fbpx
Wikipedia

Qafiyə

Avqust 03, 2021

Qafiyə — şeirdə beytlərin və ya misraların son söz və ya səslərinin uyğunluğu, həmahəngliyi. Qafiyə – misraların sonunda sözlərin səs, şəkil, quruluş baxımından ahəngdar şəkildə tələffüz olunmasına deyilir. Şeirdə qafiyənin rolu əsasən belə səciyyələndirilir: «misraların sonunda və ya misra içində səslər bir-birinə uyğun, fonetik tərkibcə həmahəng və şeirə xüsusi gözəllik, ahəng, aydın forma verən sözlər. Şeirin məna və ahəngcə təşkilində qafiyə böyük rol oynayır.

Mənşəyi və funksiyaları

Bəzi müəlliflərin fikrincə, qafiyə türk şeirinə, həmçinin digər şərq xalqlarının şeirinə ərəb şeirindən keçmişdir. Lakin tarixi çox qədim olan Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında qafiyəli nümunələrin mövcud olması həmin fikrin yanlış olduğunu göstərən kifayət qədər tutarlı faktdır.

Qafiyənin şeirdə məhdudiyyət yaratmaqla bərabər öz funksiyaları var. Bunlara deyilişi gözəlləşdirmə, yadda saxlamanı asanlaşdırma və s. aiddir. Məhz bu funksiyalar nəticəsində qafiyə şeirdə öz əhəmiyyətini itirməmişdir.

Qafiyəşünaslıq elmi

Qafiyəşünaslıq orta əsrlərdə çox mühüm bir sahə sayılmış və qafiyələr nitq hissələri, fonetik xüsusiyyətlər baxımından və s. cəhətdən təsnif edilmişdir. Klassik ərəb və fars qafiyəşünaslığı ərəb qrafikasının xüsusiyyətləri əsasında formalaşmışdır. Belə ki, burada əsasən qafiyədə iştirak edən ərəb qrafikası hərflərinin (samitlərin və uzun saitlərin) və hərəkələrin (qısa saitlərin) sayı, düzülüşü və tutduğu mövqeləri baxımından qafiyələrin təsnifatı aparılmış, bu hərf və hərəkələrin məhz dəqiqliklə təkrarlanması xətasız (eyibsiz, nöqsansız) qafiyələnmə hesab edilmiş, şeirdə praktiki olaraq rast gəlinən qafiyə xətaları (eyibləri, nöqsanları) özləri də təsnif olunmuşdur

Qafiyənin müasir ana dilimiz və daha dəqiq, sadə əlifba olan latın qrafikalı müasir əlifbamız əsasında öyrənilməsi isə fərqli yanaşma tələb edir. Belə ki, anadilli poeziyamızda klassik, ənənəvi qafiyənin səs əsasını – dayağını sait-samit səs cütlüyü, az hallarda samit-sait səs cütlüyü, az və xüsusi hallarda isə tək sait (uzanan və ya uzanmayan) təşkil edir. Dayaqdan sonra istənilən uzunluqlu eyni şəkilçi və ya rədif gələ bilər. Dayaqdan əvvəl isə eyni səs və ya səslərin olması qafiyələnmə üçün vacib deyil. Lakin bu hal qafiyələnmənin daha da zənginləşməsiccnə səbəb olur. Eyni şəkilçilərin müxtəlif sözlərə ələvə edilməsi isə həmin sözlərin qafiyələnməsi demək deyil. Lakin burada bəzi sözdüzəldici (leksik) şəkilçilər istisnadır. Məsələn, yoldaş-sirdaş sözləri qafiyə kimi qəbul olunur, halbuki onlar eyni sözdüzəldici şəkilçinin müxtəlif sözlərə əlavəsi ilə yaranmışdır.

Növləri

Qafiyələnmənin təsnifatı əsasən dayağın xüsusiyyətinə və qafiyələnən sözlərin quruluşuna görə aparılır.

Dayağının xüsusiyyətinə görə qafiyələnmənin növləri:

  1. Sait-samit səs cütlüyü (qapalı heca) dayağı ilə qafiyələnmə (güclü qafiyələnmə).
  2. Samit-sait səs cütlüyü (açıq heca) dayağı ilə qafiyələnmə (zəif qafiyələnmə).
  3. Tək sait dayağı ilə qafiyələnmə. (şəkilçi qəbul etmiş və etməmiş variantları var).

Sözlərin quruluşuna görə qafiyələnmənin növlərini:

  1. Söz kökü sonluqlarının qafiyələnməsi
  2. Söz kökü sonluğu ilə şəkilçinin qafiyələnməsi.
  3. Söz kökü sonluğu ilə kök sonluğu-şəkilçi birləşməsinin qafiyələnməsi.
  4. Şəkilçi ilə kök sonluğu-şəkilçi birləşməsinin qafiyələnməsi.
  5. Kök sonluğu-şəkilçi birləşmələrinin qafiyələnməsi.
  6. Eyni sonluqlu müxtəlif şəkilçilərin qafiyələnməsi

Formaca qafiyənin ən qədim şəkli qulaq qafiyəsidir. Əngəl-çəngəl, saman-aman sözləri qafiyə kimi işlədilirsə, bunlar tam qafiyə olmadığı üçün qulağa qafiyə kimi gələn nöqsanlı nümunələr sayılır və belə adlandırılır. Bədihə söylənəndə, el aşıqları deyişəndə belə qafiyələrdən istifadə edilirdi. El aşıqları qulaq qafiyəsinə sınıq qafiyə də deyirlər. Lakin müasir poeziyada sınıq qafiyələrdən istifadə normal bir hala çevrilmişdir. Qafiyəsiz şeirin təsiri ilə müasir şairlərin çoxunda qafiyəyə şərti bir münasibət yaranmışdır. Qafiyəşünaslıq orta əsrlərdə çox mühüm bir sahə sayılırdı və qafyələr nitq hissələri, fonetik xüsusiyyətlər baxımından və s. cəhətdən təsnif edilmişdir. Qafiyənin ən ümumi və mühüm növlərini aşağıdakı kimidir:

Rədif – eyni sözün şeir boyu özü-özünü qafiyələndirməsidir. Rədifli qəzəldə qafiyələnən bütün sətirlər eyni sözlə bitir.

Cinas formaca eyni, lakin mənaca müxtəlif omonim sözlərdən yaradılır. Bu qafiyə növü orta əsr sufi qəzəliyyatında geniş yayılmışdı və fars dili vasitəsi ilə Azərbaycan dilinə və poeziyasına da keçmişdi.

Eşqindən anun bu könülüm olmadı xalı,

Andan bərü ki, gördü gözüm, olmadı xalı.

 (“Qazı divanı”)

Bu beytin birinci misrasında xali sözü “ayrı, uzaq”, ikincidə isə “xal” mənasındadır. Bu təmiz cinasa nümunədir. Amma poeziyada sınıq cinaslardan da geniş istifadə olunur. Bu halda mürəkkəb qafiyənin forma eyniliyi bir-iki artıq hərflə sınır:

Pir müşg edəlüm zülfün ilə şamı bu gecə,

Ələ alalumlə”li mey aşamı bu gecə.

 (“Qazi Divanı”)

Burada üç tərkibli cinas ikinci misradakı artıq “a” səsi ilə sınmış olur.

Xalq şeirində cinas qafiyə geniş yayılmışdır. Aşıqlar cinaslı qoşmaya xüsusi təcnis adı vermişlər ki, bu da cinas qafiyələrlə qafiyələnmiş qoşma deməkdir. Aşıqlar arasında cinaslı qoşma demək ən çətin yarışdır. Burada formaca eyni, amma mənaca müxtəlif sözləri təkcə tapmaq yox, həm də qafiyə kimi işlətmək böyük sənətkarlıq sayılır.

Geyibdi qəddinə yar alacanı,

At müjgan oxunu, yarala canı.
İstər Ələsgərdən yar ala canı,
Tökəndə zülflərin, a yana, yana.

 (Aşıq Ələsgər)

Xalq poeziyasında cinaslı qoşmanın məna, forma baxımından çoxlu növləri fərqləndirilir. Cinaslı qoşmada dil baxımından yazılı ədəbiyyata, klassik şeirə bağlılıq qüvvətli olur. Çoxlu cinaslar yaratmaq üçün hətta Aşıq Ələsgər kimi bir sənətkar da ərəb və fars sözlərindən qafiyə kimi geniş istifadə etmişdir. Ələsgərdə cığalı, dodaqdəyməz, dodaqdəyməz cığalı, müstəzad təcnis kimi cinas növləri işlənmişdir.

İstinadlar

  1. Ədəbiyyatşünaslıq terminləri lüğəti, Bakı, 1988, s.257-258
  2. ↑ Şirvani Ədilli, Azərbaycan şeirində forma məsələləri. Bakı-2014.
  3. Rəhim Əliyеv, Ədəbiyyаt nəzəriyyəsi. Bаkı-2008.

Ədəbiyyat

  1. Şamil Dəlidağ (Əsgərov), Azərbaycan dilinin qafiyə lüğəti. Bakı-1997.
  2. Əkrəm Cəfər, Mirzə Ələkbər Sabir şeirinin qafiyə lüğəti. Bakı-2006.
  3. Tərlan Quliyev, Əruz və qafiyəşünaslıq tarixi. VIII-XVI əsrlər. Bakı-1998.
  4. Tərlan Quliyev, Anadilli əruz vəznli şeirimizin poetik inkişaf yolu. Bakı-2011.
  5. Elxan Məmmədli, Təcnis sənətkarlığı. Bakı-1998.

Avqust 03, 2021
qafiyə, şeirdə, beytlərin, misraların, söz, səslərinin, uyğunluğu, həmahəngliyi, misraların, sonunda, sözlərin, səs, şəkil, quruluş, baxımından, ahəngdar, şəkildə, tələffüz, olunmasına, deyilir, şeirdə, qafiyənin, rolu, əsasən, belə, səciyyələndirilir, misrala. Qafiye seirde beytlerin ve ya misralarin son soz ve ya seslerinin uygunlugu hemahengliyi Qafiye misralarin sonunda sozlerin ses sekil qurulus baximindan ahengdar sekilde teleffuz olunmasina deyilir Seirde qafiyenin rolu esasen bele seciyyelendirilir misralarin sonunda ve ya misra icinde sesler bir birine uygun fonetik terkibce hemaheng ve seire xususi gozellik aheng aydin forma veren sozler Seirin mena ve ahengce teskilinde qafiye boyuk rol oynayir 1 Mundericat 1 Menseyi ve funksiyalari 2 Qafiyesunasliq elmi 3 Novleri 4 Istinadlar 5 EdebiyyatMenseyi ve funksiyalari RedakteBezi muelliflerin fikrince qafiye turk seirine hemcinin diger serq xalqlarinin seirine ereb seirinden kecmisdir Lakin tarixi cox qedim olan Azerbaycan sifahi xalq edebiyyatinda qafiyeli numunelerin movcud olmasi hemin fikrin yanlis oldugunu gosteren kifayet qeder tutarli faktdir 2 Qafiyenin seirde mehdudiyyet yaratmaqla beraber oz funksiyalari var Bunlara deyilisi gozellesdirme yadda saxlamani asanlasdirma ve s aiddir Mehz bu funksiyalar neticesinde qafiye seirde oz ehemiyyetini itirmemisdir 2 Qafiyesunasliq elmi RedakteQafiyesunasliq orta esrlerde cox muhum bir sahe sayilmis ve qafiyeler nitq hisseleri fonetik xususiyyetler baximindan ve s cehetden tesnif edilmisdir 3 Klassik ereb ve fars qafiyesunasligi ereb qrafikasinin xususiyyetleri esasinda formalasmisdir Bele ki burada esasen qafiyede istirak eden ereb qrafikasi herflerinin samitlerin ve uzun saitlerin ve herekelerin qisa saitlerin sayi duzulusu ve tutdugu movqeleri baximindan qafiyelerin tesnifati aparilmis bu herf ve herekelerin mehz deqiqlikle tekrarlanmasi xetasiz eyibsiz noqsansiz qafiyelenme hesab edilmis seirde praktiki olaraq rast gelinen qafiye xetalari eyibleri noqsanlari ozleri de tesnif olunmusdur 2 Qafiyenin muasir ana dilimiz ve daha deqiq sade elifba olan latin qrafikali muasir elifbamiz esasinda oyrenilmesi ise ferqli yanasma teleb edir Bele ki anadilli poeziyamizda klassik enenevi qafiyenin ses esasini dayagini sait samit ses cutluyu az hallarda samit sait ses cutluyu az ve xususi hallarda ise tek sait uzanan ve ya uzanmayan teskil edir Dayaqdan sonra istenilen uzunluqlu eyni sekilci ve ya redif gele biler Dayaqdan evvel ise eyni ses ve ya seslerin olmasi qafiyelenme ucun vacib deyil Lakin bu hal qafiyelenmenin daha da zenginlesmesiccne sebeb olur Eyni sekilcilerin muxtelif sozlere eleve edilmesi ise hemin sozlerin qafiyelenmesi demek deyil Lakin burada bezi sozduzeldici leksik sekilciler istisnadir Meselen yoldas sirdas sozleri qafiye kimi qebul olunur halbuki onlar eyni sozduzeldici sekilcinin muxtelif sozlere elavesi ile yaranmisdir 2 Novleri RedakteQafiyelenmenin tesnifati esasen dayagin xususiyyetine ve qafiyelenen sozlerin qurulusuna gore aparilir 2 Dayaginin xususiyyetine gore qafiyelenmenin novleri Sait samit ses cutluyu qapali heca dayagi ile qafiyelenme guclu qafiyelenme Samit sait ses cutluyu aciq heca dayagi ile qafiyelenme zeif qafiyelenme Tek sait dayagi ile qafiyelenme sekilci qebul etmis ve etmemis variantlari var Sozlerin qurulusuna gore qafiyelenmenin novlerini Soz koku sonluqlarinin qafiyelenmesi Soz koku sonlugu ile sekilcinin qafiyelenmesi Soz koku sonlugu ile kok sonlugu sekilci birlesmesinin qafiyelenmesi Sekilci ile kok sonlugu sekilci birlesmesinin qafiyelenmesi Kok sonlugu sekilci birlesmelerinin qafiyelenmesi Eyni sonluqlu muxtelif sekilcilerin qafiyelenmesiFormaca qafiyenin en qedim sekli qulaq qafiyesidir Engel cengel saman aman sozleri qafiye kimi isledilirse bunlar tam qafiye olmadigi ucun qulaga qafiye kimi gelen noqsanli numuneler sayilir ve bele adlandirilir Bedihe soylenende el asiqlari deyisende bele qafiyelerden istifade edilirdi El asiqlari qulaq qafiyesine siniq qafiye de deyirler Lakin muasir poeziyada siniq qafiyelerden istifade normal bir hala cevrilmisdir Qafiyesiz seirin tesiri ile muasir sairlerin coxunda qafiyeye serti bir munasibet yaranmisdir Qafiyesunasliq orta esrlerde cox muhum bir sahe sayilirdi ve qafyeler nitq hisseleri fonetik xususiyyetler baximindan ve s cehetden tesnif edilmisdir Qafiyenin en umumi ve muhum novlerini asagidaki kimidir Redif eyni sozun seir boyu ozu ozunu qafiyelendirmesidir Redifli qezelde qafiyelenen butun setirler eyni sozle bitir Cinas formaca eyni lakin menaca muxtelif omonim sozlerden yaradilir Bu qafiye novu orta esr sufi qezeliyyatinda genis yayilmisdi ve fars dili vasitesi ile Azerbaycan diline ve poeziyasina da kecmisdi Esqinden anun bu konulum olmadi xali Andan beru ki gordu gozum olmadi xali Qazi divani Bu beytin birinci misrasinda xali sozu ayri uzaq ikincide ise xal menasindadir Bu temiz cinasa numunedir Amma poeziyada siniq cinaslardan da genis istifade olunur Bu halda murekkeb qafiyenin forma eyniliyi bir iki artiq herfle sinir Pir musg edelum zulfun ile sami bu gece Ele alalumle li mey asami bu gece Qazi Divani Burada uc terkibli cinas ikinci misradaki artiq a sesi ile sinmis olur Xalq seirinde cinas qafiye genis yayilmisdir Asiqlar cinasli qosmaya xususi tecnis adi vermisler ki bu da cinas qafiyelerle qafiyelenmis qosma demekdir Asiqlar arasinda cinasli qosma demek en cetin yarisdir Burada formaca eyni amma menaca muxtelif sozleri tekce tapmaq yox hem de qafiye kimi isletmek boyuk senetkarliq sayilir Geyibdi qeddine yar alacani At mujgan oxunu yarala cani Ister Elesgerden yar ala cani Tokende zulflerin a yana yana Asiq Elesger Xalq poeziyasinda cinasli qosmanin mena forma baximindan coxlu novleri ferqlendirilir Cinasli qosmada dil baximindan yazili edebiyyata klassik seire bagliliq quvvetli olur Coxlu cinaslar yaratmaq ucun hetta Asiq Elesger kimi bir senetkar da ereb ve fars sozlerinden qafiye kimi genis istifade etmisdir Elesgerde cigali dodaqdeymez dodaqdeymez cigali mustezad tecnis kimi cinas novleri islenmisdir Istinadlar Redakte Edebiyyatsunasliq terminleri lugeti Baki 1988 s 257 258 1 2 3 4 5 Sirvani Edilli Azerbaycan seirinde forma meseleleri Baki 2014 Rehim Eliyev Edebiyyat nezeriyyesi Baki 2008 Edebiyyat RedakteSamil Delidag Esgerov Azerbaycan dilinin qafiye lugeti Baki 1997 Ekrem Cefer Mirze Elekber Sabir seirinin qafiye lugeti Baki 2006 Terlan Quliyev Eruz ve qafiyesunasliq tarixi VIII XVI esrler Baki 1998 Terlan Quliyev Anadilli eruz veznli seirimizin poetik inkisaf yolu Baki 2011 Elxan Memmedli Tecnis senetkarligi Baki 1998 Menbe https az wikipedia org w index php title Qafiye amp oldid 5215141, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.