Quqarlar — indiki GürcüstanınAxalkalaki, Lori, Dmanisi, ErmənistanınQuqark rayonunun ərazilərində yaşayırdılar. Fransız tarixçisi Sen-Martinə görə buraya Quqark əyaləti ilə Ağstafaçayın yuxarı hövzəsi, Lori, Axuryan çayı sahilləri, Axalkalak, Tumanis, Göyəzən və b. mahallar daxil idi.
Erməni mənbələrində Qexarkunik kimi yazılan bu əyalət erməni tarixçilərinə görə, Ermənistanın indiki Kamo, Martuni, Basar keçər, Sevan və Razdan ərazisini əhatə edirdi. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə Quqark Gürcüstanın indiki Borçalı və Axalsıx rayonlarının qədim adıdır . K. V. Trever Qoqarenanın Albaniya-İberiya sərhəddində yerləşdiyini yazır .
Quqarların etnik mənsubiyyəti
İlk dəfə (I əsr) Böyük Pliniy Şimali Qafqazda yaçayan tayfalardan birinin adını qorar kimi qeyd etmişdir. Yuxarıda isə dedik ki, Strabonun Ermənistana aid etdiyi Qoqarena əyalətinin adı orada qoqar adını daşıyanların məskun olduğunu göstərir. Deməli, I əsr üçün qoqarlar və ya quqarlar iki regionda – Şimali Qafqazda və Cənubi Qafqazda yaşayırdı. Bundan əlavə, V əsr erməni tarixçisi Favst Buzand IV əsrin əvvəllərinə aid hadisələrlə əlaqədar olaraq yazır ki, Qafqaz Albaniyasının şimal-şərqində (Dərbənddən cənubda) quqar adlı tayfa yaşayır .
Bəzi tədqiqatçılar quqarları qafqazdilli xalq sayırlar183. Gürcü tədqiqatçısı D. L Musxelişvili isə onları hətta iber (gürcü) tayfası hesab edir184. Bu fikirlərin hər ikisi yanlışdır. Əslində quqar qədim türk mənşəli tayfadır və strukturu cəhətdən sonu "ar", "ər" sözləri ilə bitən qədim türk mənşəli etnonimlərdə (məsələn, avşar, bulqar, qacar, kəngər, savar və b.) bir sırada durur.
Gürcü alimi Q. A. Melikişvili qoqar və ya quqar etnonimini Bibliyada skiflərə verilən qoq-maqoq adı ilə əlaqələndirir185. Ehtimal olunur ki, qoq "skif", Maqoq isə onların yaşadıqları ərazi deməkdir. Yuxarıda biz Bibliyada eradan əvvəl VII əsrə aid "Xalqların cədvəli"ndə Yafətin oğlanlarından üçünün Qomər, Maday və Maqoq adlandığını demişdik. Başqa sözlə, bu sənəddə qoq-maqoqlar və kimmerlər midiyalılarla qohum xalq kimi göstərilir. Bunu belə başa düşmək lazımdır ki, quqarlarla kimmerlər arasında həm mənşəcə eynilik vardır. Həm də onlar hələ eradan əvvəl VII əsrdə Bibliyanı tərtib edənlərə məlum idi. Digər tərəfdən, tədqiqatçıların Bibliyadakı maqoqları skiflərlə əlaqələndirmələri də quqarların türk mənşəli olmasına dəlalət edir. Q. A. Melikişvili Ermənistan və Gürcüstan ərazisindəki quqarları saklarla əlaqələndirmişdir. Yuxarıda isə sakların Cənubi Qafqaza gəlməsinin eradan əvvəl VII əsrdə baş verdiyini demişdik.
Dağıstanda indi də Quqarlı adlı azərbaycanlı kəndinin mövcudluğu quqarların bir hissəsinin eranın əvvəllərində Albaniyanın şimal-şərqində yaşaması ilə əlaqədardır. XVI əsrdə Anadoluda Boz – Ulus türk tayfa birləşməsinin bir tayfası kuxar (və ya kuqar) adlanırdı.
Erkən orta əsrlərdə Cənubi Rusiya çöllərində yaşayan kəngərpeçeneklərdən danışan X əsr müəllifi onların bir tayfasının kuyarçi adlandığını yazmışdır187. Əslində kuyarçi etnonimi kuqar etnonimindən (N. A. Baskakova görə qədim peçeneqlərin dilində başqa türk dillərindəki "q" səsi "y" kimi tələffüz olunurdu; məsələn, başqa türk dillərindəki "bək" sözünün azərbaycan dilində "bəy" kimi tələffüzü) və bəzi türk tayfalarının adları üçün səciyyəvi –çı, -çi, – çu şəkilçisindən (məsələn, Qazançı, Quşçu, Danaçı, Sabunçu kənd adları kazan, kuş, tana və sapan adlı etnonimlərdən və həmin şəkilçidən ibarətdir) düzəlmişdir.
Quqarçi tayfasının adı toponimlərdə
Quqarçi tayfasının adı toponimlərdə Göyərçi (Göyərçin) və Göyərçinli kimi qalmışdır. Aydındır ki, onların göyərçin quşunun adı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur, yalnız zahiri oxşarlıq vardır. Keçən əsrdə Ermənistanda Göyərçin (demək, əslində Quqarçin) kənd xarabalığı, Qars əyalətində Göyərçin kəndi və s. vardı. Göyərçin və Göyərçinli adlı kəndlər Azərbaycanda da vardır. Quqarların Ermənistanda mənşəcə türk olduğunu göstərən faktlardan biri də keçmişdə Quqark rayonunda yaşayan əhalinin bütünlüklə azərbaycanlılardan ibarət olmasıdır. Hər halda quqarların Ermənistandakı azərbaycanlıların etnogenezindəki rolu təkzibedilməzdir. Quqarlar orada erkən orta əsrlərdə yığcam halda yaşayırdılar. V əsr müəllifi Moisey Xorenski quqarları Ermənistanda "böyük və qüdrətli tayfa" kimi səciyyələndirir. Quqarların türkdilli tayfa olmasını bir fakt da aydınlaşdırır. "VII əsr erməni coğrafiyası" adlı əsərdə189 Ermənistanda Quqar əyalətinin 9 mahaldan ibarət olması göstərilir: Şorapor ("Şor dərəsi" deməkdir, türk mənşəli şor, yaxud çor etnonimindən və ermənicə por "dərə" sözündən; Gürcüstanda Şulaver toponimində qalır; "Dədə Qorqud"da "Şir Şəmsədddin" adındakı "şir" komponenti də əslində şor etnonimindən və "Dədə Qorqud"da oğuzların "Üç ox" adının gürcücə tərcüməsi olan Samişvilde sözündən ibarətdir) ; Çopapor ("Çöp dərəsi" deməkdir. Qədim türk dillərindəki çöp "dağarası çökəkliyi olan yüksəklik" sözündəndir. Ermənistanda keçən əsrdə Altı-Çöp, Qara-çöp adlı kəndlər vardı. Zəngilan rayonunda Çöpədərə kəndinin adında da bu söz vardır), Kolbopor ("Kuloba dərəsi" deməkdir), Taşir ("Daş yer", "Daşlıq" deməkdir), Trel (saklarla gəlmiş trer tayfasının adından, gürcücə Tialeti), Kəngər, Cavak, Artaqan və Klarçi. Göstərilən toponimlərin hamısı türk mənşəlidir. Qoqar əyaləti gürcü mənbələrində Qoqareti, Qoqaleti adlanır ki, bu da Kırzıoğlu M. Fəxrəddinin yazdığı kimi190 "Dədə Qorqud"da "Qəflət (əslində Qoqalet) Qoca oğlu" adında əksini tapmışdır. Deyilənlər quqarların türkdilli olmasına heç bir şübhə yeri qoymur.
İstinadlar
Грек А. И. Краткий очерк истории Кавказского перешейка. вып. 1. Киев, 1895, səh. 37
Trever K. V. Göstərilən əsəri, səh. 39.
Favst Buxand, III kitab, 7-ci fəsil
Еремеев Д. Е. Происхождение юрюков и туркмен Турции и основные этапы их истории. "Этнические процессы и состав населения в странах Передней Азии". М., 1963, səh. 36.
Баскаков Н. А. Введение в изучение тюркских языков. М., 1969.
Qeybullayev Q. Qədim türklər və Ermənistan. B. : Azərnəşr, 1992, 140 səh.
Avqust 15, 2021
quqarlar, indiki, gürcüstanın, axalkalaki, lori, dmanisi, ermənistanın, quqark, rayonunun, ərazilərində, yaşayırdılar, fransız, tarixçisi, martinə, görə, buraya, quqark, əyaləti, ilə, ağstafaçayın, yuxarı, hövzəsi, lori, axuryan, çayı, sahilləri, axalkalak, tu. Quqarlar indiki Gurcustanin Axalkalaki Lori Dmanisi Ermenistanin Quqark rayonunun erazilerinde yasayirdilar Fransiz tarixcisi Sen Martine gore buraya Quqark eyaleti ile Agstafacayin yuxari hovzesi Lori Axuryan cayi sahilleri Axalkalak Tumanis Goyezen ve b mahallar daxil idi Ermeni menbelerinde Qexarkunik kimi yazilan bu eyalet ermeni tarixcilerine gore Ermenistanin indiki Kamo Martuni Basar kecer Sevan ve Razdan erazisini ehate edirdi Bezi tedqiqatcilarin fikrince Quqark Gurcustanin indiki Borcali ve Axalsix rayonlarinin qedim adidir 1 K V Trever Qoqarenanin Albaniya Iberiya serheddinde yerlesdiyini yazir 2 Quqarlarin etnik mensubiyyeti RedakteIlk defe I esr Boyuk Pliniy Simali Qafqazda yacayan tayfalardan birinin adini qorar kimi qeyd etmisdir Yuxarida ise dedik ki Strabonun Ermenistana aid etdiyi Qoqarena eyaletinin adi orada qoqar adini dasiyanlarin meskun oldugunu gosterir Demeli I esr ucun qoqarlar ve ya quqarlar iki regionda Simali Qafqazda ve Cenubi Qafqazda yasayirdi Bundan elave V esr ermeni tarixcisi Favst Buzand IV esrin evvellerine aid hadiselerle elaqedar olaraq yazir ki Qafqaz Albaniyasinin simal serqinde Derbendden cenubda quqar adli tayfa yasayir 3 Bezi tedqiqatcilar quqarlari qafqazdilli xalq sayirlar183 Gurcu tedqiqatcisi D L Musxelisvili ise onlari hetta iber gurcu tayfasi hesab edir184 Bu fikirlerin her ikisi yanlisdir Eslinde quqar qedim turk menseli tayfadir ve strukturu cehetden sonu ar er sozleri ile biten qedim turk menseli etnonimlerde meselen avsar bulqar qacar kenger savar ve b bir sirada durur Gurcu alimi Q A Melikisvili qoqar ve ya quqar etnonimini Bibliyada skiflere verilen qoq maqoq adi ile elaqelendirir185 Ehtimal olunur ki qoq skif Maqoq ise onlarin yasadiqlari erazi demekdir Yuxarida biz Bibliyada eradan evvel VII esre aid Xalqlarin cedveli nde Yafetin oglanlarindan ucunun Qomer Maday ve Maqoq adlandigini demisdik Basqa sozle bu senedde qoq maqoqlar ve kimmerler midiyalilarla qohum xalq kimi gosterilir Bunu bele basa dusmek lazimdir ki quqarlarla kimmerler arasinda hem mensece eynilik vardir Hem de onlar hele eradan evvel VII esrde Bibliyani tertib edenlere melum idi Diger terefden tedqiqatcilarin Bibliyadaki maqoqlari skiflerle elaqelendirmeleri de quqarlarin turk menseli olmasina delalet edir Q A Melikisvili Ermenistan ve Gurcustan erazisindeki quqarlari saklarla elaqelendirmisdir Yuxarida ise saklarin Cenubi Qafqaza gelmesinin eradan evvel VII esrde bas verdiyini demisdik Dagistanda indi de Quqarli adli azerbaycanli kendinin movcudlugu quqarlarin bir hissesinin eranin evvellerinde Albaniyanin simal serqinde yasamasi ile elaqedardir XVI esrde Anadoluda Boz Ulus turk tayfa birlesmesinin bir tayfasi kuxar ve ya kuqar adlanirdi 4 Erken orta esrlerde Cenubi Rusiya collerinde yasayan kengerpeceneklerden danisan X esr muellifi onlarin bir tayfasinin kuyarci adlandigini yazmisdir187 Eslinde kuyarci etnonimi kuqar etnoniminden N A Baskakova gore qedim peceneqlerin dilinde basqa turk dillerindeki q sesi y kimi teleffuz olunurdu 5 meselen basqa turk dillerindeki bek sozunun azerbaycan dilinde bey kimi teleffuzu ve bezi turk tayfalarinin adlari ucun seciyyevi ci ci cu sekilcisinden meselen Qazanci Quscu Danaci Sabuncu kend adlari kazan kus tana ve sapan adli etnonimlerden ve hemin sekilciden ibaretdir duzelmisdir Quqarci tayfasinin adi toponimlerde RedakteQuqarci tayfasinin adi toponimlerde Goyerci Goyercin ve Goyercinli kimi qalmisdir Aydindir ki onlarin goyercin qusunun adi ile hec bir elaqesi yoxdur yalniz zahiri oxsarliq vardir Kecen esrde Ermenistanda Goyercin demek eslinde Quqarcin kend xarabaligi Qars eyaletinde Goyercin kendi ve s vardi Goyercin ve Goyercinli adli kendler Azerbaycanda da vardir Quqarlarin Ermenistanda mensece turk oldugunu gosteren faktlardan biri de kecmisde Quqark rayonunda yasayan ehalinin butunlukle azerbaycanlilardan ibaret olmasidir Her halda quqarlarin Ermenistandaki azerbaycanlilarin etnogenezindeki rolu tekzibedilmezdir Quqarlar orada erken orta esrlerde yigcam halda yasayirdilar V esr muellifi Moisey Xorenski quqarlari Ermenistanda boyuk ve qudretli tayfa kimi seciyyelendirir Quqarlarin turkdilli tayfa olmasini bir fakt da aydinlasdirir VII esr ermeni cografiyasi adli eserde189 Ermenistanda Quqar eyaletinin 9 mahaldan ibaret olmasi gosterilir Sorapor Sor deresi demekdir turk menseli sor yaxud cor etnoniminden ve ermenice por dere sozunden Gurcustanda Sulaver toponiminde qalir Dede Qorqud da Sir Semsedddin adindaki sir komponenti de eslinde sor etnoniminden ve Dede Qorqud da oguzlarin Uc ox adinin gurcuce tercumesi olan Samisvilde sozunden ibaretdir Copapor Cop deresi demekdir Qedim turk dillerindeki cop dagarasi cokekliyi olan yukseklik sozundendir Ermenistanda kecen esrde Alti Cop Qara cop adli kendler vardi Zengilan rayonunda Copedere kendinin adinda da bu soz vardir Kolbopor Kuloba deresi demekdir Tasir Das yer Dasliq demekdir Trel saklarla gelmis trer tayfasinin adindan gurcuce Tialeti Kenger Cavak Artaqan ve Klarci Gosterilen toponimlerin hamisi turk menselidir Qoqar eyaleti gurcu menbelerinde Qoqareti Qoqaleti adlanir ki bu da Kirzioglu M Fexreddinin yazdigi kimi190 Dede Qorqud da Qeflet eslinde Qoqalet Qoca oglu adinda eksini tapmisdir Deyilenler quqarlarin turkdilli olmasina hec bir subhe yeri qoymur 6 Istinadlar Redakte Grek A I Kratkij ocherk istorii Kavkazskogo pereshejka vyp 1 Kiev 1895 seh 37 Trever K V Gosterilen eseri seh 39 Favst Buxand III kitab 7 ci fesil Eremeev D E Proishozhdenie yuryukov i turkmen Turcii i osnovnye etapy ih istorii Etnicheskie processy i sostav naseleniya v stranah Perednej Azii M 1963 seh 36 Baskakov N A Vvedenie v izuchenie tyurkskih yazykov M 1969 Qeybullayev Q Qedim turkler ve Ermenistan B Azernesr 1992 140 seh Menbe https az wikipedia org w index php title Quqarlar amp oldid 4540573, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
