Simvolik antropologiya
Simvolik antropologiyada simvollar anlayışı
Antropologiyada simvolik nәzәriyyә XX әsrin I yarısında fәlsәfәdә formalaşan simvolik formalar nәzәriyyәsi ilә bağlı olmuşdur. Yunan dilindә simvol - işarә, tanıdıcı xüsusiyyәt, fәrqlәndirici әlamәt vә s. demәkdir. Simvolik düşüncә tәrzi belә bir nöqteyi-nәzәrdәn çıxış edir ki, real alәmin, gerçәkliyin ayrı-ayrı elementlәri vә xüsusiyyәtlәri öz-özlüyündә dәrk olunmazdır. İnsan vә onun şüuru bu vә ya digәr gerçәkliyi, xarici alәmin әlamәtlәrini vә s. xüsusi özünәmәxsus xüsusiyyәtlәri ilә kodlaşdıraraq dәrk edir. Әslindә bu fәrziyyәni müdafiә edәn tәdqiqatçılar insanın insanaqәdәrki mәrhәlәdәn insanolma mәrhәlәsinә keçidini mәhz xarici alәmin simvolik kodlaşdırması ilә, gerçәkliyi ikilәşdirmәsi ilә әlaqәlәndirirlәr. İbtidai insanların reallığı xüsusi magik ayinlәr vasitәsilә xüsusi formada simvollaşdırması, işarәlәndirmәsi mәhz belә bir başlanğıc nöqtәsi kimi qәbul edilir. Әslindә fәlsәfәdә simvolik formalar nәzәriyyәsi alman filosofu Ernest Kassirer tәrәfindәn irәli sürülmüşdür. “Simvolik formaların fәlsəfәsi” әsәrindә o göstәrirdi ki, әşyalar, real alәmin gerçәkliklәri öz-özlüyündә dәrk edilmәk üçün kifayәt etmirlәr. Mәhz insan tәcrübәlәrin mahiyyәtini aydınlaşdıraraq bu әşyaları, gerçәklik elementlәrini vә onların arasındakı qarşılıqlı әlaqәlәri müәyyәnlәşdirir. Hәlә XVIII әsrin sonunda riyazi tәbiәtşünaslığın nәyә görә mövcud olması sualını İmmanuel Kant qoyan kimi E.Kassirer dә “Mədəniyyət nә üçündür?” sualını qoyur. Bu suala cavab tapmaq üçün o, simvolik forma anlayışını elmә gәtirir vә mәdәniyyәtin bütün xüsusiyyәtlәrini ifadә etmәk üçün bu anlayışdan istifadә edir. Onun fikrinә görә bu simvolik formalar yalnız riyazi tәbiәtşünaslıqda deyil, elmdә, mifdә, dildә vә s. mövcuddur. O yazır ki, mәdәniyyәt simvollar vasitәsilә gerçәk alәmin ikilәşdirilmәsi, yәni surәti kimi çıxış edir. İnsan mәdәniyyәti insanların simvolik fәaliyyәtinin nәticәsidir. Simvolik formalar insanların mәnәvi formalaşmasında bilavasitә rol oynayır. Hәr bir simvolik forma hәr hansı bir gerçәkliyin, insanı әhatә edәn tәbii mühitin, xüsusiyyәtlәrinin insan beynindә inikasının nәticәsidir. Bu sәbәbdәn dә dünyagörüşünün müxtәlif formaları simvolik formaların müxtәlifliyi ilә әlaqәdardır. E.Kassirerә görә simvol insanın tәbiәtinin açarı kimi çıxış edir. O yazırdı ki, insan linqvistik formalar, bәdii obrazlar, mifik simvollar, dini ayinlәr vә s. ilә o qәdәr sıx bağlı olur ki, bu süni vasitәçilәr olmadan heç nәyi görmәk qabiliyyәtindә deyil. İnsanın ağıllı heyvan olmasını qәbul edәn E.Kassirer ağlın şüurun daha geniş mәnada başa düşülmәsini göstәrirdi. Ümumiyyәtlә animal simvolikom - simvolik insan ifadәsini işlәdir, insan ağlının simvollar yaradan mexanizm olduğunu qeyd edirdi. Klaud Levi Stross E.Kassirerin bu ideyalarından Miflәrin analizindә geniş istifadә etmişdir. Mәsәlәn, o göstәrirdi ki, insanda tәhtәlşüur simvolik funksiya yerinә yetirir vә yalnız insana mәxsus olan simvolik funksiyadır. Bunun sayәsindә dә insan әtraf mühiti qәbul edir, başa düşür.
Lesli Alvin Vayt vә onun antropoloji tәdqiqatları
Öz antropoloji tәdqiqatlarında simvollar nәzәriyyәsini geniş şәkildә tәtbiq etmiş antropoloqlardan biri dә Lesli Alvin Vaytdır. Ümumiyyәtlә antropologiya tarixindә L.A.Vayt yeni tәkamülçülüyün neoevolyusionizmin banilәrindәn biri hesab olunur. Eyni zamanda kulturologiya (mәdәniyyәtşünaslıq) elminin atası adlandırılır. L.Vayt Luizyana vә Çikaqo universitetlәrindә fәlsәfә, sosiologiya, siyasi elmlәri öyrәnmiş, Kolumbiya universitetindә antropologiya sahәsindә tәhsil almışdır. ABŞ-ın cәnub-qәrbindә Pueblo mәdәniyyәtini tәdqiq etmiş vә L.H.Morqan vә E.Taylorun antropologiyadakı xidmәtlәrinin haqsız tәnqid olunduğunu göstәrmişdir. 1930-cu ildә Miçiqan universitetindә müәllim işlәmәyә başlayan L.A.Vayt 1964-cü ildә Amerika Antropologiya Assosiasiyasının prezidenti seçilmişdir. Lakin, onun elmi vә pedoqoji karyerası heç dә düzxәtli olmamışdır. Antropologiyada vә ümumiyyәtlә universitet tәhsilindә kreatsionizmin bütün tәzahürlәrinә qarşı çıxan vә onlara universitetlәrdә yer olmadığını iddia edәn L.A.Vayt Ann Arbor katolik kilәsәsi tәrәfindәn bidәtçi elan olunmuş, bu sәbәbdәn dә 14 il professor assistenti işlәmәyә mәcbur olmuşdur. 30-cu illәrdә o, elmә kulturologiya anlayışını gәtirdi, әslindә bu termin ilk dәfә alman kimyaçısı Valter Osvald tәrәfindәn istifadә olunmuşdur. Lakin, mәhz L.A.Vaytın universitetdә oxuduğu kulturologiya kursu sayәsindә bu predmet bir elm kimi qәbul edilmişdir. L.A.Vayt әsas ideyalarını 3 böyük monoqrafiyasında - “Mәdәniyyәt haqda elm”(1949), “Mәdәniyyәtin tәkamülü” (1959), “Mәdәni sistemlәr anlayışı: tayfaların vә millәtlәrin başa düşülmәsinin açarı” (1975) vә proqram mәqalәlәrindә - “Kulturologiya” (1958), “Enerji vә mәdәniyyәtin tәkamülü” (1943), “Mәdәniyyәtin mәrhәlәlәri, tәrәqqi vә mәdәniyyәtin ölçülmәsi” mәqalәlәrindә vermişdir. O, mәdәniyyәtlә bağlı elmlәrdә tәkamül prinsipini ardıcıl şәkildә müdafiә edirdi. Onun fikrinә görә, ictimai mәdәni halları vә proseslәri öyrәnmәk üçün әvvәllәr bildirilәn kimi iki üsul (tarixi vә funksional) deyil, 3 üsul - tarixi, funksional vә tәkamül üsulu lazımdır. Onun fikrinә görә tarixi üsul zaman proseslәrini xronoloji ardıcıllıqla öyrәnir. Qeyri-zaman proseslәri, yәni mәdәniyyәtin sturuktur vә funksional aspektlәri funksional metodla tәdqiq olunmalıdır. Formal zaman proseslәri, yәni mәdәniyyәt elementlәrinin müxtәlif formaları, gerçәklәşmәsi, elementlәri, alt sistemlәri kimi çıxış edәn proseslәr tәkamül metodu vasitәsilә tәtbiq olunmalıdır. Mәhz L.A.Vayta görә tәkamül nәticәsindә mәdәniyyәtin bir formasından digәri yaranır. O göstәrirdi ki, insan cәmiyyәti yalnız tәrәqqi nәticәsindә insan hәyatını daha çox yüngüllәşdirә bilir. Bu sәbәbdәn dә yaxşı, daha yaxşı, daha inkişaf etmiş anlayışlarını rәdd etmәk olmaz. Eyni zamanda E.Taylorun vә L.H.Morqanın ideyalarının düzgün başa düşülmәdiyini, onların tәkamülü birxәtli gördüyünü iddia edәnlәrin düzgün demәdiyini әsaslandırırdı. Belә ki, o göstәrirdi ki, insanın inkişafının ümumilikdә bütöv bir tam kimi götürülmәsi halında tәkamül әlbәttә ki tәkxәtli şәkildә özünü biruzә verir. Lakin, insan mәdәniyyәtini müxtәlif mәdәniyyәtlәrin mәcmusu kimi, onun növlәri, müxtәlifliyi kimi vә s. kimi qәbul etdikdә tәkamül tәkxәtli deyil, çoxşaxәli şәkildә gedir. Yazının metallurgiyanın, ictimai tәşkilatların, memarlığın, mübadilәnin inkişafını hәm tәkxәtli, hәm dә çoxşaxәli şәkildә izlәmәk mümkündür. L.A.Vayt mәdәniyyәtin inkişaf sәviyyәsinin әsas amili kimi enerji tükәdilmәsinin sәviyyәsini götürürdü. O yazırdı ki, bütün canlılar öz hәyati proseslәrini tәmin etmәk üçün enerjini bir növdәn digәr növә çevirirlәr. Bitkilәr böyümәk, çoxalmaq üçün günәşin enerjisini istifadә edirlәr. Bunu bütövlükdә mәdәniyyәtә dә aid etmәk olar. İstәnilәn mәdәni davranış enerjinin tülkәdilmәsi ilә әlaqәdardır. Nәticәdә, L.A.Vayt mәdәniyyәtin tәkamülünü enerji tükәdilmәsinin miqdarı ilә әlaqәlәndirir. Mәdәniyyәtlәr yalnız bu xüsusiyyәtlәrinә görә fәrqlәnirlәr. Әn primitiv mәdәniyyәtlәrdә yalnız insan bәdәninin enerjisindәn istifadә olunduğu halda, daha inkişaf etmiş mәdәniyyәtlәrdә külәyin, suyun, buxarın, atomun enerjisindәn dә istifadә olunur. Belәliklә, mәdәni inkişaf insan tәrәfindәn enerji çevrilmәsinin vә tükәdilmәsinin hәcminin daim artması ilә bağlıdır. Sonralar bu antropologiyada “Vayt qanunu” adını almışdır.
L.A.Vayt bütün ömrü boyu mәdәniyyәtin metedoloji problemlәri ilә dә maraqlanmış, mәşğul olmuşdur. O, "Kulturologiya" mәqalәsindә mәdәniyyәtşünaslıq elminin predmet sahәsini müәyyәnlәşdirmәyә çalışmışdır vә onun әqidәsinә görә kulturologiya aşağıdakı problemlәrin tәdqiqi ilә mәşğul olmalıdır:
1. Mәdәniyyәtin sturukturunun müәyyәnlәşdirilmәsi;
2. Mәdәniyyәt vә cәmiyyәt anlayışlarının qarşılıqlı әlaqәlәrinin analizi;
3. Mәdәniyyәtin tәrәqqisinin әsaslarının tәdqiqi;
4. Mәdәni sistemlәrin nәzәri tәhlili;
5. Antropologiyanın klassik problemlәrinin (qohumluq sistemlәri, nikah formalarının tәkamülü, dini inam formalarının ardıcıl dәyişmәsi vә s.) elmi kulturoloji müstәvidәn izah olunması.
O, mәdәniyyәtşünaslığı antropologiyanın tәrkib hissәsi kimi qәbul edәrәk, onun mәdәniyyәti, yәni institutları, texnologiyaları, ideologiyaları özünәmәxsus prinsiplәr әsasında, özünәmәxsus qanunlara uyğun olaraq mövcud olan müstәqil mütәvazilik kimi öyrәndiyini qeyd edirdi. Onun mәdәniyyәt konsepsiyasında simvollar nәzәriyyәsi metedoloji baxımdan xüsusi rol oynayırdı. O göstәrirdi ki, mәdәniyyәt vә cәmiyyәt müxtәlif mәhvumlardır. Cәmiyyәt müxtәlif insanların mәcmusu kimi çıxış edir ki, o da ictimai tәşkilata malikdir. Bunun sayәsindә insanlar qorunmaq, qidalanmaq, çoxalmaq kimi tәlәbatlarını tәmin edirlәr. Mәdәniyyәt isә onun fikrinә görә ekstrasomatik әnәnә kimi çıxış edir. Burada mәdәniyyәtdә әsas rolu simvollar oynayır. Mәhz cәmiyyәt deyil, mәdәniyyәt insanı fәrqlәndirәn әsas әlamәt kimi çıxış edir. Mәdәniyyәtin isә әn mühüm әlamәtlәrindәn biri kimi simvollar özünü biruzә verir, yaxud simvolik davranış çıxış edir. L.A.Vayt qeyd edirdi ki, istәnilәn әşyalara insanın onlara öz-özlüyündә mәxsus olmayan keyfiyyәtlәri, xüsusiyyәtlәri tәtbiq etmәsi, aid etmәsi bacarığı insanı digәr canlılardan fәrqlәndirir. O yazırdı ki, tәkamül nәticәsindә insan o zaman yarandı ki, o simvolları yaratdı. Simvollar insanların tәk fәrqlәndirici xüsusiyyәtidir. L.A.Vayt mәdәni xüsusiyyәtlәrin psixoloji izahından yayınmağa çalışırdı. O, psixoloji izahın belә bir xüsusiyyәtini tәnqid edirdi ki, burada deyilirdi ki, insan vә mәdәniyyәt qarşılıqlı surәtdә bağlıdırlar. Yәni, mәdәniyyәt insanı, insan mәdәniyyәti yaradır. L.A.Vaytın fikrinә görә adәtlәr, institutlar, inamlar, insandan asılı olmayan mәdәni elementlәrdir. Mәdәniyyәtә psixoloji yanaşmada insanın fәrdi, özәl xüsusiyyәtlәri ön plana çәkilir. Bunun әvәzinә L.A.Vayt mәdәniyyәtә özünün fәrdi kulturoloji yanaşmasını irәli sürürdü. Bu yanaşmanın әsas mahiyyәti ondan ibarәt idi ki, insanlar belә davranırlar, başqa formada ona görә davranmırlar ki, insanlar belә tәrbiyә olunublar, müәyyәn mәdәni әnәnәlәrin tәsiri altında böyüyüblәr. Xalqın davranışı onun fikrinә görә xarici ekstrosomatik әnәnә ilә bağlıdır. O yazırdı ki, Tibet әnәnәsindә böyüyәn insan ingilis dilindә yox, tibet dilindә danışacaq. İnsanların monaqamiyaya, poliandriyaya münasibәti, südә nifrәt etmәsi, digәr insanlarla münasibәtlәrindә tabular qoyması, tabulara riayәt etmәsi yaxud vurma cәdvәlini öyrәnmәsi özlәrinin mәdәni әnәnәlәrinә olan reaksiyalarından irәli gәlir. Xalqın davranışı onun mәdәniyyәtinin funksiyasıdır.
L.A.Vayt göstәrirdi ki, mәdәniyyәt özü özünü müәyyәnlәşdirir. Mәdәniyyәt müstәqil bir sistem kimi çıxış edir vә onun әsas mәqsәdi insanların hәyatını yüngüllәşdirmәk vә tәhlükәsiz etmәkdir. Mәdәniyyәt özünün özünәmәxsus hәyatına malikdir vә öz prinsiplәri vә qanunları ilә idarә olunur. Әsrlәr boyu mәdәniyyәt insan fәrdlәrini doğulduğu gündәn әhatә edәrәk onları adama çevirir. Onların inamlarını, davranış modellәrini, hislәrini, düşüncәlәrini vә әtrafdakılara münasibәtini müәyyәnlәşdirir. Yalnız mәdәniyyәtin ilkin yarandığı dövrlәrdә o insana bir yaradıcı, onu törәdәn bir gerçәklik kimi yanaşırdı. Sonrakı dövrlәrdә mәhz mәdәniyyәtin insan üzәrindә hökmran olduğunu, mәdәniyyәtin insanları davranmağı vә müәyyәn fәaliyyәti icra etmәyә yönәltdiyini göstәrirdi. L.A.Vayt insan mәdәniyyәtinin davranış modellәri әsasında müәyyәnlәşdirilmәsinin әleyhinә çıxırdı. Eyni zamanda o, mәdәniyyәtә mücәrrәd bir mәhvum kimi yanaşmağa da qarşı idi. Bir çox antropoloji vә kulturoloji konsepsiyalarda mәhz mәdәniyyәti mücәrrәd, amorf bir gerçәklik kimi qәbul edirlәr. Onu fikrinә görә mәdәniyyәtşünaslıq maddi, hiss olunan predmet kimi götürülmәlidir. O yazırdı ki, mәdәniyyәt insanın simvollaşdırma bacarıqlarından asılı olan gerçәkliklәrin vә әşyaların mәcmusudur. Mәdәniyyәtin ilkin elementi kimi isә insanların simvollaşdırma qabiliyyәti çıxış edir. Ümumiyyәtlә, simvolik işarәlәrlә davranış yalnız insana xas olan xüsusiyyәtdir. O yazırdı ki, insanların mәna verdiyi istәnilәn hәrәkәt, gerçәklik, әşya, predmet simvoldur. Sözlәr, dini ayinlәr, mәrasimlәr, fetişlәr nә varsa hamısı simvoldur. Hәr bir simvolun ikili tәrәfi, yәni onun fiziki forması vә mәnası var. Simvolun mәnası mәdәni әnәnә ilә müәyyәn olunur. Simvolun mәnasını biz kimyәvi analiz vә s. ilә müәyyәnlәşdirә bilmәrik. Öz fikrini әsaslandırmaq üçün L.A.Vayt müqәddәs suyu nümunә göstәrir. O göstәrir ki, kimyәvi xüsusiyyәtlәrinә görә içdiyimiz su ilә, müqәddәs suyun hәr hansısa bir fәrqi yoxdur. İnsanların simvollara verdiklәri mәnalar yalnız onlar tәrәfindәn dәrk edilir. Ümumiyyәtlә o, mәdәniyyәtin işarәlәr sistemindә iki növdә olan işarәlәri - fiziki forma ilә bağlı işarәlәr vә fiziki formadan asılı olmayan işarәlәr - müәyyәn edirdi. Onun fikrinә görә, simvolların izah olunması mәdәni kodların, anlayışların vә s. yaranamsına gәtirib çıxarır.
L.A.Vaytın metedoloji ideyalarından biri dә “texnoloji determinizm” ideyasıdır. O, mәdәniyyәtin inkişaf sәviyyәsini onun enerji tükәtimi ilә әlaqәlәndirirdi. Mәdәniyyәtin bütün xüsusiyyәtlәrinin mәhz enerji tükәdilmәsinә yönәldilmәsi texnoloji determinizm adlanır. İlk dәfә bu anlayış L.A.Vaytın “İnsan mәdәniyyәtinin ölçülmәsi” mәqalәsindә verilmişdir. Әslinә qalsa bu ideyanı V.Osvalddan götürmüşdür. O, xüsusәn kulturoloji әsәrlәrindә fizikadan götürdüyü, fiziklәrin belә izah edә bilmәdiyi “entropiya” anlayışından istifadә edirdi. Fizikada belә bir qanun var ki, real gerçәkliyin әn ideal forması xaosdur. Hәmin xaosdan bir balaca mütәşәkkilliyә doğru getdikcә, nizam artdıqca entropiya artır. Onun artması isә texnoloji fәlakәtlә nәticәlәnә bilәr. L.A.Vayt da göstәrirdi ki, insan enerji tükәtimini artırdıqca insan mәdәniyyәtinin dә entropiyası artır. L.A.Vayt özünün kulturoloki konsepsiyasında tarixi proseslәri qlobal kosmik qarşılıqlı münasibətlər sisteminə daxil edir. Onun fikrinә görә insan cәmiyyәtinin tәrәqqisinin vә mədəniyyətinin tәkamülünün әsasında enerji tükәdilmәsinin miqdarı durur. Bәşәr tarixi insanın enerji әldә etmәk üstündә tәbiәtlә daimi mübarizәsindәn ibarәtdir. Bәşәr cəmiyyətinin ilkin pillәsindә insanlar öz orqanizmlәrinin enerjisindәn istifadə edirdilәr. Bu insan enerjisi dövrüdür. İkinci mәrhәlә günәş enerjisinin ram edilmәsi ilә başlayır ki, bu da istehsal təsərrüfatının yaranması, yəni əkinçilik və maldarlığın formalaşması ilә bağlıdır. Üçüncü mәrhәlә su, külәk vә üzvü yanacaqlar enerjisinin ram edilmәsi ilә başlayır. XX әsrin II yarısından sonra isә atom enerjisi dövrü başlayır. Belәliklә, insan cəmiyyətinin tәrәqqisinin әsasında L.A.Vayta görә adambaşına düşәn enerji tükәtiminin miqdarı, hәmçinin enerjinin әldә olunması vә istifadə edilmәsi sahәsindә texnoloji vasitәlәrin effektivliyinin sәviyyәsi vә insanların tәlәbatlarını tәmin edәn әrzaq vә digәr maddi nemәtlәrin istehsalı miqdarı durur. Әslindә L.A.Vayt tәrәfindәn irәli sürülәn tәrәqqinin meyyarı konsepsiyasında müәyyәn müsbәt xüsusiyyәtlәri görmәk mümkündür. Bu metod sayəsində müasir texnoloji cəmiyyətlәrin inkişaf sәviyyәsini kifayət qәdәr düzgün izah etmәk mümkündür. Lakin, bu metodu yer kürәsindә mövcud olmuş, qeyri-texnoloji cəmiyyətlәrә vә mədəniyyətlәrә tәtbiq etmәk kifayət qәdәr çәtindir. L.A.Vayt hәr bir enerji tükәtilmәsi sәviyyәsinә müәyyәn ideoloji xüsusiyyәtlәrin, mәdәni dәyәrlәrin uyğun gәldiyini göstәrir. O yazırdı ki, atom reaktoru vә yaxud buxar maşını olan cəmiyyətlәrin ictimai ideologiyasını әvvәlcәdәn demәk mümkündür. Mədəniyyətlәrә bu cür yanaşma mәhz texnoloji determinizm adlanır. Belәliklә, L.A.Vaytın nәzәriyyәsindә simvol sözlərlə ifadə olunmuş müəyyən bir ideya kimi nәzәrdәn keçirilir vә insan tәcrübәsinin davam etdirilmәsi vә yayılması imkanı kimi qeyd olunur.