Qırğız xanlığı və ya Qara-qırğız xanlığı (qırğ.Кара-кыргыз хандыгы) — 1842-1854-cü illərdə mövcud olan müvəqqəti dövlət. Müasir Qırğızıstan ərazisinin şimal hissəsində, bir sıra şimal qırğız qəbilələrinin birləşməsi nəticəsində elan edilmişdir. İlk və son xanı Ormon xan idi. 1844-cü ildə Omon xan Bişkek şəhərini Kokand xanlığının əlindən aldı. Ormon xanın ölümü Qara Qırğız xanlığının tamamilə parçalanmasına səbəb oldu və onun əraziləri Rusiya imperiyasına birləşdirildi.
1842-ci ilin yayında, İssık-Kulun qərbində, Kotmaldı bölgəsində, bir sıra şimal qırğız qəbilələrinin qurultayı keçirildi. Qurultayda Sarıbağış, Buqu, Sayak, Solto, Saruu, Kuşçu, Monoldor və Jetigen qəbilələri iştirak edirdilər. Sarıbağış qəbiləsindən olan Ormon Niyazbek oğlu xan elan edildi və qədim bir ayinə əməl edərək ağ keçə döşəməyə mindirildi. Sonra ayinə uyğun olaraq "Ai Tuyak"adlı ağ ayğır at qurban kəsildi. Tac yerinə başına üstü qırmızı qalpaq qoydular.
Xan titulu
Ormonun XIX əsrdə monarxiya titulunu qazanması mənasını verəcək xan elan edilməsi ümumiyyətlə qəbul olunsa da, Ormon xarici əlaqələrdə heç vaxt xan rütbəsindən istifadə etməmiş və qonşu dövlətlər tərəfindən tanınmayan hər hansı bir monarxiyaya iddia etməmişdir. Belə ki, Rusiya məmurları ilə yazışmalarda Ormon özünü ən çox "baş Manap Kara Qırğızlı Urman Niyazbekov" kimi təqdim etmişdir. Öz növbəsində, Rusiya məmurları onu yalnız "hörmətli Manap Urman Niyazbekov" adlandırırdılar. Eyni zamanda Rusiya məmurları məktublarda rəsmi təqdimat hissəni qəsdən boş buraxırdılar. Çünki, bu Ormonun “Kara Qırğızların Manapları"na rəhbərlik etmək iddialarına işarə edə bilərdi.
Qırğız Kokand müharibəsi
Qırğızların Kokanda tabe edilməsi
Kokand xanlığı Ömər xanın (1817-1821) dövründə Cənubi Qırğızıstanın fəthinə başlamış və Məhəmmədəli xanın (1822-1842) dövründə bütün Qırğızıstanın fəthini tamamilə tamamlamışdır.Məhəmmədəli xan qoşunlarının rəhbəri minbaşı Hakkulanın 1830-cu illərdə Daşkənd kuşbegi üzərində yürütdüyü kampaniyalarla bütün Şimali qırğız tayfalarının birlikdə Kokand xanının hakimiyyətinin bərqərar olmasına gətirib çıxardı. Qırğızların Kokand hakimiyyətinə qarşı silahlı müqavimətinin sonu, Atantay və Tailak (Sayak qəbiləsinin başçıları) başçılıq etdiyi Sayak qəbiləsinin 1831-ci ildə Narının yuxarı axınındakı döyüşdə məğlubiyyəti ilə gəldi. Tarixçilər hesab edir ki, qırğızların asanlıqla Kokana tabe olma səbəbi, yerli tayfalar arasındakı daxili çəkişmələr olmuşdur. 1840-cı illərin əvvəllərində bütün qırğız tayfaları bu və ya digər dərəcədə Kokand xanlığının hakimiyyətini tanıyırdılar. Kokandlar öz hakimiyyətini qorumaq üçün qırğızların köçəri düşərgələrində qalalar tikdilər: Pişpək, Tokmak, Merke - Çu çayı üzərində, Aulie-Ata - Talas çayı üzərində, Kurtka vəToquz-Toro - Narın çayı üzərində, Ketmen-Tube və Jumgal - Jumgal çayı üzərində, Bustan -terek və Taşkurqan - Pamirdə.
Kokanda tabeçilik dərəcəsi müxtəlif qırğız tayfaları arasında fərqlənirdi: şimal qırğız tayfaları Kokanda çox zəif tabe idilər və bunu yalnız zəkat vergisinin ödənilməsi şəklində ifadə edirdilər və daxili idarəçiliyi baxımından demək olar ki, müstəqil qalmışdılar. Onlar sərbəst qəbilələrarası və hətta tez-tez xarici əlaqələrə də malik idilər. Pişpək qalası ətrafında yaşayan Solto qəbiləsi, Aulie-Ata qalasının cənub-şərqindəki Talasdakı Saruu və Kuşçu tayfaları daha çox asılı vəziyyətdə idilər. Ümumiyyətlə Cənubi Qırğızıstan tayfaları Kokanda tamamilə tabe olmuşdular. Cənubi Qırğızıstan qəbilələrinin feodal başçıları Kokand xanlığının dövlət və siyasi quruluşuna tam inteqrasiya edilmişdilər. Onlar Kokand xanlığının bütün işlərində əhəmiyyətli rol oynayır və bəzən onların taxta çıxmasında həlledici səsə malik olurdular..
Qırğız üsyanı
1841-ci ildə şimali qırğız tayfaları Kokand xanlığına qarşı üsyana qalxdılar. Ormon xan üsyanın lideri seçildi. Qısa müddətdə Ormon xan bir neçə Kokand qalasını ələ keçirməyə müvəffəq oldu. 1844-cü ildə isə Ormon xanın başçılığı ilə qırğız üsyançıları Kokandın əsas qalalarından olan Pişpeki tutdular.
Kenesarı xanın Qırğız torpaqlarına soxulması
Rusiya imperiyası ilə müharibə aparan Qazax xanıKenesarı xan 1844-cü ildə ruslar tərəfindən sıxışdırılırdı.Rusiya böyük qüvvə toplayaraq Kenesarı xanın üzərinə hücuma hazırlaşan zaman o, onunla ittifaqa girməyən, hər tərəfdən Ruslara yardım göstərə biləcək Kokant xanını cəzalandırmaq üçün 1845-ci ildə yürüşə başlayır. Bundan xəbər tutan ruslar şimaldan Baykal gölü tərəfdən qəfil Qazax xanlığına hücuma keçir. Ruslarla Kokand xanlığının hərbi qüvvələri arasında mühasirədə qalan Kenesarı 1846-cı ildə qırğız torpaqlarına soxulmaq məcburiyyətində qalır. Kensarı Çu və İli çayı vadisindəki Yeddisu ərazisinə çəkilməyə məcbur olur. Burada Kenesarıxan qırğız tayfalarının başçısı Ormon xan ilə Rusiya və Kokanda qarşı birgə ittifaq bağlamağa çalışdı. Lakin Ormon xanın başçılıq etdiyi qırğızlar onun təklifini rədd etdilər. Qırğızlara qəzəblənən Kenesarı xan, Çu çayı yaxınlığında qırğız tayfalarının düşərgəsinə hücum etməyə başladı. Qırğızlara qarşı ilk hücum 1846-cı ildə baş verdi. Kenesarı xanın qırğızlara edilən hücumunu onların sərhəddəki Solto, Saruu və Kuşçu qəbilələri dəf etdi. Kenesarı xanın ikinci hücumu 1847-ci ilin fevralında baş verdi. 20 minlik qoşunla Kenesarı xan qırğız torpaqlarına soxuldu. Maitob qəsəbəsində Ormon xanın başçılıq etdiyi qırğız ordusu onu qarşıladı. Qeyd edək ki, Kenesarı xanın qırğızlarla müttəfiq ola bilməməsinin səbəbi rusların kəşfiyyat fəaliyyəti idi. Belə ki, Rusiya imperiyası qırğızları inandırmışdı ki, Kenesarı xan Çinlə ittifaqa girib. Kokand xanlığını özünə tabe etdikdən sonra qırğızların üzərinə yürüş təşkil edəcək. Düşmənin bu hiyləsinə inanan qırğızlar Kenesarı xana kömək etməməklə həm qazaxların həm də özlərinin Rusiya işğalı altına düşməsinə şərait yaratmış oldular. Beləliklə Maytob döyüşündə Rüstəm sultan və Sabatay sultanın qoşunun əhəmiyyətli hissəsini geri çəkməsi nəticəsində Kensarı xan ağır məğlubiyyətə uğrayır. Kenesarı xanın qalan qoşunları darmadağın olduqdan sonra, onun özü əsir alınaraq edam edilir.
Kenesarı xanın ordusunun məğlub olması, Ormon xanın onu edam etməsi həm Rusiyada, həm də Kokandda məqbul kimi qəbul edildi. Rusiya hökuməti, Kenesarının məğlubiyyətindən məmnun qaldı və Ormon xanla Jantaı qızıl medallarla təltif edərək, onlara üzəri qızılla toxunmuş xalat hədiyyə etdi. Kenesarı xan və silahdaşları Dairbek, Kalça və Aksakalı tutmağı bacaran 13 əsgərə də qızıl medallar verildi..
Xanlığın süqutu
1854-cü ildə Ormon xan və buqu qəbiləsinin ali manapı (başçısı) Borombay bəy arasında müharibə başladı. Nəticədə Ormon xan İssık-Kulda Borombay bəyə hücum etdi. Lakin məğlub olaraq əsir düşdü. Ormon xan əsir düşməsindən sonra bir müddət fəxri əsir kimi saxlanılırdı. Borombay bəy Ormon xanı müəyyən bir şərtlə sərbəst buraxmaq fikrində idi. Əsas şərt isə onun torpaqlarına bir də hücum edilməyəcəyi şərti olmalıydı. Ancaq Buqin qəbiləsinin başçılarından olan Omon xanın çoxdanki, düşməni Balbay-batır bunu öyrənincə Ormon xanı edam etdi.
Ormon xanın qətli Qara-qırğız xanlığının tamamilə dağılmasına gətirib çıxardı. Bundan sonra onun əraziləri Rusiya imperiyası tərəfindən işğal olundu.
İstinadlar
Плоских В., Мокрынин В. Кыргызстан тарыхы. Бишкек, 1995. С. 247, 248
ПЕРЕВОД С ПИСЬМА ОТ КАРА КЫРГЫЗСКОГО ГЛАВНОГО МАНАПА УРМАНА НИЯЗБЕКОВА Пограничному начальнику Сибирских киргизов г. генерал-майору Вишневскому, цит. по Жапаркуль Токтоналиев. Ормон Хан в научных трудах и архивных материалах. Сборник материалов на кыргызском и русском языках. Дополненное 2-ое переиздание. «Акыл»-«Кыргызстан», Бишкек 2002[ölü keçid]
ПОЧТЕННОМУ МАНАПУ УРМАНУ НИЯЗБЕКОВУ ОТ ПОГРАНИЧНОГО НАЧАЛЬНИКА 31 декабря 1847 г., цит. по Жапаркуль Токтоналиев. Ормон Хан в научных трудах и архивных материалах. Сборник материалов на кыргызском и русском языках. Дополненное 2-ое переиздание. «Акыл»-«Кыргызстан», Бишкек 2002[ölü keçid]
Б. Д. Джамгерчинов. Киргизы в эпоху Ормон-Хана. Труды ИЯЛИ. Вып. 1. 1944. — Фрунзе: Киргизский филиал АН СССР, 1945
Өмүрбеков Т.Н. Улуу инсандардын Кыргызстандын тарыхындагы ролу жана орду (XIX кылымдын ортосу-XX кылымдын башы). Бишкек, 2003. - 40-б.
Солтоноев Б. Кызыл Кыргыз тарыхы. Т. 1. — ru:Бишкек: Учкун, 1993.
Абрамзон С. У истоков манапства/Экспедиционный очерк//Советская Киргизия. 1931. 2
Усенбаев К. Ормон хан. Бишкек, 1999.
Өмүрбеков Т.Н. Улуу инсандардын Кыргызстандын тарыхындагы ролу жана орду (XIX кылымдын ортосу-XX кылымдын башы). Бишкек, 2003.
Орунбеков Б. Карбоз ата жана бабалары. Бишкек, 2014.
Xarici keçidlər
КАРА КЫРГЫЗ ХАНДЫГЫ - БОРБОРДУК АЗИЯДАГЫ ЭЛ АРАЛЫК МАМИЛЕЛЕРДИН СУБЪЕКТИСИ (XVIII-XIX к.к.)
Грандин И.Н. Ормон-хан в трудах академика Б.Д. Джамгерчинова.
Дөөлөтбек Сапаралиев. Кыргыздардын эгемендүү борборлоштурулган мамлекети — Кара кыргыз хандыгы жөнүндө жаңы даректер
Avqust 15, 2021
qırğız, xanlığı, qara, qırğız, xanlığı, qırğ, Кара, кыргыз, хандыгы, 1842, 1854, illərdə, mövcud, olan, müvəqqəti, dövlət, müasir, qırğızıstan, ərazisinin, şimal, hissəsində, sıra, şimal, qırğız, qəbilələrinin, birləşməsi, nəticəsində, elan, edilmişdir, xanı, . Qirgiz xanligi ve ya Qara qirgiz xanligi qirg Kara kyrgyz handygy 1842 1854 cu illerde movcud olan muveqqeti dovlet Muasir Qirgizistan erazisinin simal hissesinde bir sira simal qirgiz qebilelerinin birlesmesi neticesinde elan edilmisdir Ilk ve son xani Ormon xan idi 1844 cu ilde Omon xan Biskek seherini Kokand xanliginin elinden aldi Ormon xanin olumu Qara Qirgiz xanliginin tamamile parcalanmasina sebeb oldu ve onun erazileri Rusiya imperiyasina birlesdirildi Qirgiz xanligiqirg Kara kyrgyz handygy1842 1854StatusuXanliqResmi dilleriozbek farsDiniIslamIdareetme formasimonarxiyaXan 1842 1854Ormon xanTarixi Yaranmasi1842 Suqutu1854ErazisiEhalisi TexminiqirgizlarSelefi XelefiKokand xanligi Rusiya imperiyasi Mundericat 1 Tarixi 1 1 Xanligin yaranmasi 1 2 Xan titulu 2 Qirgiz Kokand muharibesi 2 1 Qirgizlarin Kokanda tabe edilmesi 2 2 Qirgiz usyani 3 Kenesari xanin Qirgiz torpaqlarina soxulmasi 4 Xanligin suqutu 5 Istinadlar 6 Edebiyyat 7 Xarici kecidlerTarixi Redakte Ormon xan 1792 1854 Xanligin yaranmasi Redakte 1842 ci ilin yayinda Issik Kulun qerbinde Kotmaldi bolgesinde bir sira simal qirgiz qebilelerinin qurultayi kecirildi Qurultayda Saribagis Buqu Sayak Solto Saruu Kuscu Monoldor ve Jetigen qebileleri istirak edirdiler Saribagis qebilesinden olan Ormon Niyazbek oglu xan elan edildi ve qedim bir ayine emel ederek ag kece dosemeye mindirildi Sonra ayine uygun olaraq Ai Tuyak adli ag aygir at qurban kesildi Tac yerine basina ustu qirmizi qalpaq qoydular 1 Xan titulu Redakte Ormonun XIX esrde monarxiya titulunu qazanmasi menasini verecek xan elan edilmesi umumiyyetle qebul olunsa da Ormon xarici elaqelerde hec vaxt xan rutbesinden istifade etmemis ve qonsu dovletler terefinden taninmayan her hansi bir monarxiyaya iddia etmemisdir Bele ki Rusiya memurlari ile yazismalarda Ormon ozunu en cox bas Manap Kara Qirgizli Urman Niyazbekov kimi teqdim etmisdir 2 Oz novbesinde Rusiya memurlari onu yalniz hormetli Manap Urman Niyazbekov adlandirirdilar Eyni zamanda Rusiya memurlari mektublarda resmi teqdimat hisseni qesden bos buraxirdilar Cunki bu Ormonun Kara Qirgizlarin Manaplari na rehberlik etmek iddialarina isare ede bilerdi 3 Qirgiz Kokand muharibesi RedakteQirgizlarin Kokanda tabe edilmesi Redakte Kokand xanligi Omer xanin 1817 1821 dovrunde Cenubi Qirgizistanin fethine baslamis ve Mehemmedeli xanin 1822 1842 dovrunde butun Qirgizistanin fethini tamamile tamamlamisdir Mehemmedeli xan qosunlarinin rehberi minbasi Hakkulanin 1830 cu illerde Daskend kusbegi uzerinde yurutduyu kampaniyalarla butun Simali qirgiz tayfalarinin birlikde Kokand xaninin hakimiyyetinin berqerar olmasina getirib cixardi Qirgizlarin Kokand hakimiyyetine qarsi silahli muqavimetinin sonu Atantay ve Tailak Sayak qebilesinin bascilari basciliq etdiyi Sayak qebilesinin 1831 ci ilde Narinin yuxari axinindaki doyusde meglubiyyeti ile geldi Tarixciler hesab edir ki qirgizlarin asanliqla Kokana tabe olma sebebi yerli tayfalar arasindaki daxili cekismeler olmusdur 1840 ci illerin evvellerinde butun qirgiz tayfalari bu ve ya diger derecede Kokand xanliginin hakimiyyetini taniyirdilar Kokandlar oz hakimiyyetini qorumaq ucun qirgizlarin koceri dusergelerinde qalalar tikdiler Pispek Tokmak Merke Cu cayi uzerinde Aulie Ata Talas cayi uzerinde Kurtka veToquz Toro Narin cayi uzerinde Ketmen Tube ve Jumgal Jumgal cayi uzerinde Bustan terek ve Taskurqan Pamirde Kokanda tabecilik derecesi muxtelif qirgiz tayfalari arasinda ferqlenirdi simal qirgiz tayfalari Kokanda cox zeif tabe idiler ve bunu yalniz zekat vergisinin odenilmesi seklinde ifade edirdiler ve daxili idareciliyi baximindan demek olar ki musteqil qalmisdilar Onlar serbest qebilelerarasi ve hetta tez tez xarici elaqelere de malik idiler Pispek qalasi etrafinda yasayan Solto qebilesi Aulie Ata qalasinin cenub serqindeki Talasdaki Saruu ve Kuscu tayfalari daha cox asili veziyyetde idiler Umumiyyetle Cenubi Qirgizistan tayfalari Kokanda tamamile tabe olmusdular Cenubi Qirgizistan qebilelerinin feodal bascilari Kokand xanliginin dovlet ve siyasi qurulusuna tam inteqrasiya edilmisdiler Onlar Kokand xanliginin butun islerinde ehemiyyetli rol oynayir ve bezen onlarin taxta cixmasinda helledici sese malik olurdular 4 Qirgiz usyani Redakte 1841 ci ilde simali qirgiz tayfalari Kokand xanligina qarsi usyana qalxdilar Ormon xan usyanin lideri secildi Qisa muddetde Ormon xan bir nece Kokand qalasini ele kecirmeye muveffeq oldu 1844 cu ilde ise Ormon xanin basciligi ile qirgiz usyancilari Kokandin esas qalalarindan olan Pispeki tutdular 5 Kenesari xanin Qirgiz torpaqlarina soxulmasi RedakteRusiya imperiyasi ile muharibe aparan Qazax xani Kenesari xan 1844 cu ilde ruslar terefinden sixisdirilirdi Rusiya boyuk quvve toplayaraq Kenesari xanin uzerine hucuma hazirlasan zaman o onunla ittifaqa girmeyen her terefden Ruslara yardim gostere bilecek Kokant xanini cezalandirmaq ucun 1845 ci ilde yuruse baslayir Bundan xeber tutan ruslar simaldan Baykal golu terefden qefil Qazax xanligina hucuma kecir Ruslarla Kokand xanliginin herbi quvveleri arasinda muhasirede qalan Kenesari 1846 ci ilde qirgiz torpaqlarina soxulmaq mecburiyyetinde qalir Kensari Cu ve Ili cayi vadisindeki Yeddisu erazisine cekilmeye mecbur olur Burada Kenesarixan qirgiz tayfalarinin bascisi Ormon xan ile Rusiya ve Kokanda qarsi birge ittifaq baglamaga calisdi Lakin Ormon xanin basciliq etdiyi qirgizlar onun teklifini redd etdiler Qirgizlara qezeblenen Kenesari xan Cu cayi yaxinliginda qirgiz tayfalarinin dusergesine hucum etmeye basladi Qirgizlara qarsi ilk hucum 1846 ci ilde bas verdi Kenesari xanin qirgizlara edilen hucumunu onlarin serheddeki Solto Saruu ve Kuscu qebileleri def etdi Kenesari xanin ikinci hucumu 1847 ci ilin fevralinda bas verdi 20 minlik qosunla Kenesari xan qirgiz torpaqlarina soxuldu Maitob qesebesinde Ormon xanin basciliq etdiyi qirgiz ordusu onu qarsiladi Qeyd edek ki Kenesari xanin qirgizlarla muttefiq ola bilmemesinin sebebi ruslarin kesfiyyat fealiyyeti idi Bele ki Rusiya imperiyasi qirgizlari inandirmisdi ki Kenesari xan Cinle ittifaqa girib Kokand xanligini ozune tabe etdikden sonra qirgizlarin uzerine yurus teskil edecek Dusmenin bu hiylesine inanan qirgizlar Kenesari xana komek etmemekle hem qazaxlarin hem de ozlerinin Rusiya isgali altina dusmesine serait yaratmis oldular Belelikle Maytob doyusunde Rustem sultan ve Sabatay sultanin qosunun ehemiyyetli hissesini geri cekmesi neticesinde Kensari xan agir meglubiyyete ugrayir 6 Kenesari xanin qalan qosunlari darmadagin olduqdan sonra onun ozu esir alinaraq edam edilir 7 Kenesari xanin ordusunun meglub olmasi Ormon xanin onu edam etmesi hem Rusiyada hem de Kokandda meqbul kimi qebul edildi 8 Rusiya hokumeti Kenesarinin meglubiyyetinden memnun qaldi ve Ormon xanla Jantai qizil medallarla teltif ederek onlara uzeri qizilla toxunmus xalat hediyye etdi Kenesari xan ve silahdaslari Dairbek Kalca ve Aksakali tutmagi bacaran 13 esgere de qizil medallar verildi 6 Xanligin suqutu Redakte1854 cu ilde Ormon xan ve buqu qebilesinin ali manapi bascisi Borombay bey arasinda muharibe basladi Neticede Ormon xan Issik Kulda Borombay beye hucum etdi Lakin meglub olaraq esir dusdu Ormon xan esir dusmesinden sonra bir muddet fexri esir kimi saxlanilirdi Borombay bey Ormon xani mueyyen bir sertle serbest buraxmaq fikrinde idi Esas sert ise onun torpaqlarina bir de hucum edilmeyeceyi serti olmaliydi Ancaq Buqin qebilesinin bascilarindan olan Omon xanin coxdanki dusmeni Balbay batir bunu oyrenince Ormon xani edam etdi 9 Ormon xanin qetli Qara qirgiz xanliginin tamamile dagilmasina getirib cixardi Bundan sonra onun erazileri Rusiya imperiyasi terefinden isgal olundu Istinadlar Redakte Ploskih V Mokrynin V Kyrgyzstan taryhy Bishkek 1995 S 247 248 PEREVOD S PISMA OT KARA KYRGYZSKOGO GLAVNOGO MANAPA URMANA NIYaZBEKOVA Pogranichnomu nachalniku Sibirskih kirgizov g general majoru Vishnevskomu cit po Zhaparkul Toktonaliev Ormon Han v nauchnyh trudah i arhivnyh materialah Sbornik materialov na kyrgyzskom i russkom yazykah Dopolnennoe 2 oe pereizdanie Akyl Kyrgyzstan Bishkek 2002 olu kecid POChTENNOMU MANAPU URMANU NIYaZBEKOVU OT POGRANIChNOGO NAChALNIKA 31 dekabrya 1847 g cit po Zhaparkul Toktonaliev Ormon Han v nauchnyh trudah i arhivnyh materialah Sbornik materialov na kyrgyzskom i russkom yazykah Dopolnennoe 2 oe pereizdanie Akyl Kyrgyzstan Bishkek 2002 olu kecid B D Dzhamgerchinov Kirgizy v epohu Ormon Hana Trudy IYaLI Vyp 1 1944 Frunze Kirgizskij filial AN SSSR 1945 Өmүrbekov T N Uluu insandardyn Kyrgyzstandyn taryhyndagy rolu zhana ordu XIX kylymdyn ortosu XX kylymdyn bashy Bishkek 2003 40 b 1 2 Kazahstan Nacionalnaya enciklopediya 2004 Gibel hana Kene Nomad 20 09 2002 Istifade tarixi 2018 05 07 Istorik Marat Konurov rasskazal o sudbe hana Kenesary NUR KZ 03 01 2011 Istifade tarixi 2018 02 12 Ormon Niyazbek uulu Ormon han 1791 1854 Edebiyyat Redakteru Kazahstan Nacionalnaya enciklopediya ru Alma Ata ru Kazahskaya enciklopediya 2004 Soltonoev B Kyzyl Kyrgyz taryhy T 1 ru Bishkek Uchkun 1993 Abramzon S U istokov manapstva Ekspedicionnyj ocherk Sovetskaya Kirgiziya 1931 2 Usenbaev K Ormon han Bishkek 1999 Өmүrbekov T N Uluu insandardyn Kyrgyzstandyn taryhyndagy rolu zhana ordu XIX kylymdyn ortosu XX kylymdyn bashy Bishkek 2003 Orunbekov B Karboz ata zhana babalary Bishkek 2014 Xarici kecidler RedakteKARA KYRGYZ HANDYGY BORBORDUK AZIYaDAGY EL ARALYK MAMILELERDIN SUBEKTISI XVIII XIX k k Grandin I N Ormon han v trudah akademika B D Dzhamgerchinova Doolotbek Saparaliev Kyrgyzdardyn egemendүү borborloshturulgan mamleketi Kara kyrgyz handygy zhonүndo zhany darekterMenbe https az wikipedia org w index php title Qirgiz xanligi amp oldid 6038887, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
