhelerinden ibaretdir 4 Bu sefheler mineral duzlar esasen kalsium duzlari hopmus kollagen liflerden ossein adlanan uzvi maddeden teskil olunmusdur Osseinler mueyyen istiqametlerde siralar teskil ederek bir biri ile osseomukoidle birlesirler yapisdirici madde Sumuk sefhelerinin qalinligi 4 13 mikron olur Uzun sumuyun xarici ve daxili qatinin tesviri Bir nece cur sumuk sefhesi ferqlendirilir Konsentrik Havers sumuk sefheleri ara sumuk sefheleri daxili ve xarici umumi ve ya general sumuk sefheleri Konsentrik Havers sumuk sefheleriqan damarina mexsus Havers kanalini ehate ederek sumuk vahidi olanosteonu ve ya Havers sistemini emele getirir Her osteonu emele getiren sumuk sefhelerinin miqdari 3 22 orta hesabla 8 15 eded olur Xarici ve daxili umumi sumuk sefheleri sumuyun xarici ve daxili sethleri altinda onlara paralel duzulurler Havers sistemi ile umumi sefheler arasinda qalan yerleri ara sefheler tutur 5 Sumuk huceyreleri RedakteSumuk huceyreleri osteositler tam inkisaf etmis bolunmeyen coxbucaq formali toremelerdir Onlar uzerinden cixintilar buraxir ki bu da huceyrelere tor seklini verir Sumukde qan damarlarina mexsus iki cur kanal var Havers ve Folkman kanallariHavers kanali sumuyun xarici ve daxili sethinden baslayib boylama istiqametde gedir ve xaricden konsentrik Havers sefheleri ile ehate olunmusdur Folkman kanallari ya sumukustluyu ya sumuk iliyi kanali terefden ya da bilavasite Havers kanalindan baslayaraq kondelen istiqametde gedir ve Havers sistemlerini bir biri ile birlesdirirler Bunlarin Havers sefheleri olmur Kanallarda sinir artireya vena olur Adlarini cekdiyimiz hisseler arasinda qalan mikroskopik bosluqlarda toxuma mayesi cereyan ederek sumuyu qidalandirir 6 Sumuk toxumasinin daxilinde xususen xarici umumi sefhelerinde birlesdirici toxuma liflerine Sarpey liflerine rast gelinir Bunlar sumukustluyunu sumuye elaqelendirirler Sumuyun daxili fiziki qurulusu RedakteSumuk xaricden kompakt madde substantia compacta daxilden sungeri madde substantia spongiosa ile ehate olunub Bunlarin her ikisi sumuk sefhelerinden emele gelib Kompakt maddede sefheler six yerlesir sungeri maddede ise arali olub bir birini carpazlayir 7 Ara saheler sumuk iliyi ile tutulmus olur Sungeri madde sumuye yungulluk ve mohkemlik verir Uzun ve qisa sumuklerde kompakt madde xaricde sungeri madde daxilde yerlesir Diafizde kompakt madde qalin sungeri madde ise nazik olur Epifizlerde ise bu eksine olur Yasti sumukler iki qat kompakt maddeden ve onlarin arasinda yerlesen sungeri maddeden ibaretdir Havali sumukler de xaricden kompakt daxilden sungeri maddeden teskil olunmusdur Sumuyun kimyevi terkibi RedakteYetkin sexsin canli sumuyu kimyevi terkibce 50 i su 28 i uzvi ve 22 i qeyri uzvi maddeden ibaretdir Maserasiya olmus yagi alinmis yumsaq toxumalardan ayrilmis qurudulmus sumuk 33 3 i uzvi ve 66 7 i qeyri uzvi maddeden ibaretdir Sumuyun uzvi maddelerine ossein osseomukoid yaglar qeyri uzvi maddelerine ise mineral duzlar esasen kalsium duzlari aiddir Sumuyun terkibinde bir de A D ve C vitaminleri var Uzvi maddeler sumuye elastiklik qeyri uzvi maddeleri ise mohkemlik verir Sumukden tursu vasitesile qeyri uzvi maddelerin cixarilmasi prosesi dekalsinasiya yandirilmaqla uzvi maddelerin cixarilmasi kalsinasiya adlanir 8 Qeyri uzvi ve uzvi maddelerin nisbeti sabit qalmayib yasdan asili olaraq deyisir Bu nisbete qidalanma tesir edir Yasa dolduqca uzvi maddeler azaldigi qeyri uzvi maddeler ise coxaldigi ucun sumuk elastikliyini itirir ve kovrek olur Sumukustluyu Periosteum RedakteSumukustluyu sumukleri xaricden orten birlesdirici toxumadan teskil olunmus cehrayi rengli nazik qisadir Histoloji cehetden sumukustluyu iki qatdan ibaretdir Damar ve sinir lifleri ile zengin xarici lifli qat tunica adventitia Huceyre elementleri ile zengin daxili sumukyaradici osteogen qat tunica fibroelasticaDaxili qatda coxlu osteoblastlar sumukyaradan huceyreler var 9 Onlar sumuyun inkisafinda boyumesinde ve regenerasiyasinda istirak edirler Sumukustluyunun xarici qatinda olan qan damarlari sumuyun daxiline yayilir ve onu qidalandirir Sumukustluyunun zedelendiyi ve ya soyuldugu nahiye qidasiz qalib curuyur Bundan basqa sumukustluyunun xarici qati sinir elementlerinin hesabina sumuyun agriya qarsi hessasligini temin edir Sumuklerde qigirdaq olan yerlerde sumukustluyu qigirdaqustluyu ile evez olunur Orqanizmde mustesna olaraq yalniz oynaq sethleri ve kellenin beyin hissesinin sumuklerinin daxili sethi sumukustluyunden mehrumdur 9 Sumukustluyunun bezi nahiyelerde xususi adi var kellede pericranium dis alveollarini orten yerde periodonteum goz yuvasini orten hissede periorbita onurga kanalini orten yerde endorachis Sumukustluyu sumukeri xaricden ortub oynaqlara catarken oynaq kisesinin xarici lifli qati ile birlesir Bundan basqa sumukustluyu qida deliklerinden ve kanalindan sumuk iliyi kanalina daxil olur ve onun divarlarini orterek daxili sumukustluyu adlanir endosteum Sumukustluyunun funksiyalari Sumuk ve sumuk iliyi ucun ortukdur Sumuyu qidalandirir Sumuyun inkisafinda ve enine boyumesinde istirak edir Sumuyun regenerasiyasinda istirak edir Sumuk iliyi RedakteSumukiliyi iki cur olur Qirmizi sumuk iliyi medulla ossium rubra Sari sumuk iliyi medulla ossium flavaQirmizi sumuk iliyi qan damarlari ile cox zengindir Bu toxumanin ilgekleri daxilinde eritroblastlar eritrositler limfositler leykositler az miqdarda piy huceyreleri bir qeder sumukyaradan osteoblast ve sumukpozan osteoklast huceyreler olur Qirmizi sumuk iliyi yeni dogulmusun ve 2 3 yasadek usaqlarin butun sumuklerinde olur 10 Sonra tedricen piy huceyrelerinin toplanmasi qan damarlarinin azalmasi neticesinde tedricen sari sumukiliyine cevrilir 15 yasindan sonra qirmizi ilik yasti ve qisa sumuklerde ve uzun sumuklerin epifizinde olur Uzun sumuklerin diafizinde ise sari ilik olur Sari sumuk iliyi piy toxumasindan teskil olub Burada qanyaradici elementler qan damarlari az piy huceyreleri coxdur Sumuk birlesmeleri RedakteSumukler fasilesiz sinartroz synarthrosis ve fasileli diartroz diarthrosis birlesirler Fasilesiz birlesmelerde birlesen sumuklerin arasinda fasile olmur Bunlar bir birile birlesdirici toxuma vasitesile six lifli birlesdirici toxuma qigirdaq ve sumuk toxumasi birlesirler az hereketli ve ya hereketsiz olurlar Fasileli birlesmelerde ise eksine sumukler arasinda fasile olur ve onlar hereketli olurlar 11 Sinartorzlar onlari teskil eden toxumanin novunden asili olaraq dord cur olur I Lifli birlesme ve ya sindesmoz junctra fibrosa s syndesmosisBu zaman sumukler six lifli birlesdirici toxuma ile birlesirler Sindesmozlar iki yere bolunur Lifli sindesmoz birlesme kollagen lifli birlesdirici toxumanin hesabina olur sumukarasi zarlar kelle tikisleri sumukarasi baglar Elastiki sindesmoz birlesme elastik lifli birlesdirici toxuma hesabina olur feqere qovsleri arasindaki sari baglar II Qigirdaq birlesme ve ya sinxondroz junctra cartilaginea s synchondrosisBu zaman sumukler qigirdaq birlesdirici toxuma ile birlesir Sinxondrozlar da iki cur olur Gialin sinxondroz birlesme gialin qigirdaq birlesdirici toxuma hesabina olur birinci qabirga qigirdaginin dos sumuyu ile birlesmesi 11 Lifli sinxondroz birlesme kollagen ve elastik lifli qigirdaq birlesdirici toxuma hesabina olur feqere cisimlerinin bir birile feqerearasi disk vasitesile birlesmesi Qigirdaq birlesmelerinin bir novunu yarimoynaq hemiarthrosis teskil edir Bu zaman sumukleri birlesdiren qigirdaqda yariq olur Bu forma kecid formadir qasiq sumuklerin bir birile birlesmesi Bu zaman oynagin esas elementlerinden biri ve ya ikisi olmur III Sumuk birlesmeler sinostozlar16 yasdan sonra bezi sumuklerde olan sindesmoz ve sinxondrozlar sumuklesirler yeni sinostoz birlesmeye kecirler oma ve buzdum feqerelerinin qocalarda kelle sumuklerinin uzun sumuklerde diafizle epifizin qasiq qalca oturaq sumuklerinin sinostazlasmasi buna misaldir 11 IV Fasilesiz birlesmelere bir de ezele bag vasitesile birlesme aiddir Bunlara sinsarkozlar deyilir kurek sumuyunun ezele ile govdeye ve dilalti sumuye elaqesi Oynaq ve onun esas elementleri RedakteOynagin esas elementleri asagidakilardir Oynaq sethleri facies articularis Oynaq qigirdagi cartilago articularis Oynaq kapsulu capsula articularis Oynaq boslugu cavum articulareOynaq sethlerinin biri cixiq olub oynaq basi caput articulare o biri basiq olub oynaq cuxuru fossa articularis adlanir Oynaq sethi ne qeder boyuk olarsa istinad bir o qeder cox olar ve oynaq mohkem olar Oynaq basi ve oynaq cuxuru qigirdaqla ortulu olur Oynaq qigirdagi ekseren gialin qigirdaqdan olur bezen lifli qigirdaqdan da emele gelir mes gicgah cene dos korpucuk oynagis Gialin qigirdaq elastik lifli qigirdaq ise mohkem olmasi ile ferqlenir Oynaq qigirdagi oynaq basinda merkezi hissede qalin kenarlarda nazik oynaq cuxurunda ise eksine olur Oynaq kapsulu birlesdirici toxumadan emele gelib iki sumuk arasinda uzanaraq oynaq sethleri ile beraber oynaq boslugunu kip qapayir O oynaq basi kenarindan baslayib oynaq cuxuru kenarina baglanir Kapsul iki qatdan ibaretdir 9 xarici lifli zar membrana fibrosa daxili sinovial zar membrana synovialisLifli zar lifli birlesdirici toxumadan emele gelib vetere benzeyir elastiki lif burda az olur O sinovial zardan qalin ve mohkem olur ve sumukustluyu ile birlesir Sinovial zar ise cox ince ve nazik olub kovsek birlesdirici toxumadan emele gelib oynaq bosluguna daxil olmus sumuklerin qigirdaqla ortulmus ve ortulmemis hisselerini ortur qigirdaqustluyu ile birlesir Sinovial zar sinovia adli seffaf yapisqan maye ifraz edir ki o da oynagi surtunmeden qoruyur Bezi yerlerde oynaq kapsulunun lifli zari cox naziklesir ve hetta itir Bele yerde tekce sinovial zar qalir ki buna da sinovial kisecik deyilir Bezi yerlerde ise oynaq kapsulu qalinlasib bag emele getirir Bunlar yalanci baglar adlanirlar Oynaq boslugu cox kicik olub sinovia mayesi ile doludur Bunun neticesinde sumuklerin sethleri hemise nem ve bir birine demek olar ki yapismis olur 12 Sinovia yapisqan seffaf sarimtil mayedir o kapsulun daxili sethini sinovial kisecikleri ve oynaq sethlerini yaglayir Oynagin elave ve ya xususi elementlerine yardimci baglar oynaqdaxili baglar oynaqdaxili qigirdaqlar oynaq dodaqlari ve sesamoid sumukler aiddir Bunlarin funksiyasi oynagi mohkemlendirmekdir Oynaqlarin tesnifati Redakte Oynaqlar bir nece prinsip uzre tesnif olunurlar Oynaqdan kecirilen xeyali oxlarin miqdarina gore bir iki uc ve coxoxlu oynaqlar Biroxlu oynaqlara carxabenzer blokabenzer ve vintebenzer oynaqlar aiddir carxabenzer proksimal ve distal mil dirsek oynaqlari orta atlas ox feqere oynagi blokabenzer falanqaarasi oynaqlar vintebenzer dirsek oynagi Ikioxlu oynaqlara ellipsebenzer atlas ense oynagi mil bilek oynagi diz oynagi ve yeherebenzer oynaqlar birinci el daraq sumuyu ile trapesiyasekilli sumuyun birlesmesi aiddir Uc veya coxoxlu oynaqlara kurevi bazu oynagi kasayabenzer bud canaq oynagi ve yasti oynaqlar daraqarxasi ayaqdaragi oynaqlari bas barmaqdan basqa bilek eldaragi oynaqlari aiddir Oynaq sethlerinin formasina gore carxabenzer blokabenzer vintebenzer ellipsebenzer yeherebenzer kurevi yasti ve s 13 Oynaqda istirak eden oynaq sethlerinin miqdarina gore sade ve murekkeb oynaqlar Morfoloji ve fizioloji nisbetlerine gore Qurasdirma oynaqlar bu zaman ayri ayri oynaqlar eyni vaxtda hereket edib bir oynaq kimi olurlar distal ve proksimal mil dirsek oynaqlari feqereler arasindaki cut oynaqlar cut gicgah cene oynaqlari qabirga feqere oynaqlari Oynaq boslugunun bolunmesi bir ve ikikamerali oynaqlar gicgah cene Oynaq sethlerinin bir birine uygunluguna gore kongruent bud canaq bazu dirsek oynaqlari ve inkongruent daraq falanqa diz oynaqlari oynaqlar 14 Istinadlar Redakte Alkamo E Bergdal D Atlas anatomii cheloveka seh 247 Alkamo E Bergdal D Atlas anatomii cheloveka seh 252 Alkamo E Bergdal D Atlas anatomii cheloveka seh 258 Alkamo E Bergdal D Atlas anatomii cheloveka seh 261 Alkamo E Bergdal D Atlas anatomii cheloveka seh 262 Alkamo E Bergdal D Atlas anatomii cheloveka seh 264 Alkamo E Bergdal D Atlas anatomii cheloveka seh 265 266 Alkamo E Bergdal D Atlas anatomii cheloveka seh 268 270 1 2 3 Ryan Harrod Biological Anthropology of the Human Skeleton 2nd edition seh 178 180 Ryan Harrod Biological Anthropology of the Human Skeleton 2nd edition seh 183 1 2 3 Ryan Harrod Biological Anthropology of the Human Skeleton 2nd edition seh 185 186 Ryan Harrod Biological Anthropology of the Human Skeleton 2nd edition seh 185 188 Ryan Harrod Biological Anthropology of the Human Skeleton 2nd edition seh 187 188 Ryan Harrod Biological Anthropology of the Human Skeleton 2nd edition seh 188 189Xarici kecidler Redaktehttp chtotakoe info articles skeleton 24 html http www enchantedlearning com subjects anatomy skeleton Skelprintout shtml http www personal une edu au pbrown3 skeleton pdf Arxivlesdirilib 2009 09 15 at the Wayback Machine http www teachpe com anatomy skeleton php http www klbschool org uk interactive science skeleton htm olu kecid http www innerbody com image skelfov html http www mnsu edu emuseum biology humananatomy skeletal skeletalsystem html Arxivlesdirilib 2010 06 03 at the Wayback Machine http www youtube com watch v 7vLAE P u 4 http www oum ox ac uk educate resource human2 pdf http www lessontutor com jm skeleton html http www bbc co uk science humanbody body factfiles skeleton anatomy shtml http www enchantedlearning com subjects anatomy skeleton Labelskeleton shtml http urbanlegends about com library bl giant skeleton htm http www csus edu ANTH NEWANTH anth phys skeleton html http homes bio psu edu people faculty strauss anatomy skel skeletal htm Arxivlesdirilib 2010 06 13 at the Wayback MachineMenbe https az wikipedia org w index php title Skelet insan amp oldid 5974443, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.