Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Navaxo dili (ing. Navajo) — Cənubi Atabaskan dillərindən biri. Navaxo dili Na-Dene dil ailəsinə aiddir və bu ailə Şimali Amerikanın qərb bölgələrində danışılan dillərlə əlaqəlidir. Bu dil Meksika–Amerika Birləşmiş Ştatları sərhədinin şimalında ən çox danışılan dildir. 2011-ci il məlumatlarına görə, təxminən 170,000 amerikalı evdə Navaxo dilində danışır. İkinci Dünya müharibəsi zamanı Navaxo dilində danışan şəxslər orduya qoşulub gizli mesajlar göndərmək üçün xüsusi bir şifrə sistemi hazırladılar. Bu kodla göndərilən mesajlar müharibədə həlledici döyüşlərin qazanılmasına və çox sayda insanın həyatının xilas edilməsinə böyük töhfə verdi. Dil üçün latın qrafikasına əsaslanan yazı sistemi 1930-cu illərin sonlarında hazırlanmışdır. Navaxo leksikası əsasən Atabaskan mənşəlidir, çünki bu dil mürəkkəb isim morfologiyası səbəbindən alınma sözlərə qarşı kifayət qədər konservativ yanaşır.
| Navaxo dili | |
|---|---|
 | |
| Orijinal adı | Diné bizaad Diné |
| Ölkə | |
| Danışanların ümumi sayı |
|
| Təsnifatı | |
| |
| Yazı | latın əlifbası |
| Dil kodları | |
| QOST 7.75–97 | нав 470 |
| ISO 639-1 | nv |
| ISO 639-2 | nav |
| ISO 639-3 | nav |
| Dilin strukturlarının dünya atlası | nav |
| 784 | |
| Ethnologue | nav |
| ELCat | 6085 |
| IETF | nv |
| Glottolog | nava1243 |
 Bu dildə olan Vikipediya | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Təsnifatı
Navaxo dili Atabaskan dil ailəsinə aiddir. Navaxo və Apaçi dilləri bu ailənin cənubdakı qolunu təşkil edir. Atabaskan dillərinin əksəriyyəti Alyaskada, Kanadanın şimal-qərbində və Şimali Amerikanın Sakit okean sahilləri boyunca yerləşir. Atabaskan dil ailəsinə daxil olan dillərin çoxu tonlara malikdir. Lakin bu xüsusiyyət bütün alt qruplarda müstəqil şəkildə inkişaf edib. Proto-Atabaskan dilində tonlar olmayıb. Tonlar morfemlərin sonunda qlottal samitlərdən yaranıb, lakin bu proses bütün dillərdə eyni şəkildə baş verməyib. Belə ki, bəzi qohum morfemlər bəzi Atabaskan dillərində yüksək tonla, digərlərində isə aşağı tonla tələffüz olunur. Navaxo və Çipevyan dillərinin morfemləri Proto-Atabaskan dilindən gəlsə də, bir-birinə əks olan tonlara malik olduğu düşünülür. Bu fərqlər, ehtimal ki, Proto-Atabaskan dilinin qlottal samitləri fərqli şəkildə tələffüz edən müxtəlif dialektlərindən yaranıb. Proto-Atabaskan dili təxminən e.ə. 500-cü ildə fərqli dillərə ayrılıb.
Təhsil
İkinci Dünya müharibəsi zamanı bir çox Navaxo məktəbi bağlandıqdan sonra, 1950-ci illərdə Navaxo uşaqlarına təhsil vermək məqsədilə proqramlar təşkil olundu. Maliyyələşdirilən proqramlar nəticəsində növbəti on ildə tələbələrin sayı sürətlə ikiqat artdı. Navaxo millətinin təhsil siyasətinə əsasən, Navaxo qəbilə şurası məktəblərdən həm İngilis, həm də Navaxo dillərini öyrətməyi tələb edirdi ki, uşaqlar ikidilli olaraq qalsınlar, lakin onların məktəb sistemlərinə təsiri çox aşağı idi. Az sayda məktəbəqədər proqram Navaxo dili üzrə təməl söz ehtiyatı və qrammatikanı öyrədən tam tədris proqramı təqdim edir və bu da uşaqların əvvəlcədən Navaxo dili biliyinə malik olmadıqları ehtimalına əsaslanır.
Leksikası
Navaxo lüğətinin böyük əksəriyyəti Atabaska mənşəlidir. Leksik köklərin sayı hələ də nisbətən azdır. Hesablamalara görə, 6,245 isim və 9,000 fel mövcuddur, lakin bunlar çoxsaylı şəkilçilərlə birləşərək elə mürəkkəb sözlər yaradır ki, İngilis dilində olduğu kimi, nadir hallarda yalnız bir kökdən ibarət olurlar.Avropalıların Amerikanı müstəmləkələşdirməsindən əvvəl, Navaxo dili digər dillərdən, hətta digər Atabaska və Apaçi dillərindən də çox az söz almışdır. Atabaska ailəsi, dillərinin uzunmüddətli nisbi təcrid olunması səbəbindən fonologiya və morfologiya baxımından kifayət qədər müxtəlifdir. Navaxoların əsrlərlə qarşılıqlı əlaqədə olduğu və mədəni ənənələr götürdüyü Pueblo xalqları belə, Navaxo dilinə az sayda söz vermişlər. İspaniya və Meksika Navaxo torpaqlarını ələ keçirdikdən sonra da dilə çox az sayda İspan sözləri daxil olmuşdur. XX əsrin ortalarına qədər İngilis dilinə qarşı da bu qaydada davam etmişdir. XX əsrin sonlarına doğru Navaxo dili bəzi İngilis sözlərini qəbul etməyə başladı. Bunu da əsasən İngilis dilinə məruz qalan gənc məktəb uşaqları vasitəsilə qəbul etməyə başlamışdılar. İngilis dilinə tamamilə keçmiş yeganə Navaxo sözü hogan — ənənəvi evlərə aid termindir. İngilis dilində məhdud tanınan digər bir söz isə chindi (ölən birinin pis ruhu) sözüdür.
Nümunə mətn
Bu, bir Navaxo dilində qısa hekayənin ilk abzasıdır:
Bəzi igid oğlanlar satmaq üçün şərab hazırlamaq qərarına gəldilər, buna görə hər biri üzüm tənəyi əkdi və onlara çox zəhmət çəkərək baxıb, yetkinliyə çatdırdılar. Şərab hazırladıqdan sonra, hərəsi onu bir keçi dərisi tulumuna doldurdu. Onlar heç vaxt bir-birlərinə bu şərabdan verməyəcəkləri barədə razılığa gəldilər və sonra keçi dərisi tulumlarını çiyinlərinə alıb şəhərə yola düşdülər (...)
Orijinal mətnAshiiké tʼóó diigis léiʼ tółikaní łaʼ ádiilnííł dóó nihaa nahidoonih níigo yee hodeezʼą́ jiní. Áko tʼáá ałʼąą chʼil naʼatłʼoʼii kʼiidiilá dóó hááhgóóshį́į́ yinaalnishgo tʼáá áłah chʼil naʼatłʼoʼii néineestʼą́ jiní. Áádóó tółikaní áyiilaago tʼáá bíhígíí tʼáá ałʼąą tłʼízíkágí yiiʼ haidééłbįįd jiní. "Háadida díí tółikaní yígíí doo łaʼ ahaʼdiidził da," níigo ahaʼdeetʼą́ jiníʼ. Áádóó baa nahidoonih biniiyé kintahgóó dah yidiiłjid jiníʼ (...)
Həmçinin bax
İstinadlar
- ScriptSource - United States.
- https://web.archive.org/web/20160205101044/http://www.census.gov/prod/2013pubs/acs-22.pdf.
- Koenig, 2005. səh. 9
- "Tséhootsooí Diné Bi'óta' Navaho Immersion School". 5 September 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 August 2015.
- Mueller-Gathercole, 2008. səh. 12
- Kroskrity, Field, 2009. səh. 39
- Kroskrity, Field, 2009. səh. 38
- Harper, Douglas. hogan // Online Etymology Dictionary. August 11, 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 6, 2014.
- Cutler, 2000. səh. 165
- Young, Morgan, 1987. səh. 205a–205b
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Navaxo dili ing Navajo Cenubi Atabaskan dillerinden biri Navaxo dili Na Dene dil ailesine aiddir ve bu aile Simali Amerikanin qerb bolgelerinde danisilan dillerle elaqelidir Bu dil Meksika Amerika Birlesmis Statlari serhedinin simalinda en cox danisilan dildir 2011 ci il melumatlarina gore texminen 170 000 amerikali evde Navaxo dilinde danisir Ikinci Dunya muharibesi zamani Navaxo dilinde danisan sexsler orduya qosulub gizli mesajlar gondermek ucun xususi bir sifre sistemi hazirladilar Bu kodla gonderilen mesajlar muharibede helledici doyuslerin qazanilmasina ve cox sayda insanin heyatinin xilas edilmesine boyuk tohfe verdi Dil ucun latin qrafikasina esaslanan yazi sistemi 1930 cu illerin sonlarinda hazirlanmisdir Navaxo leksikasi esasen Atabaskan menselidir cunki bu dil murekkeb isim morfologiyasi sebebinden alinma sozlere qarsi kifayet qeder konservativ yanasir Navaxo diliOrijinal adi Dine bizaad DineOlke ABSDanisanlarin umumi sayi 169 369 nef 2011 Tesnifati vd vd Na Dene dilleri vd vd vd Navaxo dili dd dd dd dd dd dd Yazi latin elifbasiDil kodlariQOST 7 75 97 nav 470ISO 639 1 nvISO 639 2 navISO 639 3 navDilin strukturlarinin dunya atlasi nav784Ethnologue navELCat 6085IETF nvGlottolog nava1243Bu dilde olan Vikipediya Vikianbarda elaqeli mediafayllarTesnifatiNavaxo dili Atabaskan dil ailesine aiddir Navaxo ve Apaci dilleri bu ailenin cenubdaki qolunu teskil edir Atabaskan dillerinin ekseriyyeti Alyaskada Kanadanin simal qerbinde ve Simali Amerikanin Sakit okean sahilleri boyunca yerlesir Atabaskan dil ailesine daxil olan dillerin coxu tonlara malikdir Lakin bu xususiyyet butun alt qruplarda musteqil sekilde inkisaf edib Proto Atabaskan dilinde tonlar olmayib Tonlar morfemlerin sonunda qlottal samitlerden yaranib lakin bu proses butun dillerde eyni sekilde bas vermeyib Bele ki bezi qohum morfemler bezi Atabaskan dillerinde yuksek tonla digerlerinde ise asagi tonla teleffuz olunur Navaxo ve Cipevyan dillerinin morfemleri Proto Atabaskan dilinden gelse de bir birine eks olan tonlara malik oldugu dusunulur Bu ferqler ehtimal ki Proto Atabaskan dilinin qlottal samitleri ferqli sekilde teleffuz eden muxtelif dialektlerinden yaranib Proto Atabaskan dili texminen e e 500 cu ilde ferqli dillere ayrilib TehsilIkinci Dunya muharibesi zamani bir cox Navaxo mektebi baglandiqdan sonra 1950 ci illerde Navaxo usaqlarina tehsil vermek meqsedile proqramlar teskil olundu Maliyyelesdirilen proqramlar neticesinde novbeti on ilde telebelerin sayi suretle ikiqat artdi Navaxo milletinin tehsil siyasetine esasen Navaxo qebile surasi mekteblerden hem Ingilis hem de Navaxo dillerini oyretmeyi teleb edirdi ki usaqlar ikidilli olaraq qalsinlar lakin onlarin mekteb sistemlerine tesiri cox asagi idi Az sayda mektebeqeder proqram Navaxo dili uzre temel soz ehtiyati ve qrammatikani oyreden tam tedris proqrami teqdim edir ve bu da usaqlarin evvelceden Navaxo dili biliyine malik olmadiqlari ehtimalina esaslanir LeksikasiNavaxo lugetinin boyuk ekseriyyeti Atabaska menselidir Leksik koklerin sayi hele de nisbeten azdir Hesablamalara gore 6 245 isim ve 9 000 fel movcuddur lakin bunlar coxsayli sekilcilerle birleserek ele murekkeb sozler yaradir ki Ingilis dilinde oldugu kimi nadir hallarda yalniz bir kokden ibaret olurlar Avropalilarin Amerikani mustemlekelesdirmesinden evvel Navaxo dili diger dillerden hetta diger Atabaska ve Apaci dillerinden de cox az soz almisdir Atabaska ailesi dillerinin uzunmuddetli nisbi tecrid olunmasi sebebinden fonologiya ve morfologiya baximindan kifayet qeder muxtelifdir Navaxolarin esrlerle qarsiliqli elaqede oldugu ve medeni eneneler goturduyu Pueblo xalqlari bele Navaxo diline az sayda soz vermisler Ispaniya ve Meksika Navaxo torpaqlarini ele kecirdikden sonra da dile cox az sayda Ispan sozleri daxil olmusdur XX esrin ortalarina qeder Ingilis diline qarsi da bu qaydada davam etmisdir XX esrin sonlarina dogru Navaxo dili bezi Ingilis sozlerini qebul etmeye basladi Bunu da esasen Ingilis diline meruz qalan genc mekteb usaqlari vasitesile qebul etmeye baslamisdilar Ingilis diline tamamile kecmis yegane Navaxo sozu hogan enenevi evlere aid termindir Ingilis dilinde mehdud taninan diger bir soz ise chindi olen birinin pis ruhu sozudur Numune metnBu bir Navaxo dilinde qisa hekayenin ilk abzasidir Bezi igid oglanlar satmaq ucun serab hazirlamaq qerarina geldiler buna gore her biri uzum teneyi ekdi ve onlara cox zehmet cekerek baxib yetkinliye catdirdilar Serab hazirladiqdan sonra heresi onu bir keci derisi tulumuna doldurdu Onlar hec vaxt bir birlerine bu serabdan vermeyecekleri barede raziliga geldiler ve sonra keci derisi tulumlarini ciyinlerine alib sehere yola dusduler Orijinal metnAshiike tʼoo diigis leiʼ tolikani laʼ adiilniil doo nihaa nahidoonih niigo yee hodeezʼa jini Ako tʼaa alʼaa chʼil naʼatlʼoʼii kʼiidiila doo haahgooshį į yinaalnishgo tʼaa alah chʼil naʼatlʼoʼii neineestʼa jini Aadoo tolikani ayiilaago tʼaa bihigii tʼaa alʼaa tlʼizikagi yiiʼ haideelbįįd jini Haadida dii tolikani yigii doo laʼ ahaʼdiidzil da niigo ahaʼdeetʼa jiniʼ Aadoo baa nahidoonih biniiye kintahgoo dah yidiiljid jiniʼ Hemcinin baxNavaxo milletiIstinadlarScriptSource United States https web archive org web 20160205101044 http www census gov prod 2013pubs acs 22 pdf Koenig 2005 seh 9 Tsehootsooi Dine Bi ota Navaho Immersion School 5 September 2015 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 15 August 2015 Mueller Gathercole 2008 seh 12 Kroskrity Field 2009 seh 39 Kroskrity Field 2009 seh 38 Harper Douglas hogan Online Etymology Dictionary August 11 2014 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi August 6 2014 Cutler 2000 seh 165 Young Morgan 1987 seh 205a 205b