Azərbaycanda arid-seyrək meşələrin qalıqlarına Bozqır yaylaları (Açınohur öndağı), Həkəri və Araz çaylarının aşağı axını yamaclarında (Laçın, Qubadlı, Zəngilan rayonlarında), Naxçıvan MR-də, Ellər Oyuğu dağında, qismən Böyük Qafqazın şimali-şərq yamacında (Gilgilçay, Ataçay, Tıxçay hövzələrində), Şəmkirçayın aşağı axın dik yamaclarında və Qobustanda rast gəlinir. Məlum olduğu kimi, respublikamızın arid meşələr yayılan dağətəyi zonasında qədim dövrlərdən bəri əhali əkinçilik və maldarlıqla rintensiv məşğul olmuşdur. Bununla əlaqədar ilkin (bakirə) arid tipli meşə örtüyü burada kökündən antropogen dəyişikliyə uğramış, mövcud bitki formasiyaları əsasən törəmə bozqır, kserofil tiplidi
Arid meşələrinin əsas komponentləri
Arid meşələrinin əsas komponentləri çoxmeyvəli ardıc (Yuniperus polycarpos), kəsginiyli ardıc (Y.foetidissima), saqqızağac (Pistasia mutica), iberiya ağcaqayını (Acer ibericum), badam (Amygdalus nairika, A.Fenzliana), iydəyarpaq armud (Pyrus salicidolia), qafqaz dağdağanı (Celtis Caucasica), Zəngilan rayonunda araz palıdı (Quercus Araxina), Ellər Oyuğunda eldar şamı (Pinus eldarica) sayılır. Kserofit kollardan qaratikan (Paliurus spina christi), acılıq (Ephedra), doqquzdon (Lonicera), topulqa (Spiraea), dovşanalması (Cotoneaster), pallas murdarçası (Rhamus Pallasiana), sarağan (Cotinus) bitir. Arid meşələrinin deqradasiya prosesi yerin relyefindən, süxurlardan və antropogen təsirin intensivliyindən asılı olaraq müxtəlif istiqamətlərdə gedir. İnsan fəaliyyətinin güclü təsir göstərdiyi arid meşə sahələrinin yox edilməsi qaratikan,topulqa və s. kserofit kollardan ibarət müxtəlif şiblək tiplərinin və yovşan yarımsəhrasının yaranmasına səbəb olur.
Friqana qrupları
Bozdağ ərazisində süxurlar çox kövrək duzlu gillərdən ibarət olan sahələrdə arid meşələrinin yerində səhranı xatırladan özünəməxsus friqana qrupları yaranır. Belə sahələrdə adətən qaratikana, saqqızağaca, dağdağana və iydəyarpaq armuda rast gəlinmir. Ot örtüyü seyrək olub sahənin 5-10 faizini təşkil edir, əsasən yovşan, məryəm noxudu, süpürgəgülü, dəvətikanından ibarət olur. Kol bitkiləri tək-tək və qrupla yayılır, tərkibinə kəvər (Capparis), acılıq, çox nadir hallarda tək-tək ardıc və sarağan (Cotinus) daxil olur. Friqana qrupları çox dik güney yamaclarda və davamsız «axar» substratda yaranır. Belə şəraitdə uzun davam edən eroziya prosesi nəticəsində sahə get-gedə hamarlanır və müəyyən dövrdən sonra friqana tək-tək gəvən və qaratikan bitən yovşan yarımsəhrasına çevrilir. Bu proses ən çox Kür-Araz ovalığına keçid hissəsində müşahidə olunur. Kiçik Qafqazın cənub-şərq yamacının dağətəyi zonasında (Həkəriçay hövzəsində) dəniz səthindən 300-600 m yüksəklikdə meşəsi yox edilmiş sahələrdə əsasən friqana, 600-800(1000)m yüksəklikdə isə kserofil tipli şiblək qrupları formalaşmışdır. Yamacın baxarından, dikliyindən və insanın təsir intensivliyindən asılı olaraq bu iki şiblək tipi bir-birilə qarışa bilər. Araz, Bəsit və Oxçuçayları hövzələrində şibləklərin fonunda tək-tək saqqızağac, dağdağan, iydəyarpaq armud və küləkdən qorunmuş dərələrdə çinar da (Platanus orientalis) bitir. Cəbrayıl rayonunda İncəçay və Cələbilər çayı hövzəsində yovşan yarımsəhrası fonunda tək-tək saqqızağaca təsadüf edilir. Belə yarımsəhra 15-20 km enində qurşaq yaradaraq dəniz səthindən 600 m-dən yuxarı olan ərazidə kserofil şibləklərlə əvəz olunur. Belə şiblək tipi 600-800 (1000)m hündürlükdə xüsusi qurşaq əmələ gətirir. Kserofil şibləklərin fonunda saqqızağac, iydəyarpaq armud, ardıc və dağdağanın mövcudluğu şibləklərin arid meşələrinin yox edildikdən sonra əmələ gəlməsini və törəmə tipli bitki qrupu olmasını təsdiq edir.
Arid meşələrinin müasir vəziyyəti
Apardığımız elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsi göstərir ki, vaxtilə, insan əməyinin təsirinə məruz qalmamışdan Bozqır yaylanın ərazisi onun bəzi yerində seyrək arid meşələrlə, bəzi yerində isə sıx meşələrlə örtülü olmuşdur. Bunu yayla ərazisinin müxtəlif yerlərində ağac və meşə qalıqları sübut edir. Burada meşə qalıqlarının bu və ya digər dərəcədə qalmasına təsir göstərən əsas amil relyef sayılmalıdır. Yaylanın cənubunda Türyançay və Qanıx çayları ətrafında sıx parçalanmış relyef şəraitində az-çox öz təbii halını saxlamış seyrək saqqız - ardıc meşələrinə rast gəlinir. Vaxtilə ardıc meşələri bu ərazidə geniş areala malik olmuş və antropogen amillərin təsiri nəticəsində sıradan çıxmışdır. İndi isə bu meşələrə kiçik massivlər şəklində keçilməz relyefli əlçatmaz dərə yamaclarında rast gəlmək olar.
Tədqiqat işləri göstərdi ki, vaxtilə yayla ərazisində (Oğuz, Qəbələ, İsmayıllı rayonları) dəniz səviyyəsindən 500-1000m yüksəklikdə quzey yamaclarda yayılan palıd (Quercus iberica) meşələri hazırda əkin və biçənək sahələrində tək-tək yaşı ötmüş möhtəşəm palıd ağacları şəklində qalmışdır. Palıd meşələrinin qalıqlarına ayrı-ayrı kiçik sahələrdə cavan ağaclar şəklində də rast gəlmək olar. Belə meşəliklər dəfələrlə balta və mal-qara ağzından çıxmışdır. Belə sahələrdə palıd ağacları kollaşır, bəzən isə sürünən şəkil alır. Ona digər az qiymətli ağac və kollardan dəmirqara (Carpinus orientalis), qaratikan, sumax (Rhus) və s. qarışmağa başlayır. Beləliklə, uzun müddət davam edən insan fəaliyyəti nəticəsində palıd meşələri törəmə tipli kolluqlarla və nəhayət, bozqırlarla əvəz olunur. Palıd meşəsi yox edilən sahələrdə qaratikan kolluqları daha geniş yayılmışdır. Belə sahələrdə tək-tək iydəyarpaq armud, saqqızağac və dağdağana rast gəlmək olar. Bunlar sonradan əmələ gələn törəmə ağac cinsləridir. Ümumiyyətlə, qaratikan kolluqlarını, hemikserofil və kserofil tipli şibləkləri insan fəaliyyətinin təsiri nəticəsində meşənin son deqradasiya mərhələsi hesab etmək olur. Bu kollar daşdayan (Antropogon) və dovşantopalı (Festuca ovina) bozqır otları ilə kompleks bitki örtüyü yaradır, lakin aralarında daim mübarizə gedir. Bozqır ot bitkiləri sıx və möhkəm kök sistemi yaradaraq ağac və kol cinslərinin əmələ gəlməsinə və inkişafına əngəl törədir. qaratikan isə özünün kölgəli çətri ilə ot bitkilərini sıxışdıraraq altında meşə mühiti yaradır və eyni zamanda torpağın bərpa olunmasına kömək edir. Mal-qara ağzı çatmayan yerlərdə (qaratikanın çətri altında) müxtəlif ağac və kol bitkilərinin cücərməsi üçün şərait yaranır. Sübut edilmişdir ki, ilkin qaratikanlıq ola bilməz. O, yalnız meşə yox edilən yerlərdə yaranır. Ona görə də qaratikan kollarını keçmişdə həmin ərazidə meşə olmasını təsdiq edən dəlil saymaq mümkündür. Böyük Qafqazın cənub yamacında hemikserfil tipli şibləklərin xaraktrik massivləri onun şərq qurtaracağında – Pirsaatçay hövzəsində yayılmışdır. Burada dəniz səthindən 1000-1200m yüksəklikdə iberiya palıdı meşəsi yox edilmiş dik yamaclarda hemikserofil şibləklər qaratikan, ardıc, doqquzdon, iydəyarpaq armud, dovşanalmasından təşkil olunmuşdur. Bu kol növləri çox vaxt qarışıq halda bitir. Onlardan biri, əksər halda qaratikan qruplaşmada hakimlik edir. Kiçik Qafqazda qaratikan şibləkləri xüsusi bitki qurşağı yaradır, bu kolluqları iberiya palıdı meşələrinin antropogen deqradasiyasının son mərhələsi hesab etmək olar. Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacında İsmayıllı və Şamaxı rayonlarının aşağı dağ-meşə qurşağında və Kiçik Qafqazın orta dağ qurşağında – Gədəbəy və Daşkəsən rayonlarında meşəsizləşdirilmiş ərazilərdə taxılotu – müxtəlifotlu, daşdayanlı, dovşan-topallı bozqırlar formalaşmışlar. Tədqiqatçıların əksəriyyəti – Şimali Qafqazda Y.V. Şivvers (1953). Cənubi Qafqazda – A.A. Qrossheym (1948), A.A.Troisski (1934), Gürcüstanda – V.Z. Qulisaşvili (1964), Azərbaycanda Q.Ş. Məmmədov, M.Y. Xəlilov(2002) mövcud bozqırların yaranmasını meşə örtüyünün yox edilməsilə izah edirlər. Cənubi Qafqazda, o cümlədən Azərbaycanda bozqırların meşə zonasında, yəni introzonal yayılması bunu bir daha təsdiq edir.
İstinadlar
Qrossheym A.A. Qafqazın zəngin bitki örtüyü. M., 1952, 631 s. (rus dilində).
Qrossheym A.A. Flora Talışa. Bakı, 1926, 273 s. (rus dilində).
Qrossheym A.A. Qafqazın bitki örtüyü. M.,1948, 265 s. (rus dilində).
Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Y. Azərbaycanın meşələri. Bakı “Elm” nəşr., 2002. 472 s.
Xarici keçid
Respublikanın meşələri
Azərbaycanın florası digər Cənubi Qafqaz respublikalarından daha zəngindir
meşə, bozqır, bozqır, bitkiliyi, azərbaycanda, arid, seyrək, meşələrin, qalıqlarına, bozqır, yaylaları, açınohur, öndağı, həkəri, araz, çaylarının, aşağı, axını, yamaclarında, laçın, qubadlı, zəngilan, rayonlarında, naxçıvan, ellər, oyuğu, dağında, qismən, böy. Azerbaycanda arid seyrek meselerin qaliqlarina Bozqir yaylalari Acinohur ondagi Hekeri ve Araz caylarinin asagi axini yamaclarinda Lacin Qubadli Zengilan rayonlarinda Naxcivan MR de Eller Oyugu daginda qismen Boyuk Qafqazin simali serq yamacinda Gilgilcay Atacay Tixcay hovzelerinde Semkircayin asagi axin dik yamaclarinda ve Qobustanda rast gelinir Melum oldugu kimi respublikamizin arid meseler yayilan dageteyi zonasinda qedim dovrlerden beri ehali ekincilik ve maldarliqla rintensiv mesgul olmusdur Bununla elaqedar ilkin bakire arid tipli mese ortuyu burada kokunden antropogen deyisikliye ugramis movcud bitki formasiyalari esasen toreme bozqir kserofil tiplidi Mundericat 1 Arid meselerinin esas komponentleri 2 Friqana qruplari 3 Arid meselerinin muasir veziyyeti 4 Istinadlar 5 Xarici kecid 6 Hemcinin baxArid meselerinin esas komponentleri RedakteArid meselerinin esas komponentleri coxmeyveli ardic Yuniperus polycarpos kesginiyli ardic Y foetidissima saqqizagac Pistasia mutica iberiya agcaqayini Acer ibericum badam Amygdalus nairika A Fenzliana iydeyarpaq armud Pyrus salicidolia qafqaz dagdagani Celtis Caucasica Zengilan rayonunda araz palidi Quercus Araxina Eller Oyugunda eldar sami Pinus eldarica sayilir Kserofit kollardan qaratikan Paliurus spina christi aciliq Ephedra doqquzdon Lonicera topulqa Spiraea dovsanalmasi Cotoneaster pallas murdarcasi Rhamus Pallasiana saragan Cotinus bitir Arid meselerinin deqradasiya prosesi yerin relyefinden suxurlardan ve antropogen tesirin intensivliyinden asili olaraq muxtelif istiqametlerde gedir Insan fealiyyetinin guclu tesir gosterdiyi arid mese sahelerinin yox edilmesi qaratikan topulqa ve s kserofit kollardan ibaret muxtelif siblek tiplerinin ve yovsan yarimsehrasinin yaranmasina sebeb olur Friqana qruplari RedakteBozdag erazisinde suxurlar cox kovrek duzlu gillerden ibaret olan sahelerde arid meselerinin yerinde sehrani xatirladan ozunemexsus friqana qruplari yaranir Bele sahelerde adeten qaratikana saqqizagaca dagdagana ve iydeyarpaq armuda rast gelinmir Ot ortuyu seyrek olub sahenin 5 10 faizini teskil edir esasen yovsan meryem noxudu supurgegulu devetikanindan ibaret olur Kol bitkileri tek tek ve qrupla yayilir terkibine kever Capparis aciliq cox nadir hallarda tek tek ardic ve saragan Cotinus daxil olur Friqana qruplari cox dik guney yamaclarda ve davamsiz axar substratda yaranir Bele seraitde uzun davam eden eroziya prosesi neticesinde sahe get gede hamarlanir ve mueyyen dovrden sonra friqana tek tek geven ve qaratikan biten yovsan yarimsehrasina cevrilir Bu proses en cox Kur Araz ovaligina kecid hissesinde musahide olunur Kicik Qafqazin 1 cenub serq yamacinin dageteyi zonasinda Hekericay hovzesinde deniz sethinden 300 600 m yukseklikde mesesi yox edilmis sahelerde esasen friqana 600 800 1000 m yukseklikde ise kserofil tipli siblek qruplari formalasmisdir Yamacin baxarindan dikliyinden ve insanin tesir intensivliyinden asili olaraq bu iki siblek tipi bir birile qarisa biler Araz Besit ve Oxcucaylari hovzelerinde sibleklerin fonunda tek tek saqqizagac dagdagan iydeyarpaq armud ve kulekden qorunmus derelerde cinar da Platanus orientalis bitir Cebrayil rayonunda Incecay ve Celebiler cayi hovzesinde yovsan yarimsehrasi fonunda tek tek saqqizagaca tesaduf edilir Bele yarimsehra 15 20 km eninde qursaq yaradaraq deniz sethinden 600 m den yuxari olan erazide kserofil sibleklerle evez olunur Bele siblek tipi 600 800 1000 m hundurlukde xususi qursaq emele getirir Kserofil sibleklerin fonunda saqqizagac iydeyarpaq armud ardic ve dagdaganin movcudlugu sibleklerin arid meselerinin yox edildikden sonra emele gelmesini ve toreme tipli bitki qrupu olmasini tesdiq edir Arid meselerinin muasir veziyyeti RedakteApardigimiz elmi tedqiqat islerinin neticesi gosterir ki vaxtile insan emeyinin tesirine meruz qalmamisdan Bozqir yaylanin erazisi onun bezi yerinde seyrek arid meselerle bezi yerinde ise six meselerle ortulu olmusdur Bunu yayla erazisinin muxtelif yerlerinde agac ve mese qaliqlari subut edir Burada mese qaliqlarinin bu ve ya diger derecede qalmasina tesir gosteren esas amil relyef sayilmalidir Yaylanin cenubunda Turyancay ve Qanix caylari etrafinda six parcalanmis relyef seraitinde az cox oz tebii halini saxlamis seyrek saqqiz ardic meselerine rast gelinir Vaxtile ardic meseleri bu erazide genis areala malik olmus ve antropogen amillerin tesiri neticesinde siradan cixmisdir Indi ise bu meselere kicik massivler seklinde kecilmez relyefli elcatmaz dere yamaclarinda rast gelmek olar Tedqiqat isleri gosterdi ki vaxtile yayla erazisinde Oguz Qebele Ismayilli rayonlari deniz seviyyesinden 500 1000m yukseklikde quzey yamaclarda yayilan palid Quercus iberica meseleri hazirda ekin ve bicenek sahelerinde tek tek yasi otmus mohtesem palid agaclari seklinde qalmisdir Palid meselerinin qaliqlarina ayri ayri kicik sahelerde cavan agaclar seklinde de rast gelmek olar Bele meselikler defelerle balta ve mal qara agzindan cixmisdir Bele sahelerde palid agaclari kollasir bezen ise surunen sekil alir Ona diger az qiymetli agac ve kollardan demirqara Carpinus orientalis qaratikan sumax Rhus ve s qarismaga baslayir Belelikle uzun muddet davam eden insan fealiyyeti neticesinde palid meseleri toreme tipli kolluqlarla ve nehayet bozqirlarla evez olunur Palid mesesi yox edilen sahelerde qaratikan kolluqlari daha genis yayilmisdir Bele sahelerde tek tek iydeyarpaq armud saqqizagac ve dagdagana rast gelmek olar Bunlar sonradan emele gelen toreme agac cinsleridir Umumiyyetle qaratikan kolluqlarini hemikserofil ve kserofil tipli siblekleri insan fealiyyetinin tesiri neticesinde mesenin son deqradasiya merhelesi hesab etmek olur Bu kollar dasdayan Antropogon ve dovsantopali Festuca ovina bozqir otlari ile kompleks bitki ortuyu yaradir lakin aralarinda daim mubarize gedir Bozqir ot bitkileri six ve mohkem kok sistemi yaradaraq agac ve kol cinslerinin emele gelmesine ve inkisafina engel toredir qaratikan ise ozunun kolgeli cetri ile ot bitkilerini sixisdiraraq altinda mese muhiti yaradir ve eyni zamanda torpagin berpa olunmasina komek edir Mal qara agzi catmayan yerlerde qaratikanin cetri altinda muxtelif agac ve kol bitkilerinin cucermesi ucun serait yaranir Subut edilmisdir ki ilkin qaratikanliq ola bilmez O yalniz mese yox edilen yerlerde yaranir 2 Ona gore de qaratikan kollarini kecmisde hemin erazide mese olmasini tesdiq eden delil saymaq mumkundur Boyuk Qafqazin cenub yamacinda hemikserfil tipli sibleklerin xaraktrik massivleri onun serq qurtaracaginda Pirsaatcay hovzesinde yayilmisdir Burada deniz sethinden 1000 1200m yukseklikde iberiya palidi mesesi yox edilmis dik yamaclarda hemikserofil siblekler qaratikan ardic doqquzdon iydeyarpaq armud dovsanalmasindan teskil olunmusdur Bu kol novleri cox vaxt qarisiq halda bitir Onlardan biri ekser halda qaratikan qruplasmada hakimlik edir Kicik Qafqazda qaratikan siblekleri xususi bitki qursagi yaradir bu kolluqlari iberiya palidi meselerinin antropogen deqradasiyasinin son merhelesi hesab etmek olar Boyuk Qafqazin cenub serq yamacinda Ismayilli ve Samaxi rayonlarinin asagi dag mese qursaginda ve Kicik Qafqazin orta dag qursaginda Gedebey ve Daskesen rayonlarinda mesesizlesdirilmis erazilerde taxilotu muxtelifotlu dasdayanli dovsan topalli bozqirlar formalasmislar Tedqiqatcilarin ekseriyyeti Simali Qafqazda Y V Sivvers 1953 Cenubi Qafqazda A A Qrossheym 3 1948 A A Troisski 1934 Gurcustanda V Z Qulisasvili 1964 Azerbaycanda Q S Memmedov M Y Xelilov 2002 4 movcud bozqirlarin yaranmasini mese ortuyunun yox edilmesile izah edirler Cenubi Qafqazda o cumleden Azerbaycanda bozqirlarin mese zonasinda yeni introzonal yayilmasi bunu bir daha tesdiq edir Istinadlar Redakte Qrossheym A A Qafqazin zengin bitki ortuyu M 1952 631 s rus dilinde Qrossheym A A Flora Talisa Baki 1926 273 s rus dilinde Qrossheym A A Qafqazin bitki ortuyu M 1948 265 s rus dilinde Memmedov Q S Xelilov M Y Azerbaycanin meseleri Baki Elm nesr 2002 472 s Xarici kecid RedakteRespublikanin meseleri Azerbaycanin florasi diger Cenubi Qafqaz respublikalarindan daha zengindirHemcinin bax RedakteAzerbaycan Respublikasi Ekologiya ve Tebii Servetler NazirliyiMenbe https az wikipedia org w index php title Mese bozqir ve bozqir bitkiliyi amp oldid 4397126, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
