fbpx
Wikipedia

Nadir xanın Mesopotamiyaya birinci yürüşü

Dekabr 31, 2022

Nadir xanın Mesopotamiyaya birinci yürüşü və ya Nadirin Mesopotamiyaya 1732–1733-cü illər yürüşü — 1730–1736-cı illər Səfəvi-Osmanlı müharibəsi zamanı baş vermiş hərbi münaqişə. II Təhmasibi 1730-cu ildə həyata keçirdiyi və Qafqazı Osmanlılardan geri almağı məqsədləyən yürüşü fəlakətlə nəticələndi və Kirmanşah sülhü imzalandı. Sülhün şərtlərinə görə Qafqaz üzərində Osmanlı hakimiyyəti II Təhmasib tərəfindən tanındı. Bu məğlubiyyət və alçaldıcı sülh Nadirin qəzəbinə səbəb oldu və o, 1732-ci ildə II Təhmasibi taxtdan endirdi. Bundan sonra Osmanlılar üzərinə Nadirin yeni hücumu baş tutdu.

Nadir xanın Birinci Mesopotamiya yürüşü
Səfəvi-Osmanlı müharibəsi (1730-1736) və Nadirin yürüşləri

Nadir xanın Mesopotamiya yürüşünün qrafikası
Tarix 10 dekabr 1732 – 19 dekabr 1733
Yeri Mesopotamiya
Səbəbi Nadir xanın Kirmanşah sülh müqaviləsinin şərtlərindən narazı olması və itirilmiş torpaqları geri qaytarmaq istəməsi
Nəticəsi Mütləq Səfəvi qələbəsi.
Ərazi dəyişikliyi Səfəvi dövləti Osmanlı İraqını ələ keçirsə də, Məhəmməd xan Bəluc üsyanına görə geri çəkilməyə məcbur oldu.
Münaqişə tərəfləri
Komandan(lar)
Tərəflərin qüvvəsi

100 mindən çox

100 mindən çox
İtkilər

Bağdadın mühasirəsində: bilinmir
Samarra döyüşündə: 20 min
Kərkük döyüşündə: az

Bağdadın mühasirəsində: bilinmir
Samarra döyüşündə: 20 min
Kərkük döyüşündə: 20 min

İraqa hücum

II Təhmasibin imzaladığı sülhlə Qafqazda Osmanlı hakimiyyəti qısa müddətlik də olsa tanındıqdan sonra Nadirin Osmanlının hakimiyyəti altındakı İraqa hücum edəcəyi gözlənilmirdi. Eksvortinin bildirdiyinə görə, Nadir Bağdadı ələ keçirməklə Osmanlı üçün danışıqlarda üstünlük qazanmaq və onu Qafqazın geri qaytarılması şərtilə istifadə etməyi planlayırdı. Lakin Bağdadın olduqca böyük tarixi, siyasi və iqtisadi əhəmiyyətini nəzərə aldıqda, onun Nadir xan üçün sadəcə başqa bir bölgə ilə dəyişdirilmək üçün mübadilə vasitəsi kimi görülməsi şübhəlidir. Osmanlı imperiyası mümkün Nadir xanın hücumunu İraqdan gözləməsə də, hər ehtimalı nəzərə alaraq oradakı ordularını da hazır vəziyyətə gətirmişdi.

Nadir Osmanlı ordusunu qəfil ovlamaq üçün gözlənilənin əksinə Qəsri-Şirin bölgəsində Zohab möhkəmləndirilmiş məntəqəsinə hücum etmək əvəzinə bir qədər döyüşçü ilə qarlıq və çətin keçilən yollardan istifadə edərək Osmanlı qarnizonunun arxasına keçməyi bacardı. Dağlıq cığırlardan keçərkən bəzi döyüşçülər həyatını itirsə də, Nadir 600-a qədər döyüşçü ilə Zohabdakı osmanlı qarnizonuna gözlənilmədən arxadan gecə vaxtı hücum etdi. Çaşqın halda Osmanlı ordusu mövqelərini tərk edərək qaçdı. Nadir burada yeni qalanın tikilməsi əmrini verdikdən sonra Həmədandan gələn əsas qızılbaş ordusu ilə birləşmək üçün hərəkətə keçdi. Bu ordunun məqsədi Bağdadı ələ keçirmək idi.

Bağdadın mühasirəsi

  Əsas məqalə: Bağdadın mühasirəsi (1733)

Bu yürüşün əsas məqsədi Bağdadı ələ keçirmək idi. Bağdad böyük siyasi və iqtisadi əhəmiyyətə malik olmaqla birlikdə, Osmanlı ordusu tərəfindən yaxşı qorunmaqda idi. Nadir uğurlu döyüş planı izləyərək şəhəri mühasirəyə alsa da, Osmanlı ordusunun yardıma gəlməsi ilə onun planları pozuldu.

Mühasirənin başlanması

Bağdad əyalətinin hakimi Əhməd paşa ehtiyyatla Dəclə çayının sol sahilini ələ keçirdi. O, bu mövqenin Səfəvi ordusunun qarısını almaqda nə qədər əhəmiyyətli olduğunu bilirdi. Nadir çayın şərq sahilində düşərgə saldı və adamlarının çox hissəsini düşərgənin içinə, ətrafına toplayaraq Osmanlılara qarşı hiylə işlətdi. Nadir çayı təhlükəsiz keçmə üçün planlar hazırlamaqla məşğul idi.

Nadir Osmanlı dəstələrinin Dəclə çayınnı o biri sahilində yerləşməsi xəbərini aldıqdan sonra mühəndislərinə dərhal çayı keçmə vasitələri düzəltməyi əmr etdi. ərindən körpü salınmasına başlasınlar. Həmin körpülər vasitəsilə Nadir Köhnə Bağdad ərazisində mövqe tutmuş Osmanlı qüvvələrinə zərbə endirməyi planlaşdırırdı. Bağdada yürüşdə iştirak edən avstriyalı alman mühəndisi Dəclə çayı üzərindən keçidin qurulmasında yaxından iştirak etdi. Keçidlərin qurulması üçün xurma və palma ağaclarından istifadə etmək lazım gəldi. Nadir bu işə 12 min döyüşçünü cəlb etdi. Xeyli sayda sallar hazırlandı. Lakin çayın o birinə üzərək mıx bastırmalı olan qızılbaş döyüşçüləri Osmanlı müdaxiləsinə görə bunu edə bilmədilər.

"Tarix-e Cahanqoşa-ye Naderi"yə görə, Nadir sərkərdəlik tarixində ilk dəfə tətbiq etdiyi müvəqqəti keçidlər vasitəsilə ilk gün 2500 nəfər, sonrakı gün daha 1500 nəfər o biri sahilə adlada bildi. Amma ikinci gün körpü ağırlığa tab gətirməyib qırıldı (237). Bundan sonra qoşunun qalan hissəsinin çay üzərindən necə keçirildiyi məlum deyil. "Aləm Ara-ye Naderi"yə görə, müvəqqəti keçidlər ümidləri doğrultmadıqda Nadirin əmri ilə yaxınlıqdakı ərəb kəndlərinin sakinləri onun yanına gətirildi və Nadir onlardan çayı necə keçməyin yollarını soruşdu. Sakinlər də bildirdilər ki, Nadirin düşərgəsindən 3–4 mil yuxarıda çayı adlamaq üçün münasib yer mövcuddur və qoşunlar orada çayı asanlıqla keçə bilərlər. Nadir bu məsləhəti qəbul etdi və ola bilsin ki, qarşı tərəfi duyuq salmamaq üçün gecə yarı sərkərdəsi Babaxanın rəhbərliyi altında 10 minlik qoşun dəstəsini yerli ərəblərin nişan verdiyi məkana göndərdi.

15 fevralda Nadir 2.500 nəfərli döyüşçü ilə birlikdə Dəclə çayını keçərək, cənuba hərəkət edərək etməyə başladı. Onu daha bir 1.500 nəfərlik döyüşçü dəstəsi izləməkdə idi. Bu dəstə çayı keçən kimi körpü dağıdıldı. Nadirin Dəcləni keçdiyindən xəbər tutan Əhməd paşa dərhal qüvvələrini toplayaraq onu qarşılamağa yola düşdü. Nadirin kiçik döyüşçü dəstəsinə 3 min nəfərlik kürd, türkman və abdali döyüşçüləri daxil idi. Onlara qarşı gələn Osmanlı ordusuna isə, böyük artilleriya, süvari və yeniçəri qüvvələrindən təşkil edilmiş dəstələr daxil idi. Nadir çayı adlayan günün səhəri dəstəsi ilə Osmanlı qoşunlarının qarovullarının qarşısına çıxması onlarda bir çaşqınlıq yaratdı. Bundan qısa müddət sonra isə, döyüş başladı. Əvvəlcə Qaracurlu dəstəsi döyüşə atıldı. Pusquda dayanan tüfəngdarların aramsız atəşləri dəstənin müqavimətini qırdı. Sonra Kukəlan türkmənləri döyüşə qatıldılar. Osmanlı qüvvələrinin çox uğurlu mövqe seçmiş tüfəngdarları türkmənlərin və eləcə də digər dəstələrin hücumlarının qarşısını alıb onları çətin vəziyyətə saldılar. Yalnız əfqanlardan təşkil edilmiş dəstə osmanlıların bütün həmlələrini mərdliklə dəf etsə də, bütünlükdə Nadir qoşunları geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Geri çəkilən Nadir qoşunlarının arxası Dəclə çayına dirəndi. Nadir ordusunu çətin vəziyyətdən çıxarmaq üçün əfqan qüvvələrindən yararlandı. Əfqan sərkərdələrindən olan Qəni xan min nəfərlik dəstəsi ilə atlarda piyada olub osmanlılarla döyüşə girdi. Nadir eyni zamanda digər dəstələrin də fəallaşmasına nail oldu. Xüsusən, topçular sərrast atəşlərlə Osmanlı qoşunları arasında itkilərin sayını artırdılar. Min nəfərlik əlavə qüvvənin yetişməsi isə Nadirin zərbə qüvvəsini daha da artırdı və o özü də döyüşlərə qatıldı. Osmanlılar tərəfindən atılan bir güllə Nadirin atını yaraladı. Belə olanda yaxınlıqdakı döyüşçülərdən biri öz atını Nadirə verdi. Nadir isə böyük sürətlə özünü əfqanlar vuruşan mövqelərə yetirdi və şücaəti ilə əfqanların uğurlarını daha da genişləndirdi. Nadir döyüşün gedişində ciddi dəyişiklik yaratdı və osmanlıların döyüş meydanından çəkilməsinə nail oldu.

Nəticədə Nadirin hücumları Əhməd paşanın qüvvələrini aramsız olaraq geri çəkilməyə, sonda isə, Bağdada girib gizlənməyə məcbur edə bildi. Kürdlərin və türkmanların geri çəkilmələrinə qəzəblənən Nadir onlardan bəzilərinin cəzalandırılmaları əmrini verdi, abdaliləri isə mükafatlandırdı.

Osmanlı ordusu Bağdadın içlərinə doğru geri çəkildikdən sonra şəhərin ətrafı Səfəvi ordusunun dəstələri ilə doldu və şəhər mühasirəyə alındı. Şəhər ətrafına gələn Səfəvi ordusu böyük səylə çalışaraq mühasirə üçün şəhər divarları boyunca 2700 ədədlik qüllələr ucaltdılar. Şəhər ətrafında 300 min Səfəvi ordusu mənsubu olduğu bildirilsə də, onlardan yalnız 100 mininin döyüşçü olduğu düşünülməkdədir.

Bu döyüş Bağdadın mühasirəyə alınmasını tamamladı. Mövcud olan məlumatlara görə, Nadir Bağdad ətrafında qurulmuş müdafiə səngərlərini ələ keçirib Osmanlı qüvvələrini tamamilə Bağdad qalasına sıxışdırdı. Nadirin qüvvələri qala ətrafında su ilə doldurulmuş xəndək boyunca mövqe tutdular və qalanın ətraf aləmlə əlaqələrini tamamilə kəsdilər. Verilən məlumatlara görə, Nadir Dəclə çayının hər iki sahilində, Bağdad qalası boyunca istehkam sistemi yaratdı. Bu istehkam sisteminə 2700 bürc daxil idi. Hər bürc də bir-birindən tüfəng atəşi məsafəsində idi. Beləliklə, 1733-cü ilin əvvəllərində, qışın sonunda Bağdad Nadir tərəfdən tam mühasirəyə alındı və bu mühasirə bir neçə ay davam etdi. 1733-cü ilin Novruz bayramını da Nadir Bağdad qalası ətrafında keçirdi. Onun ümidi qala daxilində ərzaq qıtlığı yaratmaqla qalanın ələ keçirilməsinə nail olmaq idi.

Topal Osman Paşanın gəlişi

Mühasirənin taleyi Bağdadda müəyyən edilmədi. Bağdaddan şimalda yerləşən Samarra şəhərində baş verəcək döyüşdə mühasirənin taleyinə qərar veriləcəkdi. Osmanlı dövləti Bağdadı mühasirədən xilas edə bilmək üçün toplaya biləcəyi ən böyük ordunu toplamış, əlində olan ən güclü general Topal Osman Paşanı da ona komandan təyin edərək Nadirlə döyüşə göndərmişdi. Nadir yardım ordusunu gözləyib, müdafiə döyüşü aparmaq əvəzinə, şimala doğru getməyə başladı. Topal Osman Paşanın ordusuna mərkəzi qüvvələrdən əlavə yol boyu kürdlər və ərəblərdən ibarət dəstələr də qatılmışdı.

Samarra döyüşü

  Əsas məqalə: Samarra döyüşü
 
Osmanlı ordusuna mənsub artilleriyaçı.

C.Hanveyə görə, Topal Osman paşanın qoşunu ilə gəlməsi xəbərini eşidəndə Nadir Mosulun Osmanlı hakiminə məktub göndərdi və həmin məktubda Topal Osman paşanın gəlməsinə münasibətini belə bildirdi:

  Xəbər çatmışdır ki, Osmanlı sərkərdələrindən biri ahəstə yol gəlməkdədir (buradan anlayıram ki, o, igid adam deyil). Uzun müddətdir ki, yoldadır və mənim qələbələrimə mane olmaq istəyir. Ona xəbər çatdırıram ki, sürətlə gəlməsini istəyirəm və mən onun yolunu daha gödək etmək üçün qoşunumun bir hissəsi ilə onun qarşısına yollanıram. Bu kifayətdir ki, onu tələsməyə peşiman edim. Mən onun həqir qoşununu nəinki əsir edəcəyəm, hətta özünü də südəmər uşaq kimi tutacağam  

Döyüş

 
Samarra döyüşün sxemi

Nadirin göndərdiyi kəşfiyyatçılar böyük bir Osmanlı ordusunun Bağdada doğru gəldiyi xəbərini verdilər. İmamverdi xan Əfşar, Şahqulu bəy Qacar, Məhəmməd xan Qaracurlu kimi sərkərdələrin komandanlığı altında göndərilən ön dəstə Osmanlı ordusunun öndəki dəstələri ilə baş vermiş qısa toqquşma nəticəsində bir neçə Osmanlı döyüşçüsü əsr tutmağı bacardılar. Tutulmuş əsirlər də böyük bir ordunun Bağdada doğru gəldiyini təstiqlədilər.

Nadirin sayı dəqiq müəyyən etmək üçün apardığı kəşfiyyat fəaliyyəti səmərəsiz qaldı. Ə.Sərdadvərin yazdığına görə, 4 kilometr eni olan cəbhədə yerləşən Osmanlı qoşunları 7 sütuna bölünmüşdü. C.Hanvey isə Osmanlı qoşunlarının beş dəstəyə bölündüyünü yazırdı. Mövcud olan məlumatlara görə, Osmanlı qoşunlarının hər sütununa 20 ədəd top verilmişdi və onların mühafizəsi yeniçərilərə tapşırılmışdı. C.Hanveyə görə, Osmanlı qoşunlarının sağ cinahı yeniçərilərə, sol cinahı isə kürdlərdən və digər döyüşçülərdən ibarət dəstəyə tapşırılmışdı. Topal Osman paşa da düzülüşün mərkəzi hissəsindəki dəstənin rəhbərliyini öz üzərinə götürməklə həmin dəstənin arasında mövqe tutmuşdu. Avropa mənbələrinə istinad edən Q.Müqtədir isə göstərir ki, Topal Osman paşa topları, rumeli piyadalarını və yeniçərləri döyüş düzülüşünün mərkəzində yerləşdirdi və mərkəzin rəhbərliyini öz üzərinə götürdü.Döyüş düzülüşünün cinahları süvarilərin himayəsi altına alındı və bir süvari alayı avanqard kimi Dəclə çayı boyunca irəli çıxarıldı.

Nadir qoşunlarının döyüş düzülüşü haqqında da yekdil fikir mövcud deyildir. C.Hanveyə görə, Nadir döyüş meydanına gələndən sonra qüvvələrinin ciddi şəkildə qruplaşdırılması üçün kifayət qədər vaxta malik olmadı. Bununla belə, mövcud olan fürsətdən istifadə edib öz qoşunlarını 10 sütuna böldü. Avropalı tarixçi Şarl Pikletə istinadən Q.Müqtədir yazır ki, Nadirin qoşununda 10 min nəfər cəzayirçi və 30 min süvari var idi. Cəzayirçilər əsasən qaracurlu tayfasından, süvarilər isə əfşarlardan, türkmənlərdən və əfqanlardan ibarət idi. Topların və zənburəklərin sayı barədə məlumat verilməsə də onların da mövcudluğu və dəvələr üzərində daşınması haqqında məlumatlar vardır. Bunlardan başqa, Nadirin qoşununda ərəblərdən ibarət bir dəstə də var idi. "Aləm Araye Naderi"də daha geniş məlumat vardır. Burada bildirilir ki, Nadir qoşunları 50 min nəfər idi. Onlardan 30 mini cövşən geyinmişdi. Qalan 20 min nəfəri isə cəzayirçi idi. Yəni, belə güman etmək olar ki, piyada və süvarilərin əksəriyyəti soyuq silahlardan qorunmaq üçün əyinlərinə mühafizə təchizatı geyinmişdilər. Mənbənin məlumatına görə, qoşuna rəhbərlik İmamverdi xan Əfşara, Məhəmməd xan Beluca və başqalarına tapşırılmışdı. Eyni zamanda o da bildirilir ki, döyüşdən əvvəlki günün gecəsi Nadir öz qoşunlarını dəstələrə böldü və hər bir dəstəyə də təcrübəli bir sərkərdəni rəhbər təyin etdi. Bundan əlavə, Nadir 15 min nəfərdən ibarət ehtiyat dəstəsi yaratdı və bu dəstəyə əsasən cəzayirçilər daxil edildilər. Qoşunların önünə qacar, bayat və bəğayiri döyüşçüləri, arxa eşelona isə bəxtiyari və Herat döyüşçüləri yerləşdirildi. Cəbhənin sol cinahı Həsənəli xan və Rəcəbəli xanın rəhbərliyi altında olan İraq və Farsdan toplanmış qoşun dəstəsinə, sağ cinah isə əfqan dəstəsinə həvalə edildi. Cəbhənin mərkəzi hissəsində lur, fars, Sistan döyüşçüləri mövqe tutmuşdular. Ən qabaqda isə döyüşgənliyi ilə fərqlənən əfşarlar, qacarlar, Mərv və qaracurlu döyüşçüləri düşmən üzərinə hücuma başlamalı idilər. Qoşunun qruplaşdırılmasını başa çatdırandan sonra Nadir sərkərdələrini toplayıb qəti şəkildə tapşırdı ki, onun göstərişi olmadan kimsə atını yerindən tərpətməsin və Osmanlı qoşunu tərəfə nizə belə atmasın.

Bağdadı xilas etmək üçün göndərilmiş və Osmanlı imperiyasının nə böyük sərkərdələrindən biri hesab edilən Osman paşa öz dəyərini meydana gələn kimi hiss etdirməyi bacardı. O, Nadirin topyekün hücumunu tezləşdirmək üçün öz irəliləyişini və arxadakı mühafizə qüvvələrini gözlə görünə biləcək qədər azaltdi. Lakin gecələr bu mövqelər müvafiq olaraq gücləndirildi. Nadir öz süvarilərindən böyük bir dəstəni Osmanlı ordusunun sol cinahına hücum etmək etmək üçün göndərsə də, bu dəstələrin hücumu dəf edildi, çünki buradakı Osmanlı dəstələri daha çox sayıya və artilleriya qüvvələrinə malik idilər. Nadir bundan sonra təxminən 50 min nəfərdən ibarət olan döyüşçülərini bir araya gətirmək və cəbhə hücumu edərək Osmanlıları məğlub etməyə çalışdı. İntensiv hücumlardan sonra Osmanlı ordusunun mərkəz bölməsi öz çadırlarının və düşərgələrinin kənarına qədər geri çəkilməyə məcbur oldular, hətta bu zaman silahlarının və sursatlarının bir qismi qızılbaş ordusunun əlinə keçdi. Bu əsnada 2 min nəfərlik kürd dəstəsinin smanlı ordusu sıralarını tərk edərək qaçması Osman paşa üçün qələbəni demək olar ki, qeyri-mümkün etdi, lakin o, rehtiyyact birləşmələrdən 20 min nəfər gətirərək vəziyyəti öz xeyrinə dəyişə bildi. Bundan sonra irəliləyən Osmanlı ordusu əvvəlki mövqelərini bərpa etdi və itirdiyi silahları geri aldı.

Döyüş davamlı olaraq bir ordunun irəliləməsi, ardıyca digər ordunun əvvəlki itkilərini geri alması ilə davam etməkdə idi. Osman paşanın Osmanlı ordusunu ağıllı şəkildə arxaları Dəclə çayına doğru formada düzməsi nəticəsində onların suya ehtiyyacları təmin olunmaqda idi. Lakin bu Səfəvi ordusuna aid edilə bilməzdi və onlar Mesopotamiyanın yandırıcı günəşi altında getdikcə daha çox suya ehtiyyac hiss etməkdə idilər. Lakin onların bu ehtiyyacının qarşılanması mümkün deyildi. Osman paşanın mövqe seçimini özünü bir daha doğruldur və küləyin üzü günəşə doğru əsməyə başması ilə qum və toz kütləsi qızılbaş ordusunun üzünə ələnməyə başlayır. Bununla eyni zamanda qızılbaşlar üçün daha bir talesizlik baş verir və Nadirin ordudan ayırıb Mosul yoluna Osmanlı ordusuna gələ biləcək yardımın qarşısını kəsmək üçün göndərdiyi ərəb döyüşçüləri pul qarşılığında Mosul hakiminin tərəfinə keçirlər.

Nadirin ehtiyyatda saxladığı 12 minlik güclü abdali süvarilərini döüşə daxil etməsi də, vəziyyəti dəyişə bilmədi, əksinə daha çox qarışıqlığa səbəb oldu. Ordunun tədricən dağıldığını görən Nadir döyüşçülərini ruhlandırmaq üçün özü şəxsən döyüşə daxil oldu və bir Osmanlı süvarisini öldürdü. Lakin atından yıxılması qızılbaş ordusu sıralarında guya Nadrin öldürülməsi şayiələrinin dolaşmasına səbəb oldu. Onsuzda ruhdan düşmüş ordunun bu şayiə döyüş qabiliyyətinə ölümcül zərbə vurdu. 9 saatlıq döyüşün ardınca qızılbaş ordusu geri çəkilməyə başladı. Nadir kimi istedadlı sərkərdənin bu geri çəkilişi durdurmağa çalışması belə sonda nəticəsiz qaldı. İki böyük sərkərdənin qarşılaşmasından Topal Osman paşa qalib ayrılmağı bacarsa da, qələbə ona baha başa gəlmiş və xeyli itki vermişdi. Bu məğlubiyyət Nadirin fəaliyyəti boyunca ilk və son məğlubiyyəti oldu.

İtkilər

Nadir xanın ordusunun itkiləri ağır idi. Beləki, onun ordusu 30 min canlı qüvvəsini itirməklə yanaşı, 3 min nəfər əsir düşmüş və onlardan 500 nəfəri yerindəcə edam edilmişdir. Bundan başqa, Nadirin bütün topları və zamburakları da Osmanlı ordusunun əlinə keçmişdir. Osmanlı ordusunun itkisi də aöır idi. Onlar 20 min canlı qüvvəsini döyüşdə itirmişdilər.

Döyüşün nəticəsi

 
Kərkük döyüşünün sxemi:1.Səfəvi piyada qoşunu Osmanlı ordusuna hücum edir və hər iki tərəf bir-birinə atəş açır.
2. Nadir xan Hacıbəy xanı 15.000 nəfərlik qoşunla Osmanlı ordusunun sol cinahı üzərinə göndərir.
3. Nadir bir digər 15.000 nəfərlik qoşunla Osmanlı ordusunun sağ cınahını da əhatələyir. Bununla da, ordunun mühasirəyə alınması tamamlanır.

Qızılbaşlar demək olar ki, bütün qüvvələrinin yarısını döyüşdə itirmişdilər. Bundan başqa artilleriya bölməsinin hamısı itirilmiş, bunların böyük bir qismi də Osmanlı ordusunun əlinə keçmişdi. 30 min döyüşçü öldürülmüş və ya yaralanmış, 3500 döyüşçü əsir düşmüşdü (bunlardan 500-ü yerindəcə edam edilmiş). Qələbə Osmanlı ordusuna da baha başa gəlmişdi. Onlar bütün döyüşçülərinin 1/4 hissəsini itirmişdi. Şimalda Osman paşanın zəfərindən ürəklənən Bağdadın mühasirəyə alınmış valisi Əhməd paşa şəhər qapılarından hücum edərək onları mühasirəyə almış Nadirin sərkərdəsi üzərində qələbə qazandı. O dövrün digər mənbələrində verilnə məlumata görə isə Bağdaddakı qarnizon hücuma keçməmiş, əksinə Bəhruz çayının sahilinə çəkilən Nadir özü mühasirəçi orduya xəbər göndərərək onunla birləşməyi əmr etmişdir.

23 iyul 1733-cü ildə Topal Osman paşa triumfla Bağdada daxil oldu. Lakin bu qələbə Osmanlı ordusu üçün davamlı olmadı. 24–26 oktyabr 1733-cü ildə Kərkükün Ağ-Dərbənd vadisində baş vermiş döyüşdə Nadir Topal Osman paşadan intiqamını alaraq onun ordusunu darmadağın etdi.

Kərkük döyüşü

  Əsas məqalə: Kərkük döyüşü (1733)

Samarra döyüşündə Səfəvi ordusu məğlub olmaqla birlikdə Bağdadın mühasirəsini uğurla başa çatdırma imkanı da yoxa çıxmışdı. Fəaliyyəti boyunca ilk və son məğlubiyyətini alan Nadir xan geri qayıdaraq növbəti döyüşün hazırlıqlarına başladı. Bu dəfə döyüş İraqda Kərkük yaxınlığında baş verdi. Döyüşdə Osmanlı ordusunun qüvvələri 100 min döyüşçüdən, Səfəvi ordusunun qüvvələri isə onlardan bir qədər az döyüşçüdən ibarət idi.

Döyüşün ilk mərhələsi

 
1.Səfəvi piyada qoşunu Osmanlı ordusuna hücum edir və hər iki tərəf bir-birinə atəş açır.
2. Nadir xan Hacıbəy xanı 15.000 nəfərlik qoşunla Osmanlı ordusunun sol cinahı üzərinə göndərir.
3. Nadir bir digər 15.000 nəfərlik qoşunla Osmanlı ordusunun sağ cınahını da əhatələyir. Bununla da, ordunun mühasirəyə alınması tamamlanır.

Nadirin kəşfiyyatçıları onu Ağ Dərbənd vadisi boyunca yaxınlaşan 12.000 nəfərlik ordu barədə xəbərdar etdilər. Topal Paşa bu ordu bölməsini əsas ordunun qarşısında onu mühafizə etmək üçün Memiş paşanın rəhbərliyi ilə göndərmişdi. Nadir xan Memiş paşanı tələyə salmaq üçün Hacıbəy xanın rəhbərliyi ilə avanqard qoşun göndərdi. Hacıbəy xanı uzaqdan təqib edən Memiş paşa Nadirin pusquda gözləyən ordusuna tərəf çəkildi və nəticədə hər iki tərəfdən 15.000 nəfərlik ordu bölmələri Osmanlı qoşununa hücum etdilər. Nadir xan bu toqquşmada asanlıqla qələbə qazandı. Topal paşaya Nadirin ordusunu yönləndirdiyini deyən və təqib üçün daha çox qoşun istəyən Memiş paşa bu toqquşmadan sonra ölülər arasında idi.

Memiş paşanın izlədiyi marşrut Topal paşanın rəhbərliyi altındakı əsas qüvvələrdən 5 km aralıda idi. Nadir xan onu məğlub etdikdən sonra böyük sürətlə Topal paşanın üzərinə hücuma keçdi. Topal paşa bundan duyux düşdü və öz döyüşçülərinə dərhal hazır vəziyyətə gəlmək əmri verdi. Nadir xan ordusu aradakı məsafəni azaltdığı zaman piyada qoşununa yeniçərilərin üzərinə hücum etmək əmri verdi. Yüksək səviyyədə atışma başladı və Osmanlı-Səfəvi qoşunları 2 saat boyunca bir-birlərini atəşə tutdular.

Həlledici döyüş

Səfəvi ordusunun elit tüfəngçi dəstəsi olan cəzayirçilər 2 saatlıq atışmadan sonra birbaşa yeniçərilərin üzərinə hücum etdilər. Mükəmməl zamanlama ilə Nadir xan özünün süvarilərinin 2 dəstəsini də hücuma göndərdi. Hər birində 15.000 nəfərlik döyüşçü ilə Hacıbəy xan sol cınah, Nadir xan isə sağ cinaha komandanlıq edirdi. Nadir xan böyük strateji zəka göstərərək Hilal taktikası tətbiq edərək manevraları sayəsində Osmanlı qoşununun düzülüş xəttini ikili mühasirəyə aldı.

Nadir xanın son əmrlərindən sonra artıq Osmanlı ordusu ön tərəfdən qılıncla hücum edən cəzayirçilər, hə cinahlardan hücum edən süvarilər tərəfindən sıxışdırılırdı. Vəziyyət belə olduğu zaman Topal paşa özünün səhvini və özünün son döyüşü olduğunu başa düşdü və son döyüşündə döyüşçülərinə qoşulması üçün at hazırlanmasını əmr etdi. Böyük hərbi strateq Topal paşa yaxın müddətdə Samarada məğlub etdiyi gənc türk tərəfindən məğlub edilirdi, lakin Topal paşa meydandan qaçıb həyatını xilas etmək yerinə döyüşçüləri ilə birgə ölməyi seçdi. Yaşlı general atının üzərində olarkən tüfənglə iki dəfə vuruldu və öldü. Səfəvi süvarisi Allahyar bəy Gəraylı Nadir xana hədiyyə etmək üçün onun başını kəsdi. Döyüş 20.000 Osmanlı döyüşçüsü öldürüldü, bütün artilleriya Nadir xanın əlinə keçdi və Osmanlı ordusu sursatının böyük hissəsini itirdi. Samaradakı ağır məğlubiyyətin qisası beləcə alınmış oldu. Nadir onu birinci və axırıncı dəfə məğlub etmiş şəxsə hörmət əlaməti olaraq başı ilə bədənini bir yerdə dəfn olunması üçün Bağdad şəhərinə göndərdi. Lakin Topal Osman paşanın məzarı hal-hazırda Kərkükdəki İmam Qasım məscidində yerləşir.

İtkilər

Döyüşdə Osmanlı ordusunun iki komandanı - Topal Osman paşa və Memiş paşa öldürüldü. Səfəvi ordusu az sayda itki verərkən, Osmanlı ordusunun itkiləri çox ağır idi. Beləki, Osmanlı ordusu 20 min canlı qüvvə itirməkdən başqa, bütün artilleriyasını da itirmişdi.

Döyüşün nəticəsi

Nadir xan bu yürüşü başladan zaman Bağdadı ələ keçirməyi və sonra Qafqaza yeni yürüş təşkil etməyi planlayırdı. Topal paşanın məğlubiyyəti və ölümündən sonra Əhməd paşa ərazi dəyişikliyi olmaqla sülh danışıqlarına başladı. Lakin bu danışıqlar heç vaxt İstanbul tərəfindən ratifikasiya edilmədi. Kərkük döyüşünün vahiməli xəbərləri Təbrizə çatdığı zaman Osmanlı qoşunu Təbrizi boşaltdı. Nadir xana gələn yeni hesabatlara görə imperiyanın cənubundakı Məhəmməd xan üsyanı günü-gündən böyüməkdə idi və onu görməzdən gəlmək təhlükəli ola bilərdi. Bu üsyan Nadir xanı əsas məqsədi olan Bağdadı ələ keçirməkdən məhrum etdi. Nadir xan üsyanı yatırmaq və zəifləyən ordusuna yeni qüvvələr toplamaq üçün geriyə döndü.

Yürüşün nəticəsi

Topal paşa sonda Kərkükdə (Ağ Dərbənddə) məğlub edilib öldürülsə də, Samarra döyüşündə Nadiri məğlub etməklə Bağdad şəhərini Səfəvi hakimiyətinə keçməsinə mane oldu. Nadir xan Kərkük döyüşündə qazandığı qələbədən tam formada faydalana bilmədi və üsyanı yatırmaq üçün imperiyasına geri döndü. Tarixçilər düşünür ki, Topal Osman paşa Samarra döyüşündə məğlub olsaydı, Bağdad Səfəvi dövlətinin əlinə keçəcək və uzun müddət də ona tabe olacaqdı. Yürüş Mesopotamiya ərazisində qalıcı ərazi dəyişikliklərinə səbəb olmasa da, Kərkük döyüşündəki məğlubiyyətdən sonra Osmanlı ordusu Cənubi Azərbaycanı demək olar ki, tamamilə tərk etdi və Araz çayının şimalına cəmləşdilər. Mesopotamiya yürüşü Nadir xana Qafqaza səfər təşkil etməyə, bunun paralelində də Osmanlı ilə birlikdə Qafqazın Xəzər sahili bölgələrini işğal etmiş rusları geri çəkilməyə vadar etməyə imkan yaratdı. Bu yürüş çərçivəsində qazanılmış Muradtəpə həlledici oldu, Osmanlı ordusu tamamilə məğlub edildi və geri çəkilməyə məcbur edildi.

Mənbə

İstinadlar

  1. Lockhart, 1938. səh. 77
  2. ↑ Axworthy, 2009. səh. 141
  3. Ghafouri, 2008
  4. Süleymanov, 2001. səh. 224
  5. Süleymanov, 2001. səh. 225
  6. Moghtader, 2008. səh. 54
  7. Süleymanov, 2001. səh. 226
  8. Süleymanov, 2001. səh. 227
  9. ↑ Axworthy, 2009
  10. ↑ Əliyarlı, 1996
  11. "Topal Osman Paşa". islamansiklopedisi.org.tr. 2022-07-10 tarixində .
  12. Süleymanov, 2001. səh. 228
  13. Süleymanov, 2001. səh. 230
  14. Süleymanov, 2001. səh. 230-231
  15. Süleymanov, 2001. səh. 231-232
  16. Süleymanov, 2001. səh. 235
  17. Süleymanov, 2001. səh. 237
  18. ↑ Axworthy, 2009. səh. 183
  19. Moghtader, 2008. səh. 56
  20. Süleymanov, 2001. səh. 236
  21. ↑ Ghafouri, 2008. səh. 382
  22. Süleymanov, 2001. səh. 247-250
  23. Michael Axworthy. (PDF). Iranian Studies/ 40:5. 2007. Archived from the original on 2022-03-31. İstifadə tarixi: 10 iyul 2022.
  24. İsmail Hakkı Uzunçarsılı. Osmanlı Tarihi İV. Cilt 1. Kısım:Karlofça Antlaşmasından XVİİİ. Yüzyılın Sonlarına Kadar Ankara. Türk Tarih Kurumu. 1995. səh. 223-226. ISBN 975-16-0015-4.
  25. Kamil Yaşaroğlu. Osman Paşa (Topal)/Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi. II. İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık A.Ş. 1999. səh. 414. ISBN 975-08-0072-9.
  26. Moghtader, 2008. səh. 47
  27. Axworthy, 2009. səh. 190
  28. Moghtader, 2008. səh. 46
  29. Axworthy, 2009. səh. 139-143
  30. Nigar Gözəlova və Əkrəm Bağırov. XVIII əsrin 30-40-cı illərində Nadir şah Əfşarin Bağdad yürüşləri. Bakı: Elm və Təhsil. 2018. səh. 8. ISBN 978-9952-8176-1-2.

Ədəbiyyat

  • Gholam-Hussein Moghtader. The Great Batlles of Nader Shah. Donyaye Ketab. 2008. səh. 54.
  • Ali Ghafouri. History of Iran's wars: from the Medes to now. 2008: Etela'at Publishing.
  • Michael Axworthy. The Sword of Persia: Nader Shah, from tribal warrior to conquering tyrant. I. B. Tauris. 2009. 348. ISBN 978-1-84511-982-9.
  • Süleyman Əliyarlı. Azərbaycan tarixi (Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər. Bakı: Azərbaycan nəşriyyatı. 1996.

Dekabr 31, 2022
nadir, xanın, mesopotamiyaya, birinci, yürüşü, nadirin, mesopotamiyaya, 1732, 1733, illər, yürüşü, 1730, 1736, illər, səfəvi, osmanlı, müharibəsi, zamanı, baş, vermiş, hərbi, münaqişə, təhmasibi, 1730, ildə, həyata, keçirdiyi, qafqazı, osmanlılardan, geri, alm. Nadir xanin Mesopotamiyaya birinci yurusu ve ya Nadirin Mesopotamiyaya 1732 1733 cu iller yurusu 1730 1736 ci iller Sefevi Osmanli muharibesi zamani bas vermis herbi munaqise II Tehmasibi 1730 cu ilde heyata kecirdiyi ve Qafqazi Osmanlilardan geri almagi meqsedleyen yurusu felaketle neticelendi ve Kirmansah sulhu imzalandi Sulhun sertlerine gore Qafqaz uzerinde Osmanli hakimiyyeti II Tehmasib terefinden tanindi Bu meglubiyyet ve alcaldici sulh Nadirin qezebine sebeb oldu ve o 1732 ci ilde II Tehmasibi taxtdan endirdi Bundan sonra Osmanlilar uzerine Nadirin yeni hucumu bas tutdu Nadir xanin Birinci Mesopotamiya yurusuSefevi Osmanli muharibesi 1730 1736 ve Nadirin yurusleriNadir xanin Mesopotamiya yurusunun qrafikasiTarix 10 dekabr 1732 19 dekabr 1733Yeri MesopotamiyaSebebi Nadir xanin Kirmansah sulh muqavilesinin sertlerinden narazi olmasi ve itirilmis torpaqlari geri qaytarmaq istemesiNeticesi Mutleq Sefevi qelebesi 1 Erazi deyisikliyi Sefevi dovleti Osmanli Iraqini ele kecirse de Mehemmed xan Beluc usyanina gore geri cekilmeye mecbur oldu Munaqise terefleriSefeviler Imperiyasi Osmanli ImperiyasiKomandan lar Nadir xan Efsar Topal Osman Pasa Memis pasaTereflerin quvvesi100 minden cox 2 100 minden cox 2 ItkilerBagdadin muhasiresinde bilinmirSamarra doyusunde 20 min Kerkuk doyusunde az Bagdadin muhasiresinde bilinmirSamarra doyusunde 20 min Kerkuk doyusunde 20 min Mundericat 1 Iraqa hucum 2 Bagdadin muhasiresi 2 1 Muhasirenin baslanmasi 2 2 Topal Osman Pasanin gelisi 3 Samarra doyusu 3 1 Doyus 3 2 Itkiler 3 3 Doyusun neticesi 4 Kerkuk doyusu 4 1 Doyusun ilk merhelesi 4 2 Helledici doyus 4 3 Itkiler 4 4 Doyusun neticesi 5 Yurusun neticesi 6 Menbe 6 1 Istinadlar 6 2 EdebiyyatIraqa hucum RedakteII Tehmasibin imzaladigi sulhle Qafqazda Osmanli hakimiyyeti qisa muddetlik de olsa tanindiqdan sonra Nadirin Osmanlinin hakimiyyeti altindaki Iraqa hucum edeceyi gozlenilmirdi Eksvortinin bildirdiyine gore Nadir Bagdadi ele kecirmekle Osmanli ucun danisiqlarda ustunluk qazanmaq ve onu Qafqazin geri qaytarilmasi sertile istifade etmeyi planlayirdi Lakin Bagdadin olduqca boyuk tarixi siyasi ve iqtisadi ehemiyyetini nezere aldiqda onun Nadir xan ucun sadece basqa bir bolge ile deyisdirilmek ucun mubadile vasitesi kimi gorulmesi subhelidir Osmanli imperiyasi mumkun Nadir xanin hucumunu Iraqdan gozlemese de her ehtimali nezere alaraq oradaki ordularini da hazir veziyyete getirmisdi Nadir Osmanli ordusunu qefil ovlamaq ucun gozlenilenin eksine Qesri Sirin bolgesinde Zohab mohkemlendirilmis menteqesine hucum etmek evezine bir qeder doyuscu ile qarliq ve cetin kecilen yollardan istifade ederek Osmanli qarnizonunun arxasina kecmeyi bacardi Dagliq cigirlardan kecerken bezi doyusculer heyatini itirse de Nadir 600 a qeder doyuscu ile Zohabdaki osmanli qarnizonuna gozlenilmeden arxadan gece vaxti hucum etdi Casqin halda Osmanli ordusu movqelerini terk ederek qacdi Nadir burada yeni qalanin tikilmesi emrini verdikden sonra Hemedandan gelen esas qizilbas ordusu ile birlesmek ucun herekete kecdi Bu ordunun meqsedi Bagdadi ele kecirmek idi Bagdadin muhasiresi Redakte Esas meqale Bagdadin muhasiresi 1733 Bu yurusun esas meqsedi Bagdadi ele kecirmek idi Bagdad boyuk siyasi ve iqtisadi ehemiyyete malik olmaqla birlikde Osmanli ordusu terefinden yaxsi qorunmaqda idi Nadir ugurlu doyus plani izleyerek seheri muhasireye alsa da Osmanli ordusunun yardima gelmesi ile onun planlari pozuldu 3 Muhasirenin baslanmasi Redakte Bagdad eyaletinin hakimi Ehmed pasa ehtiyyatla Decle cayinin sol sahilini ele kecirdi O bu movqenin Sefevi ordusunun qarisini almaqda ne qeder ehemiyyetli oldugunu bilirdi Nadir cayin serq sahilinde duserge saldi ve adamlarinin cox hissesini dusergenin icine etrafina toplayaraq Osmanlilara qarsi hiyle isletdi Nadir cayi tehlukesiz kecme ucun planlar hazirlamaqla mesgul idi Nadir Osmanli destelerinin Decle cayinni o biri sahilinde yerlesmesi xeberini aldiqdan sonra muhendislerine derhal cayi kecme vasiteleri duzeltmeyi emr etdi erinden korpu salinmasina baslasinlar Hemin korpuler vasitesile Nadir Kohne Bagdad erazisinde movqe tutmus Osmanli quvvelerine zerbe endirmeyi planlasdirirdi Bagdada yurusde istirak eden avstriyali alman muhendisi Decle cayi uzerinden kecidin qurulmasinda yaxindan istirak etdi Kecidlerin qurulmasi ucun xurma ve palma agaclarindan istifade etmek lazim geldi Nadir bu ise 12 min doyuscunu celb etdi Xeyli sayda sallar hazirlandi Lakin cayin o birine uzerek mix bastirmali olan qizilbas doyusculeri Osmanli mudaxilesine gore bunu ede bilmediler 4 Tarix e Cahanqosa ye Naderi ye gore Nadir serkerdelik tarixinde ilk defe tetbiq etdiyi muveqqeti kecidler vasitesile ilk gun 2500 nefer sonraki gun daha 1500 nefer o biri sahile adlada bildi Amma ikinci gun korpu agirliga tab getirmeyib qirildi 237 Bundan sonra qosunun qalan hissesinin cay uzerinden nece kecirildiyi melum deyil Alem Ara ye Naderi ye gore muveqqeti kecidler umidleri dogrultmadiqda Nadirin emri ile yaxinliqdaki ereb kendlerinin sakinleri onun yanina getirildi ve Nadir onlardan cayi nece kecmeyin yollarini sorusdu Sakinler de bildirdiler ki Nadirin dusergesinden 3 4 mil yuxarida cayi adlamaq ucun munasib yer movcuddur ve qosunlar orada cayi asanliqla kece bilerler Nadir bu mesleheti qebul etdi ve ola bilsin ki qarsi terefi duyuq salmamaq ucun gece yari serkerdesi Babaxanin rehberliyi altinda 10 minlik qosun destesini yerli ereblerin nisan verdiyi mekana gonderdi 5 15 fevralda Nadir 2 500 neferli doyuscu ile birlikde Decle cayini kecerek cenuba hereket ederek etmeye basladi Onu daha bir 1 500 neferlik doyuscu destesi izlemekde idi Bu deste cayi kecen kimi korpu dagidildi Nadirin Decleni kecdiyinden xeber tutan Ehmed pasa derhal quvvelerini toplayaraq onu qarsilamaga yola dusdu Nadirin kicik doyuscu destesine 3 min neferlik kurd turkman ve abdali doyusculeri daxil idi Onlara qarsi gelen Osmanli ordusuna ise boyuk artilleriya suvari ve yeniceri quvvelerinden teskil edilmis desteler daxil idi 6 Nadir cayi adlayan gunun seheri destesi ile Osmanli qosunlarinin qarovullarinin qarsisina cixmasi onlarda bir casqinliq yaratdi Bundan qisa muddet sonra ise doyus basladi Evvelce Qaracurlu destesi doyuse atildi Pusquda dayanan tufengdarlarin aramsiz atesleri destenin muqavimetini qirdi Sonra Kukelan turkmenleri doyuse qatildilar Osmanli quvvelerinin cox ugurlu movqe secmis tufengdarlari turkmenlerin ve elece de diger destelerin hucumlarinin qarsisini alib onlari cetin veziyyete saldilar Yalniz efqanlardan teskil edilmis deste osmanlilarin butun hemlelerini merdlikle def etse de butunlukde Nadir qosunlari geri cekilmek mecburiyyetinde qaldi Geri cekilen Nadir qosunlarinin arxasi Decle cayina direndi Nadir ordusunu cetin veziyyetden cixarmaq ucun efqan quvvelerinden yararlandi Efqan serkerdelerinden olan Qeni xan min neferlik destesi ile atlarda piyada olub osmanlilarla doyuse girdi Nadir eyni zamanda diger destelerin de feallasmasina nail oldu Xususen topcular serrast ateslerle Osmanli qosunlari arasinda itkilerin sayini artirdilar Min neferlik elave quvvenin yetismesi ise Nadirin zerbe quvvesini daha da artirdi ve o ozu de doyuslere qatildi Osmanlilar terefinden atilan bir gulle Nadirin atini yaraladi Bele olanda yaxinliqdaki doyusculerden biri oz atini Nadire verdi Nadir ise boyuk suretle ozunu efqanlar vurusan movqelere yetirdi ve sucaeti ile efqanlarin ugurlarini daha da genislendirdi Nadir doyusun gedisinde ciddi deyisiklik yaratdi ve osmanlilarin doyus meydanindan cekilmesine nail oldu 7 Neticede Nadirin hucumlari Ehmed pasanin quvvelerini aramsiz olaraq geri cekilmeye sonda ise Bagdada girib gizlenmeye mecbur ede bildi Kurdlerin ve turkmanlarin geri cekilmelerine qezeblenen Nadir onlardan bezilerinin cezalandirilmalari emrini verdi abdalileri ise mukafatlandirdi Osmanli ordusu Bagdadin iclerine dogru geri cekildikden sonra seherin etrafi Sefevi ordusunun desteleri ile doldu ve seher muhasireye alindi Seher etrafina gelen Sefevi ordusu boyuk seyle calisaraq muhasire ucun seher divarlari boyunca 2700 ededlik qulleler ucaltdilar Seher etrafinda 300 min Sefevi ordusu mensubu oldugu bildirilse de onlardan yalniz 100 mininin doyuscu oldugu dusunulmekdedir Bu doyus Bagdadin muhasireye alinmasini tamamladi Movcud olan melumatlara gore Nadir Bagdad etrafinda qurulmus mudafie sengerlerini ele kecirib Osmanli quvvelerini tamamile Bagdad qalasina sixisdirdi Nadirin quvveleri qala etrafinda su ile doldurulmus xendek boyunca movqe tutdular ve qalanin etraf alemle elaqelerini tamamile kesdiler Verilen melumatlara gore Nadir Decle cayinin her iki sahilinde Bagdad qalasi boyunca istehkam sistemi yaratdi Bu istehkam sistemine 2700 burc daxil idi Her burc de bir birinden tufeng atesi mesafesinde idi Belelikle 1733 cu ilin evvellerinde qisin sonunda Bagdad Nadir terefden tam muhasireye alindi ve bu muhasire bir nece ay davam etdi 1733 cu ilin Novruz bayramini da Nadir Bagdad qalasi etrafinda kecirdi Onun umidi qala daxilinde erzaq qitligi yaratmaqla qalanin ele kecirilmesine nail olmaq idi 8 Topal Osman Pasanin gelisi Redakte Muhasirenin taleyi Bagdadda mueyyen edilmedi Bagdaddan simalda yerlesen Samarra seherinde bas verecek doyusde muhasirenin taleyine qerar verilecekdi Osmanli dovleti Bagdadi muhasireden xilas ede bilmek ucun toplaya bileceyi en boyuk ordunu toplamis elinde olan en guclu general Topal Osman Pasani da ona komandan teyin ederek Nadirle doyuse gondermisdi Nadir yardim ordusunu gozleyib mudafie doyusu aparmaq evezine simala dogru getmeye basladi 9 10 Topal Osman Pasanin ordusuna merkezi quvvelerden elave yol boyu kurdler ve ereblerden ibaret desteler de qatilmisdi 11 Samarra doyusu Redakte Esas meqale Samarra doyusu Osmanli ordusuna mensub artilleriyaci C Hanveye gore Topal Osman pasanin qosunu ile gelmesi xeberini esidende Nadir Mosulun Osmanli hakimine mektub gonderdi ve hemin mektubda Topal Osman pasanin gelmesine munasibetini bele bildirdi Xeber catmisdir ki Osmanli serkerdelerinden biri aheste yol gelmekdedir buradan anlayiram ki o igid adam deyil Uzun muddetdir ki yoldadir ve menim qelebelerime mane olmaq isteyir Ona xeber catdiriram ki suretle gelmesini isteyirem ve men onun yolunu daha godek etmek ucun qosunumun bir hissesi ile onun qarsisina yollaniram Bu kifayetdir ki onu telesmeye pesiman edim Men onun heqir qosununu neinki esir edeceyem hetta ozunu de sudemer usaq kimi tutacagam 12 Doyus Redakte Samarra doyusun sxemi Nadirin gonderdiyi kesfiyyatcilar boyuk bir Osmanli ordusunun Bagdada dogru geldiyi xeberini verdiler Imamverdi xan Efsar Sahqulu bey Qacar Mehemmed xan Qaracurlu kimi serkerdelerin komandanligi altinda gonderilen on deste Osmanli ordusunun ondeki desteleri ile bas vermis qisa toqqusma neticesinde bir nece Osmanli doyuscusu esr tutmagi bacardilar Tutulmus esirler de boyuk bir ordunun Bagdada dogru geldiyini testiqlediler 13 Nadirin sayi deqiq mueyyen etmek ucun apardigi kesfiyyat fealiyyeti semeresiz qaldi E Serdadverin yazdigina gore 4 kilometr eni olan cebhede yerlesen Osmanli qosunlari 7 sutuna bolunmusdu C Hanvey ise Osmanli qosunlarinin bes desteye bolunduyunu yazirdi Movcud olan melumatlara gore Osmanli qosunlarinin her sutununa 20 eded top verilmisdi ve onlarin muhafizesi yenicerilere tapsirilmisdi C Hanveye gore Osmanli qosunlarinin sag cinahi yenicerilere sol cinahi ise kurdlerden ve diger doyusculerden ibaret desteye tapsirilmisdi Topal Osman pasa da duzulusun merkezi hissesindeki destenin rehberliyini oz uzerine goturmekle hemin destenin arasinda movqe tutmusdu Avropa menbelerine istinad eden Q Muqtedir ise gosterir ki Topal Osman pasa toplari rumeli piyadalarini ve yenicerleri doyus duzulusunun merkezinde yerlesdirdi ve merkezin rehberliyini oz uzerine goturdu Doyus duzulusunun cinahlari suvarilerin himayesi altina alindi ve bir suvari alayi avanqard kimi Decle cayi boyunca ireli cixarildi 14 Nadir qosunlarinin doyus duzulusu haqqinda da yekdil fikir movcud deyildir C Hanveye gore Nadir doyus meydanina gelenden sonra quvvelerinin ciddi sekilde qruplasdirilmasi ucun kifayet qeder vaxta malik olmadi Bununla bele movcud olan fursetden istifade edib oz qosunlarini 10 sutuna boldu Avropali tarixci Sarl Piklete istinaden Q Muqtedir yazir ki Nadirin qosununda 10 min nefer cezayirci ve 30 min suvari var idi Cezayirciler esasen qaracurlu tayfasindan suvariler ise efsarlardan turkmenlerden ve efqanlardan ibaret idi Toplarin ve zenbureklerin sayi barede melumat verilmese de onlarin da movcudlugu ve develer uzerinde dasinmasi haqqinda melumatlar vardir Bunlardan basqa Nadirin qosununda ereblerden ibaret bir deste de var idi Alem Araye Naderi de daha genis melumat vardir Burada bildirilir ki Nadir qosunlari 50 min nefer idi Onlardan 30 mini covsen geyinmisdi Qalan 20 min neferi ise cezayirci idi Yeni bele guman etmek olar ki piyada ve suvarilerin ekseriyyeti soyuq silahlardan qorunmaq ucun eyinlerine muhafize techizati geyinmisdiler Menbenin melumatina gore qosuna rehberlik Imamverdi xan Efsara Mehemmed xan Beluca ve basqalarina tapsirilmisdi Eyni zamanda o da bildirilir ki doyusden evvelki gunun gecesi Nadir oz qosunlarini destelere boldu ve her bir desteye de tecrubeli bir serkerdeni rehber teyin etdi Bundan elave Nadir 15 min neferden ibaret ehtiyat destesi yaratdi ve bu desteye esasen cezayirciler daxil edildiler Qosunlarin onune qacar bayat ve begayiri doyusculeri arxa eselona ise bextiyari ve Herat doyusculeri yerlesdirildi Cebhenin sol cinahi Heseneli xan ve Recebeli xanin rehberliyi altinda olan Iraq ve Farsdan toplanmis qosun destesine sag cinah ise efqan destesine hevale edildi Cebhenin merkezi hissesinde lur fars Sistan doyusculeri movqe tutmusdular En qabaqda ise doyusgenliyi ile ferqlenen efsarlar qacarlar Merv ve qaracurlu doyusculeri dusmen uzerine hucuma baslamali idiler Qosunun qruplasdirilmasini basa catdirandan sonra Nadir serkerdelerini toplayib qeti sekilde tapsirdi ki onun gosterisi olmadan kimse atini yerinden terpetmesin ve Osmanli qosunu terefe nize bele atmasin 15 Bagdadi xilas etmek ucun gonderilmis ve Osmanli imperiyasinin ne boyuk serkerdelerinden biri hesab edilen Osman pasa oz deyerini meydana gelen kimi hiss etdirmeyi bacardi O Nadirin topyekun hucumunu tezlesdirmek ucun oz irelileyisini ve arxadaki muhafize quvvelerini gozle gorune bilecek qeder azaltdi Lakin geceler bu movqeler muvafiq olaraq guclendirildi Nadir oz suvarilerinden boyuk bir desteni Osmanli ordusunun sol cinahina hucum etmek etmek ucun gonderse de bu destelerin hucumu def edildi cunki buradaki Osmanli desteleri daha cox sayiya ve artilleriya quvvelerine malik idiler Nadir bundan sonra texminen 50 min neferden ibaret olan doyusculerini bir araya getirmek ve cebhe hucumu ederek Osmanlilari meglub etmeye calisdi Intensiv hucumlardan sonra Osmanli ordusunun merkez bolmesi oz cadirlarinin ve dusergelerinin kenarina qeder geri cekilmeye mecbur oldular hetta bu zaman silahlarinin ve sursatlarinin bir qismi qizilbas ordusunun eline kecdi Bu esnada 2 min neferlik kurd destesinin smanli ordusu siralarini terk ederek qacmasi Osman pasa ucun qelebeni demek olar ki qeyri mumkun etdi lakin o rehtiyyact birlesmelerden 20 min nefer getirerek veziyyeti oz xeyrine deyise bildi Bundan sonra irelileyen Osmanli ordusu evvelki movqelerini berpa etdi ve itirdiyi silahlari geri aldi Doyus davamli olaraq bir ordunun irelilemesi ardiyca diger ordunun evvelki itkilerini geri almasi ile davam etmekde idi Osman pasanin Osmanli ordusunu agilli sekilde arxalari Decle cayina dogru formada duzmesi neticesinde onlarin suya ehtiyyaclari temin olunmaqda idi Lakin bu Sefevi ordusuna aid edile bilmezdi ve onlar Mesopotamiyanin yandirici gunesi altinda getdikce daha cox suya ehtiyyac hiss etmekde idiler Lakin onlarin bu ehtiyyacinin qarsilanmasi mumkun deyildi Osman pasanin movqe secimini ozunu bir daha dogruldur ve kuleyin uzu gunese dogru esmeye basmasi ile qum ve toz kutlesi qizilbas ordusunun uzune elenmeye baslayir Bununla eyni zamanda qizilbaslar ucun daha bir talesizlik bas verir ve Nadirin ordudan ayirib Mosul yoluna Osmanli ordusuna gele bilecek yardimin qarsisini kesmek ucun gonderdiyi ereb doyusculeri pul qarsiliginda Mosul hakiminin terefine kecirler 16 Nadirin ehtiyyatda saxladigi 12 minlik guclu abdali suvarilerini douse daxil etmesi de veziyyeti deyise bilmedi eksine daha cox qarisiqliga sebeb oldu Ordunun tedricen dagildigini goren Nadir doyusculerini ruhlandirmaq ucun ozu sexsen doyuse daxil oldu ve bir Osmanli suvarisini oldurdu Lakin atindan yixilmasi qizilbas ordusu siralarinda guya Nadrin oldurulmesi sayielerinin dolasmasina sebeb oldu Onsuzda ruhdan dusmus ordunun bu sayie doyus qabiliyyetine olumcul zerbe vurdu 9 saatliq doyusun ardinca qizilbas ordusu geri cekilmeye basladi Nadir kimi istedadli serkerdenin bu geri cekilisi durdurmaga calismasi bele sonda neticesiz qaldi Iki boyuk serkerdenin qarsilasmasindan Topal Osman pasa qalib ayrilmagi bacarsa da qelebe ona baha basa gelmis ve xeyli itki vermisdi Bu meglubiyyet Nadirin fealiyyeti boyunca ilk ve son meglubiyyeti oldu 17 Itkiler Redakte Nadir xanin ordusunun itkileri agir idi Beleki onun ordusu 30 min canli quvvesini itirmekle yanasi 18 3 min nefer esir dusmus ve onlardan 500 neferi yerindece edam edilmisdir 18 Bundan basqa Nadirin butun toplari ve zamburaklari da Osmanli ordusunun eline kecmisdir 19 Osmanli ordusunun itkisi de aoir idi Onlar 20 min canli quvvesini doyusde itirmisdiler 18 Doyusun neticesi Redakte Kerkuk doyusunun sxemi 1 Sefevi piyada qosunu Osmanli ordusuna hucum edir ve her iki teref bir birine ates acir 2 Nadir xan Hacibey xani 15 000 neferlik qosunla Osmanli ordusunun sol cinahi uzerine gonderir 3 Nadir bir diger 15 000 neferlik qosunla Osmanli ordusunun sag cinahini da ehateleyir Bununla da ordunun muhasireye alinmasi tamamlanir Qizilbaslar demek olar ki butun quvvelerinin yarisini doyusde itirmisdiler Bundan basqa artilleriya bolmesinin hamisi itirilmis bunlarin boyuk bir qismi de Osmanli ordusunun eline kecmisdi 30 min doyuscu oldurulmus ve ya yaralanmis 3500 doyuscu esir dusmusdu bunlardan 500 u yerindece edam edilmis Qelebe Osmanli ordusuna da baha basa gelmisdi Onlar butun doyusculerinin 1 4 hissesini itirmisdi Simalda Osman pasanin zeferinden ureklenen Bagdadin muhasireye alinmis valisi Ehmed pasa seher qapilarindan hucum ederek onlari muhasireye almis Nadirin serkerdesi uzerinde qelebe qazandi 9 O dovrun diger menbelerinde verilne melumata gore ise Bagdaddaki qarnizon hucuma kecmemis eksine Behruz cayinin sahiline cekilen Nadir ozu muhasireci orduya xeber gondererek onunla birlesmeyi emr etmisdir 20 23 iyul 1733 cu ilde Topal Osman pasa triumfla Bagdada daxil oldu Lakin bu qelebe Osmanli ordusu ucun davamli olmadi 24 26 oktyabr 1733 cu ilde Kerkukun Ag Derbend vadisinde bas vermis doyusde Nadir Topal Osman pasadan intiqamini alaraq onun ordusunu darmadagin etdi 10 Kerkuk doyusu Redakte Esas meqale Kerkuk doyusu 1733 Samarra doyusunde Sefevi ordusu meglub olmaqla birlikde Bagdadin muhasiresini ugurla basa catdirma imkani da yoxa cixmisdi Fealiyyeti boyunca ilk ve son meglubiyyetini alan Nadir xan geri qayidaraq novbeti doyusun hazirliqlarina basladi Bu defe doyus Iraqda Kerkuk yaxinliginda bas verdi Doyusde Osmanli ordusunun quvveleri 100 min doyuscuden 2 Sefevi ordusunun quvveleri ise onlardan bir qeder az 2 doyuscuden ibaret idi Doyusun ilk merhelesi Redakte 1 Sefevi piyada qosunu Osmanli ordusuna hucum edir ve her iki teref bir birine ates acir 2 Nadir xan Hacibey xani 15 000 neferlik qosunla Osmanli ordusunun sol cinahi uzerine gonderir 3 Nadir bir diger 15 000 neferlik qosunla Osmanli ordusunun sag cinahini da ehateleyir Bununla da ordunun muhasireye alinmasi tamamlanir Nadirin kesfiyyatcilari onu Ag Derbend vadisi boyunca yaxinlasan 12 000 neferlik ordu barede xeberdar etdiler Topal Pasa bu ordu bolmesini esas ordunun qarsisinda onu muhafize etmek ucun Memis pasanin rehberliyi ile gondermisdi Nadir xan Memis pasani teleye salmaq ucun Hacibey xanin rehberliyi ile avanqard qosun gonderdi Hacibey xani uzaqdan teqib eden Memis pasa Nadirin pusquda gozleyen ordusuna teref cekildi ve neticede her iki terefden 15 000 neferlik ordu bolmeleri Osmanli qosununa hucum etdiler Nadir xan bu toqqusmada asanliqla qelebe qazandi Topal pasaya Nadirin ordusunu yonlendirdiyini deyen ve teqib ucun daha cox qosun isteyen Memis pasa bu toqqusmadan sonra oluler arasinda idi 21 Memis pasanin izlediyi marsrut Topal pasanin rehberliyi altindaki esas quvvelerden 5 km aralida idi Nadir xan onu meglub etdikden sonra boyuk suretle Topal pasanin uzerine hucuma kecdi Topal pasa bundan duyux dusdu ve oz doyusculerine derhal hazir veziyyete gelmek emri verdi Nadir xan ordusu aradaki mesafeni azaltdigi zaman piyada qosununa yenicerilerin uzerine hucum etmek emri verdi Yuksek seviyyede atisma basladi ve Osmanli Sefevi qosunlari 2 saat boyunca bir birlerini atese tutdular 22 Helledici doyus Redakte Sefevi ordusunun elit tufengci destesi olan cezayirciler 2 saatliq atismadan sonra birbasa yenicerilerin uzerine hucum etdiler 23 Mukemmel zamanlama ile Nadir xan ozunun suvarilerinin 2 destesini de hucuma gonderdi Her birinde 15 000 neferlik doyuscu ile Hacibey xan sol cinah Nadir xan ise sag cinaha komandanliq edirdi Nadir xan boyuk strateji zeka gostererek Hilal taktikasi tetbiq ederek manevralari sayesinde Osmanli qosununun duzulus xettini ikili muhasireye aldi 21 Nadir xanin son emrlerinden sonra artiq Osmanli ordusu on terefden qilincla hucum eden cezayirciler he cinahlardan hucum eden suvariler terefinden sixisdirilirdi Veziyyet bele oldugu zaman Topal pasa ozunun sehvini ve ozunun son doyusu oldugunu basa dusdu ve son doyusunde doyusculerine qosulmasi ucun at hazirlanmasini emr etdi Boyuk herbi strateq Topal pasa yaxin muddetde Samarada meglub etdiyi genc turk terefinden meglub edilirdi lakin Topal pasa meydandan qacib heyatini xilas etmek yerine doyusculeri ile birge olmeyi secdi Yasli general atinin uzerinde olarken tufengle iki defe vuruldu ve oldu 24 Sefevi suvarisi Allahyar bey Gerayli Nadir xana hediyye etmek ucun onun basini kesdi Doyus 20 000 Osmanli doyuscusu olduruldu butun artilleriya Nadir xanin eline kecdi ve Osmanli ordusu sursatinin boyuk hissesini itirdi Samaradaki agir meglubiyyetin qisasi belece alinmis oldu Nadir onu birinci ve axirinci defe meglub etmis sexse hormet elameti olaraq basi ile bedenini bir yerde defn olunmasi ucun Bagdad seherine gonderdi Lakin Topal Osman pasanin mezari hal hazirda Kerkukdeki Imam Qasim mescidinde yerlesir 25 Itkiler Redakte Doyusde Osmanli ordusunun iki komandani Topal Osman pasa ve Memis pasa olduruldu Sefevi ordusu az sayda itki vererken 26 Osmanli ordusunun itkileri cox agir idi Beleki Osmanli ordusu 20 min canli quvve itirmekden basqa 27 butun artilleriyasini da itirmisdi 28 Doyusun neticesi Redakte Nadir xan bu yurusu basladan zaman Bagdadi ele kecirmeyi ve sonra Qafqaza yeni yurus teskil etmeyi planlayirdi Topal pasanin meglubiyyeti ve olumunden sonra Ehmed pasa erazi deyisikliyi olmaqla sulh danisiqlarina basladi Lakin bu danisiqlar hec vaxt Istanbul terefinden ratifikasiya edilmedi Kerkuk doyusunun vahimeli xeberleri Tebrize catdigi zaman Osmanli qosunu Tebrizi bosaltdi Nadir xana gelen yeni hesabatlara gore imperiyanin cenubundaki Mehemmed xan usyani gunu gunden boyumekde idi ve onu gormezden gelmek tehlukeli ola bilerdi Bu usyan Nadir xani esas meqsedi olan Bagdadi ele kecirmekden mehrum etdi Nadir xan usyani yatirmaq ve zeifleyen ordusuna yeni quvveler toplamaq ucun geriye dondu 29 Yurusun neticesi RedakteTopal pasa sonda Kerkukde Ag Derbendde meglub edilib oldurulse de Samarra doyusunde Nadiri meglub etmekle Bagdad seherini Sefevi hakimiyetine kecmesine mane oldu Nadir xan Kerkuk doyusunde qazandigi qelebeden tam formada faydalana bilmedi ve usyani yatirmaq ucun imperiyasina geri dondu Tarixciler dusunur ki Topal Osman pasa Samarra doyusunde meglub olsaydi Bagdad Sefevi dovletinin eline kececek ve uzun muddet de ona tabe olacaqdi Yurus Mesopotamiya erazisinde qalici erazi deyisikliklerine sebeb olmasa da Kerkuk doyusundeki meglubiyyetden sonra Osmanli ordusu Cenubi Azerbaycani demek olar ki tamamile terk etdi ve Araz cayinin simalina cemlesdiler Mesopotamiya yurusu Nadir xana Qafqaza sefer teskil etmeye bunun paralelinde de Osmanli ile birlikde Qafqazin Xezer sahili bolgelerini isgal etmis ruslari geri cekilmeye vadar etmeye imkan yaratdi Bu yurus cercivesinde qazanilmis Muradtepe helledici oldu Osmanli ordusu tamamile meglub edildi ve geri cekilmeye mecbur edildi 30 Menbe RedakteIstinadlar Redakte Lockhart 1938 seh 77 1 2 3 4 Axworthy 2009 seh 141 Ghafouri 2008 Suleymanov 2001 seh 224 Suleymanov 2001 seh 225 Moghtader 2008 seh 54 Suleymanov 2001 seh 226 Suleymanov 2001 seh 227 1 2 Axworthy 2009 1 2 Eliyarli 1996 Topal Osman Pasa islamansiklopedisi org tr 2022 07 10 tarixinde arxivlesdirilib Suleymanov 2001 seh 228 Suleymanov 2001 seh 230 Suleymanov 2001 seh 230 231 Suleymanov 2001 seh 231 232 Suleymanov 2001 seh 235 Suleymanov 2001 seh 237 1 2 3 Axworthy 2009 seh 183 Moghtader 2008 seh 56 Suleymanov 2001 seh 236 1 2 Ghafouri 2008 seh 382 Suleymanov 2001 seh 247 250 Michael Axworthy The Army of Nader Shah PDF Iranian Studies 40 5 2007 Archived from the original on 2022 03 31 Istifade tarixi 10 iyul 2022 Ismail Hakki Uzuncarsili Osmanli Tarihi IV Cilt 1 Kisim Karlofca Antlasmasindan XVIII Yuzyilin Sonlarina Kadar Ankara Turk Tarih Kurumu 1995 seh 223 226 ISBN 975 16 0015 4 Kamil Yasaroglu Osman Pasa Topal Yasamlari ve Yapitlariyla Osmanlilar Ansiklopedisi II Istanbul Yapi Kredi Kultur Sanat Yayincilik A S 1999 seh 414 ISBN 975 08 0072 9 Moghtader 2008 seh 47 Axworthy 2009 seh 190 Moghtader 2008 seh 46 Axworthy 2009 seh 139 143 Nigar Gozelova ve Ekrem Bagirov XVIII esrin 30 40 ci illerinde Nadir sah Efsarin Bagdad yurusleri Baki Elm ve Tehsil 2018 seh 8 ISBN 978 9952 8176 1 2 Edebiyyat Redakte Gholam Hussein Moghtader The Great Batlles of Nader Shah Donyaye Ketab 2008 seh 54 Ali Ghafouri History of Iran s wars from the Medes to now 2008 Etela at Publishing Michael Axworthy The Sword of Persia Nader Shah from tribal warrior to conquering tyrant I B Tauris 2009 348 ISBN 978 1 84511 982 9 Suleyman Eliyarli Azerbaycan tarixi Uzaq kecmisden 1870 ci illere qeder Baki Azerbaycan nesriyyati 1996 Menbe https az wikipedia org w index php title Nadir xanin Mesopotamiyaya birinci yurusu amp oldid 6672257, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.