Mövsüm bəy Xanlarov
Mövsüm bəy Məhəmməd bəy oğlu Xanlarov (24 sentyabr 1857, Bakı, Şamaxı quberniyası – 23 fevral 1921, Bakı) — Azərbaycanın ilk kimyaçı (üzvi kimya) alimi.
Mövsüm bəy Xanlarov | |
---|---|
Şəxsi məlumatlar | |
Təhsili | |
Doğum tarixi | 24 sentyabr 1857 |
Doğum yeri | |
Vəfat tarixi | 23 fevral 1921 (63 yaşında) |
Vəfat yeri |
Həyatı
Mövsüm bəy Xanlarov 1857-ci ilin 24 sentyabrında Bakıda anadan olmuşdur. Valideynləri digər övladları kimi, Mövsümə də əsl Şərq tərbiyəsi vermişdilər. O, ilk təhsilini mədrəsədə almış, ərəb və fars dillərini, Quranı, şəriət elminin incəliklərini, islam əxlaqını burada öyrənmiş, klassik ədəbiyyat və tarixlə də məhz mədrəsədə tanış olmuşdu. 1871-ci ildə mədrəsə təhsilini başa vurandan sonra o, müstəqil şəkildə rus dilini öyrənmiş, az sonra isə Bakıdakı rus realnı gimnaziyasının tələbəsi olmuşdu.
O dövrdə Bakı böyük neft sənayesi mərkəzinə çevrilmişdi. İndi olduğu kimi, onda da, demək olar ki, bütün dünyanın diqqəti bu qədim Şərq şəhərində idi. Bakıya xarici sərmayə ilə birgə Rusiyanın müxtəlif bölgələrindən, həmçinin Azərbaycanın cənubundan ucuz işçi qüvvəsinin də axını başlanmışdı. Bakıda yaşanan "neft bumu"na, neft hasilatı sahəsində o dövr üçün az qala ağlasığmaz sayılan yüksək göstəricilərə rəğmən lazımi texnologiyanın, həmçinin bu texnologiyanı tətbiq edə biləcək ixtisaslı mütəxəssislərin yoxluğu bu sahədə inkişafı əngəlləyirdi. Belə bir zamanda Azərbaycana digər ixtisas sahibləri ilə yanaşı, neft mühəndisləri də hava-su kimi lazım idi. 1872-ci ildə Bakı realnı gimnaziyasına (1874-cü ildə bu təhsil ocağının bazasında Bakı realnı məktəbi təşkil edildi) qəbul olunan və təhsil sahəsində yüksək qabiliyyət nümayiş etdirən 15 yaşlı Mövsümün gələcək seçimini də, görünür, elə bu zərurət müəyyənləşdirmişdi. 1877-ci ildə Bakı realnı məktəbini bitirdikdən sonra o, qulluğa başlamayıb məktəbin əlavə siniflərində təhsilini davam etdirməyə qərar verdi. Həmin məktəbdə o dövrün tələblərinə cavab verən mükəmməl kimya laboratoriyası və fizika kabineti vardı. Məktəbin kitabxanası müxtəlif xarici elmi-kütləvi nəşrlərə abunə idi. Fundamental elmlərə böyük maraq göstərən Mövsüm bəy bu imkanlardan bəhrələnərək nəzəri-praktiki biliklərini daha da artıra bilərdi. Buna görə də o, əlavə siniflərdə təhsilini davam etdirməyi xidmətə başlamaqdan üstün tutdu. Müəllimləri zəki bir gənc olan Mövsüm bəyin elmə marağını, çalışqanlığını, öyrənmək əzmini yüksək qiymətləndirirdilər.
1878-ci ildə Mövsüm bəy Xanlarov Bakı realnı məktəbini uğurla başa vurub Avropa universitetlərindən birində ali təhsil almaq üçün hazırlaşmağa başladı. O dövrdə Azərbaycanın neft sənayesində gedən inkişafı, xüsusilə neft emalı sahəsində qarşıda dayanmış böyük perspektivləri nəzərə alan Mövsüm bəy öz qərarını artıq bir qədər də qətiləşdirmişdi: Bakı realnı məktəbinin müdavimi kimi ali təhsil ardınca Almaniyaya gedərək vətənə neft emalı üzrə peşəkar mühəndis-texnoloq kimi qayıtmaq. Elə bu məqsədlə də o, 1878-ci ilin payızında Almaniyanın Vyüsburq şəhərinə gəldi və Vyüsburq Universitetinin tələbəsi oldu. O dövrdə Almaniyanın digər universitetlərində olduğu kimi, bu universitetdə də həm ümumi, həm fundamental, həm də dini fənlər tədris olunurdu. Tələbələrə ilahiyyatdan tutmuş, təbiət elmlərinə qədər bütün sahələr üzrə mühazirələr oxunurdu. Bakılı tələbə hər gün bir neçə saat laboratoriyalarda çalışır, seçdiyi predmetə dair dərslərdən əlavə ayrı-ayrı ictimai mühazirələrdə də dinləyici kimi iştirak edir və bütün bunlar gəncin elmi dünyagörüşünün formalaşmasına böyük təsir göstərirdi.
Mövsüm bəyin Almaniyadan öz sevimli müəllimi, Azərbaycan milli mətbuatının banisi, böyük mütəfəkkir Həsən bəy Zərdabiyə göndərdiyi məktubların, müəllim və tələbə arasında gedən yazışmaların məzmunu xeyli maraqlıdır. Bu məktublarında Mövsüm bəy Həsən bəy Zərdabiyə öz təhsili, əldə etdiyi nəticələr, gələcək planları barədə söhbət açır və keçmiş məktəb yoldaşları Nəcəf bəyin (Nəcəf bəy Vəzirov) və Əsgər ağanın (Əsgər ağa Gorani) əhvalını soruşurdu. Xatırladaq ki, adı çəkilən bu iki şəxs də Bakı realnı məktəbini bitirdikdən sonra Moskvadakı Petrovski-Razumovski Kənd Təsərrüfatı Akademiyasında ali təhsil almağa başlamış, Həsən bəy Zərdabinin 1875-ci ildə əsasını qoyduğu "Əkinçi" qəzetinin fəal müəllifləri kimi tanınmışdılar. Mövsüm bəy, Nəcəf bəy və Əsgər ağa arasında məktəb illərindən əsası qoyulmuş dostluq münasibəti uzun illər qorundu.
Öyrəndiyi texniki ixtisasa daha mükəmməl yiyələnməkdən ötrü Mövsüm bəyə növbəti il təhsilini davam etdirmək üçün Almaniyanın başqa bir şəhərinə getmək lazım gəlirdi. Həsən bəy Zərdabiyə məktubunda o yazırdı ki, növbəti il üçün artıq Leypsiqi seçmişdir. Beləliklə, Mövsüm bəy Xanlarov təhsilini Leypsiq Universitetində davam etdirməyə başladı. O dövrdə Leypsiqdə zamanının nüfuzlu elm xadimlərindən sayılan professor Vaqner çalışırdı və professorla azərbaycanlı tələbə arasında normal münasibətlər qurulmuşdu. Neft emalı üzrə biliklərə yiyələnmək üçün müvafiq təhsil ocağı və səriştəli müəllim axtarışında olan Mövsüm bəy bu barədə professor Vaqnerdən məsləhət istəyərkən o, Almaniyada belə mütəxəssisin olmadığını bildirmiş, vəziyyətdən çıxış yolu kimi onu müvəqqəti olaraq öz laboratoriyasına dəvət etmişdi. Bununla belə, Mövsüm bəy Leypsiqdə uzun müddət qala bilmədi, 1881-ci ilin mayında Almaniya ilə vidalaşıb Fransanın Strasburq şəhərinə, bu şəhərdə fəaliyyət göstərən Vilhelm Kayzer Universitetinə gəldi. Bu universitet o dövrdə Avropanın və ümumilikdə dünyanın ən nüfuzlu elm və təhsil mərkəzlərindən sayılırdı. İ.V.Höte, L.Paster kimi nüfuzlu alimlər bu universitetlə bağlı idilər. Burada zamanının tanınmış alimlərindən olan bioloq Anton de Bari, kimyaçı Rudolf Fittiq kimi insanlar çalışır, onlardan öyrənmək və bu alimlərin laboratoriyalarında çalışmaq üçün dünyanın müxtəlif ölkələrindən gənclər axın-axın Strasburqa gəlirdi. Mövsüm bəy Xanlarov da burada professor Rudolf Fittiqin rəhbərliyi altında elmi araşdırmalara başladı.
1880-ci ilin mayından Strasburq Universitetində tanınmış professor Avqust Adolf Kundtın laboratoriyasında Rusiyadan gəlmiş gənc dağ mühəndisi, sonralar öz elmi nailiyyətləri ilə dünya şöhrəti qazanmış Dimitri Petroviç Konovalov da tədqiqat aparırdı. O, Fittiqin üzvi-kimya laboratoriyasına yazılsa da, burada çox az müddət çalışdı. 1881-ci ilin uyulunda Strasburqdakı Kayzer Vilhelm Universitetinin riyaziyyat və təbiət elmləri fakültəsinin elmi şurasında doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə edərək fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi alan D.Konovolovla Mövsüm bəy arasında qurulmuş dostluq əlaqələri uzun illər qorunmuşdur.
Bakılı tədqiqatçı özü Fittiqin laboratoriyasında toksin turşusunun rodan etilinə təsirini tədqiq edirdi. Öz elmi araşdırmalarının nəticələrini 1882-ci ildə alman kimya ictimaiyyətinin "Berichte der Deutschen Chemischem Gesellchaft" jurnalında nəşr etdirmişdir. Həmin vaxt professor R.Fittiq laktonu araşdırır, bakılı tələbəsi də bu mövzuda elmi tədqiqatları ilə alimə dəstək verirdi. O bu sahədə uğurlu nəticələr əldə etmiş, butirolakton və alfa-butirolaktonun sintezi xüsusiyyətlərinə dair ona qədər bir çox alimləri düşündürən sualların cavabını tapmışdı. Gənc alimin əldə etdiyi elmi nəticələri professor R.Fittiq yüksək qiymətləndirirdi.
1883-cü ildə Strasburq Universitetinin Elmi Şurasında 26 yaşlı azərbaycanlı Mövsüm bəy Xanlarov doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə edərək, müasir dillə desək, kimya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi aldı. Məlumdur ki, XIX əsrin sonlarına doğru Azərbaycanda maarifçilik ənənələri hələ yenicə formalaşırdı. Milli ziyalılarımızı daha çox yeni məktəblərin, xəstəxanaların, teatrların açılması, insanların maariflənməsi, ana dilinin ədəbi dil statusu qazanması, bu dildə mətbuat orqanlarının nəşrə başlaması və s. bu kimi ilk baxışda elementar, o dövrün Azərbaycanı üçünsə kifayət qədər aktual məsələlərin həlli düşündürürdü. Belə bir əyyamda, təbii ki, milli elmimizin, xüsusilə fundamental elmlərin inkişafı barədə söhbət gedə bilməzdi. Ona görə də Bakıda doğulub boya-başa çatmış 26 yaşlı gəncin 1883-cü ildə dünyanın ən tanınmış elm-təhsil mərkəzlərindən birində belə yüksək elmi ada sahib olması XIX əsrin sonlarına doğru milli elmin inkişafı sahəsində elə də nəzərəçarpacaq nailiyyətləri olmayan Azərbaycan üçün son dərəcə əlamətdar hadisə idi.
Qısa müddətdən sonra doktor Mövsüm bəy Xanlarov onu yetişdirmiş vətənə fayda vermək üçün Azərbaycana döndü və mühəndis-texnik kimi bu uğurların sırasını daha da genişləndirdi. O, elmi araşdırmalarını Azərbaycanda da davam etdirir, gəldiyi qənaətləri müxtəlif elmi nəşrlərdə alim həmkarları ilə bölüşürdü. Azərbaycanda neft emalının elmi prinsiplər əsasında inkişafı, fundamental elmlər sahəsində ilkin ənənələrin formalaşmasında onun rolu müstəsnadır. Mövsüm bəy eyni zamanda fəaliyyətini təkcə mütəxəssisi olduğu sahə ilə məhdudlaşdırmır, ictimai işlərdə də digər vətənpərvər ziyalılarımızla çiyin-çiyinə çalışırdı. Alim Azərbaycanın malik olduğu neft sərvətinin vətənin rifahına sərf olunması üçün bütün səylərini ortaya qoymaqla bu amal uğrunda ayrı-ayrı maliyyə nəhəngləri, Nobel qardaşları kimi xarici sərmayəçilərlə açıq mübahisələrdən belə çəkinmirdi.
İlk dövrlərdən geniş kütlələr arasında qazandığı böyük rəğbətin ifadəsi kimi Mövsüm bəy Xanlarov bir sıra rəhbər orqanlara seçilmişdi. Bakının ziyalı mühitində onun adı daim hörmətlə çəkilirdi. Kimyaçı alimi ölkə sərhədlərindən kənarda da yaxşı tanıyır, dünya şöhrətli elm adamları onunla fikir mübadiləsi aparırdılar. Mövsüm bəy Xanlarovun D.İ.Mendeleyev, D.P.Konovalov, N.A.Mentuşkin kimi alimlərlə yazışmaları, adı çəkilən elm xadimlərinin azərbaycanlı alimə göndərdikləri məktublar onun hansı elmi səviyyəyə malik olduğunu və hansı səviyyədə qəbul olunduğunu ortaya qoyan ən parlaq faktlardır. Azərbaycan xalqına mənsub belə bir şəxsiyyəti, əfsuslar olsun ki, hələ də lazımi şəkildə tanıda, təbliğ edə bilməmişik. Sovet dövründə buna ideoloji əngəllər imkan vermirdi.
İsmayıl Qaspıralının Tercüman qəzetinin 1884-cü ildəki 20-ci sayında Bakıdakı teatrın inkişafına töhvə verən şəxslərin başında "Kimyaçı Xanlarov"un gəldiyi qeyd olunmuşdur. Bu şəxsin Mövsüm bəy Xanlarov olma ehtimalı yüksəkdir.
Ailəsi
O, Avropada təhsilini başa vurub Bakıya qayıdandan sonra Mövsüm bəy Xanlarov məşhur mesenat Hacı Zeynalabdin Tağıyevin qızı Xanımla ailə qurmuşdur. Bu da 23 fevral 1921-ci ildə dünyasını dəyişmiş Mövsüm bəy Xanlarovun sovet dövründə tam unutdurulmasına, belə bir alimin diqqətdən tamamilə kənarda qalmasına gətirən amillərdən biri idi.
Azərbaycan dövlət müstəqilliyinə nail olduqdan sonra isə əldə etdiyimiz ən böyük uğurlardan biri də Mövsüm bəy Xanlarov kimi şəxsiyyətlərimizə münasibətin dəyişməsidir. Bu nurlu adlar üzərindəki kölgə çoxdan çəkilib.
İstinadlar
- "Mövsüm bəy Xanlarov". Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддə]. X ҹилд: Фрост – Шүштəр. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксиjасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1987. сәһ. 50. (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#script_parameter)