fbpx
Wikipedia

Lənkəran qəzasında soyqırımlar (1917-1919)

Avqust 05, 2021

Lənkəran qəzasında soyqırımlara dair mənbələr

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər İdarəsinin yanında Siyası Sənədlər Arxivinin 277-ci fondunda, Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivinin 100-cü fondunda qorunub saxlanılan sənədlər Lənkəranda törədilmiş soyqırıma şahidlik edir. Azərbaycan Cümhuriyyəti dövründə dövlətimizin hüqdudlarında həyata keçirilən soyqırım hadisəsini araşdırmaq üçün təşkil edilən Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası denikinçi-daşnak-bolşevik qüvvələrin fəaliyyəti ilə bağlı olaraq Lənkəran qəzasında təhqiqat işlərinə başlanılmadığına görə FTK-nın sənədlərində bu barədə məlumat demək olar ki, yoxdur. Azərbaycan Cümhuriyyətinin rəsmi qəzetinin səhifələrində də soyqırım aktlarını təsdiq edən kifayət qədər məlumatlar var. Xüsusilə "Azərbaycan" qəzetinin 39, 100, 101, 103 nömrəli buraxılışlarında bu barədə məlumatlar verilmişdir. Xüsusilə də Zаqаfqаziyа (Qоri) Müəllimlər Sеminаriyasının məzunu, tarixçi Teymur bəy Bayraməlibəyovun bu barədə qəzet səhifələrində yazdığı məqalələrə diqqət yetirilmişdir. Tədqiqatın gedişində Lənkəranda ilk ali təhsilli ədəbiyyat müəllimi Teymur Şahverdiyev, “Lenin” ordenli müəllim Əbülqasım Qasımov kimi şahidlərin xatirələrinə də müraciət edilmişdir. Filologiya elmləri namizədi, Lənkəran Dövlət Universitetinin dosenti, əməkdar müəllim, prezident təqaüdçüsü Mirhaşım Talışlının da xatirələrindən istifadə edilmişdir.

Daşnak-Denikinçi birləşmələrin törətdiyi soyqırımlar

Böyük dövlətlərdən, xüsusilə Rusiyadan hərtərəfli kömək alan erməni cəlladları Azərbaycan və Şərqi Anadolu torpaqlarını aborigen əhalidən təmizləyərək “Böyük Ermənistan” dövləti yaratmağa cəhd göstərmişlər. Bu məqsədlə həyata keçirilən soyqırımlar 1914-1919-cu illərdə bütün Azərbaycan torpaqlarını və Şərqi Anadolunu əhatə etmiş, yüz minlərlə dinc azərbaycanlı əhali xüsusi qəddarlıqla qətlə yetirilmişdir. Azərbaycanın və Şərqi Anadolunun türk-müsəlman əhalisinin məhv edilməsi qabaqcadan düşünülmüş ümumi plan əsasında, həm də vahid mərkəzdən idarə olunaraq həyata keçirilirdi. Bu baxımdan Azərbaycanın Lənkəran qəzası da erməni daşnaklarının denikinçilərlə birgə həyata keçirdiyi soyqırım aktından kənarda qalmamış və bu ərazidə də 1918-1919-cu illərdə kütləvi qətl və qarətlər həyata keçirilmişdir. Lənkəran mühüm strateji və ərzaq rayonu olub, Bakının arxası və ingilislərin ağalıq etdikləri Qacar İranı ilə həmsərhəd idi. Lənkəran vasitəsilə Orta Asiya və Həştərxanla əlaqə saxlamaq, Sovet Rusiyasından məsləhət və kömək almaq mümkün idi. Bu baxımdan Lənkəranın əldə saxlanması istər bolşeviklər, istərsə də onların hamilik etdiyi erməni daşnakları üçün vacib idi. Bu məqsədlə Stepan Şaumyan milli qüvvələrin - Sultan bəy Qulubəyov, Aslan Talışinski və baron Osten-Sakerin 1917-ci ildə təşkil etdiyi milli alayı və Lənkəranda olan “Dikaya diviziya”nı tərksilah etməklə, bölgəni tam şəkildə ələ keçirməyi planlaşdırırdı. Tam şəkildə ələ keçirmək isə etnik təmizləmə siyasəti kimi başa düşülməlidir. 1917-ci il dekabrın 20-də Lənkəran qəzası üzrə Müəssislər Məclisinə seçkilərin nəticələrinə görə «Müsavat» partiyasının 53.910 səs topladığını nəzərə alsaq bu başa düşüləndir. Soyqırımın həyata keçirildiyi bütün Azərbaycan torpaqlarında olduğu kimi məqsəd həm də Azərbaycan хalqının milli-azadlıq mübarizəsini önləmək, onun mərkəzdə və əyalətlərdəki dayaqlarını zəiflətmək idi. Bu niyyətin reallaşdırılması üçün soyqırıma məruz qalan insanların etnik mənsubiyyətinə görə də fərq qoyulmadı, məhv edilməsi üçün müsəlman olması yetərli idi. Lənkəran qəzasında erməni daşnakların vəhşiliyi 1917-ci ilin iyun ayının 19-da ilk dəfə olaraq özünü biruzə vermişdi. Həmin vaxtdan başlayaraq 1918-ci ilin may ayına qədərki bir müddət ərzində denikinçi komandan Şevkunovun quldur dəstəsinə rəhbərlik edən daşnak Akopyan və ermənipərəst eser Sinayev Lənkəranda Mir Əhməd xanının birmərtəbəli evini özlərinə qərargah etmişdilər. Onlar törətdikləri vəhşiliklərə belə haqq qazandırırlar ki, guya Lənkəran qəzasını qaçaq-quldurlardan qoruyurlar. Bu məqsədlə onlar dəfələrlə şəhər və kəndləri dənizdən top atəşinə tutmuşlar. O dövrü yerli camaat qaçhaqaç dövrü kimi yadda saxlayıb. Sakinlər əliyalın olduğundan, atışma başlayan kimi meşələrə üz tutub. Bunun qarşısını almaq üçün hərbçilərlə danışığa gedən Sütəmurdov kəndinin 13 ağsaqqalı hərbçilərlə belə bir şərt kəsiblər ki, dinc əhaliyə toxunmayacağı tədqirdə, əvəzində onlara lazım olan ərzağı veriləcəklər. Lakin bu təkliflərinə baxmayaraq quldur dəstəsi iyun ayının 19-da həmin günahsız Sütəmurdov ağsaqqallarını qolları bağlı çayın dəhnəsinə apararaq, qılıncla başlarını kəsir, bədənlərini tikə - tikə etdirirlər. Onların hamısını dəhnədə basdırırlar. Bir neçə gündən sonra bir dəstə itin meyidlər ətrafında ulaşmasını eşidən camaat gəlib yoxlayır, bu qanlı faciəni görür. Sütəmurdovlular onların meyitlərini çıxarıb yeşiklərə dolduraraq gətirib kəndin məscidi qabağında dəfn edirlər. Həmin ağsaqqalların adlarını Sütəmurdov mollası, 88 yaşlı Mir Cavadın quranı içərisindəki qeydlərə istinadən İshaq Axundov öz əsərində qeyd etmişdir: 1. Alim Fazil axund – molla Həmid usta Məmmədəli oğlu, 2. Hacı baba Kərbəlayı Məhəmmədqulu oğlu, 3. Əli Nağı Məşədi Əbdül Hüseyn oğlu, 4. Xəlil Məşədiəliqulu oğlu, 5. İbrahimpaşa Məşədi Mikayıl bəy oğlu Kələntərov, 6. Kərbəlayi Əkbər Məhəmməd oğlu, 7. Kərbəlayi Hüseyn Əhməd oğlu, 8.Kərbəlayi Məlik Məşədi Bağır oğlu, 9. Mirsadığ Kərbəlayi Mir Tahir oğlu, 10. Xəlil Məhəmməd Hüseyn oğlu, 11. Abdulla Məhəmməd oğlu, 12. Səfər Baba oğlu, 13. Məhəmməd Rza Məşədi Əhməd oğlu. Denikinçilərin ermənilərin quldur dəstələri ilə birlikdə gördüyü işlər bununla yekunlaşmadı və 1918-ci ilə qədər geniş xarakter almağa başladı. Bu barədə Lənkəran əhalisinin yaşlı nəslinin qanlı xatirələri Hacı Mirhaşım Talışlının müəllifi olduğu “1918-ci il Lənkəran faciəsi” adlı məqalədə geniş şəkildə öz əksini tapmışdır. Hadisə şahidlərindən Lənkəranda ilk ali təhsilli ədəbiyyat müəllimi Teymur Şahverdiyev xatirələrini belə bölüşürdü: “1918-ci ilin mart ayı idi. “Kolaz”da Sütəmurdova gedirdim. Körpü hələ çəkilməmişdi. Su qırmızıya çalırdı. Diqqət verib gördüm ki, insan qanıdır. Suda xeyli cəsəd vardı”. O illərin bir digər şahidi “Lenin” ordenli müəllim Əbülqasım Qasımov belə bir əhvalat danışırdı: “Heyva gül açan vaxtları (aprel-may ayları) idi. Şevkunovun quldur dəstəsi erməni daşnakları ilə birləşərək xeyli adamı qanına qəltan etmişdi. Hərbi paraxoddan şəhər top atəşinə tutulmuşdu. Lənkərana ticarət işinə gedən Məşədi Qasım, Məşədi Şirəli, Kərbəlayı Nurulla və Hacı axund dava-qırğını görüb geri qayıtmışdılar. Bu vaxt mərmi məscidin bir tərəfini aparır. Abuzər Ağababa oğlu uşağı ilə həlak olmuşdular. Kərbəlayı Səfərəli Cabbar oğlunu buğda və düyü tayaları üstündə vurmuşdular. O, qışqırıb deyirmiş ki, məni öldürməyin, nə istəyirsinizsə, verim. Kərbəlayı Səfərəlinin yalvarışlarına əhəmiyyət verməyib evini də yandırmışdılar. Köməyinə gələn Kərbəlayı Güləliyə də aman verilməmiş, amansızcasına qətlə yetirmişdilər. Dərzi Musanın evinin ətrafında 8 nəfəri güllə ilə vurmuşdular. Uşaqlara, qadınlara belə rəhm edilməmişdi. Qaynar samavarı adamların belinə bağlayır, yeriməyə məcbur edirdilər. İki gün ərzində Gərmətükdə 7 nəfər öldürülmüşdü” . Xəzər donanmasındakı rus matrosları da qırğına cəlb olundular. Onların sərəncamında olan “Aleksandr Jander” gəmisindən Qızılağacdan Astaraya qədər sahilə yaxın yaşayış məntəqələri top atəşinə tutuldu. Mirhaşım Talışlı həmin anları belə xatırlayır: “Gərmətük camaatı kənd ağsaqqalı Hacı Ağabalanı matroslarla danışığa göndərirlər ki, qırğını dayandırsınlar. Rus dilini yaxşı bilən Hacı Ağabala ağ parçadan bayraq qaldırıb, dənizin sahilinə gəlir. Onlar rusların məqsədlərinin nə olmasını öyrənmək istəyirdilər. Onlar öyrənmək istəyirdilər ki, niyə bu camaatı qırırlar? Onların, yəni rus-erməni birləşmələrinin rəhbəri Şevkunov deyib ki, sizin hamınız bizim düşmənimizsiniz. Biz istəyirik ki, bu yerlərdən köçəsiniz”. Lənkəran qəzasında soyqırımların daha sistemli və ardıcıl olaraq aparılması üçün bəhanə 1918-ci ilin martın 24-də şəxsi heyəti müsəlmanlardan ibarət olan ”Evelina” gəmisinin Bakıda bolşevik qüvvələri tərəfindən tərksilah edilməsi oldu. Belə ki, 1918-ci il martın 17-də silahla davranışdan həlak olmuş Azərbaycan milyonçusu H.Z.Tağıyevin oğlu Məhəmməd Tağıyevin cənazəsini Lənkərandan Bakıya gətirən müsəlman diviziyasının 48 nəfərdən ibarət kiçik bir dəstəsi bolşevikləri, erməniləri təşvişə salmışdı. Mərhumu dəfn edən müsəlman dəstəsi “Evelina” gəmisi ilə Lənkərana geri qayıtmalı idi. Əlverişli məqamın yetişdiyini görən ermənilər gizli şəkildə Rus Milli-Şurası, Xəzər motrosları, eser və menşevik partiyaları arasında guya “Evelina” ilə gedən zabitlərin Lənkəranda olan müsəlman hərbi dəstələri ilə birlikdə Muğandakı rus-molokan kəndlərini məhv etmək tapşırığı almaları barədə şayiə yaydılar. Bakıda olan bütün qeyri-müsəlman siyasi və hərbi qüvvələr “Evelina”gəmisinin tərksilah edilməsi fikrini dəstəklədilər. Gəminin körpüdən aralanmasına az qalmış silahlı bolşeviklər müsəlman dəstəsinin tərksilah olunmasını tələb etdi. Müsəlman dəstəsinin rədd cavabına tüfənglərdən və pulemyotlardan atılan atəşlə cavab verildi. Gəmidəki silahlar bolşeviklər tərəfindən müsadirə olundu. Bununla kifayətlənməyərək Şaumyanın sərəncamı və erməni milli şurasının göstərişi ilə Lənkəranda olan “Dikaya diviziya”nı tərksilah etmək üçün erməni fəhlələrindən təşkil olunan 280 nəfərlik silahlı dəstənin mövcud olduğu bolşevik-erməni ordusunu quru yol ilə Muğana, bir qismini də dəniz yolu ilə Lənkərana göndərildi. 1918-ci ilin aprelin 12-dən başlayaraq Lənkəran qəzasına basqın edən bu quldur dəstə yolboyu azğınlıq etməklə müsəlman kəndlərini talayaraq dağıdaraq yandırmış və Lənkəran əhalisinə divan tutmuşdur. Lənkəran qəzasında 40-dan çox kənd yandırılmış, yüzlərlə günahsız insan qətlə yetirilmişdi. Erməni daşnakları evlərə girib bəzən bütün ailənı məhv edirdilər. Hamilə qadınlara, qocalara belə rəhm edilmirdi. Bir gün ərzində Gərmətük kəndində 70-dək, Mamusta kəndində 30-dək, Kərgəlan kəndində 30-dək, Sütəmurdov kəndində 20-dən çox, Girdəni kəndində 20-dək günahsız insan soyqırımın qurbanı oldu. Mirhaşım Talışlı qeyd edir ki, erməni-rus əsgərləri Lənkəran qəzasında ən hörmətli və el arasında sayılıb seçilən ağsaqqalları ya öldürür, ya da ələ keçirib, işgəncələr verirdilər. Lənkəranda tanınan Məşədi Qasımın, Məşədi Şirəlinin, Kərbəlayı Nurullanın, Hacı Axundun, Verevullu Mirməhəmməd xan Mirfərəculla bəy oğlu Talışxanov və yüzlərlə başqalarının taleyi belə, acınacaqlı olmuşdu. Şıxəkəran kəndinə hücum edən rus və erməni əsgərləri kəndi talan edərək, camaatın mal-qarasını və qiymətli ev əşyalarını ələ keçiriblər. Atışmada öldürülmüş erməninin heyfini çıxan əsgərlər bir neçə kənd sakinini diri-diri yandırıblar. Bəzilərinin qulaq və burunlarını kəsir və gözlərini çıxarıblar. Kənd camaatı Mamusta ilə Xolmili arasındakı meşəyə çəkilib, bir neçə gün burada gizləniblər. Mamusta kəndində cavanları evlərə yığıb, od vurub yandırıblar. Hətta bir neçə mamustalı qılıncla doğranılaraq öldürülüb. Ermənilər Mamusta kəndinə od vurub yandırıblar. Qadınlar və uşaqlar isə Qoçasələ meşəsinə sığınıblar. Lənkəran şəhəri və ətraf kəndlərin əhalisi Osaküçə meşələrinə çəkilərək özlərini qorumaq üçün sığınacaq tapmışdılar. Ara sakitləşəndən sonra ev-eşiklərinə qayıtmış şəhər camaatı erməni vəhşiliyinin bir daha şahidi olmuşlar. Evlər top mərmisi ilə dağıdılmış, dükanlar qarət və talan edilmişdi. Öldürülmüş və dənizə atılmış insan cəsədləri üzərində erməni vəhşiliyinin və qəddarlığının bütün əlamətlərini görmək mümkün idi. Arxiv mənbələrinin birində qeyd edilir ki, “Osmanlı qoşunlarının Bakını azad etməsindən bir az əvvəl Lənkərana iki min nəfərlik erməni dəstəsi gələrək yerli əhaliyə divan tutmağa başladı. Onlar müsəlman yeməkxanalarına girib oradakıları təhqir edir, yediklərinin pulunu vermir, özlərini Osmanlı türklərindən qorumaq üçün onları səngər qazmağa məcbur edirdilər. İş o yerə çatmışdı ki, erməni əsgərləri məhərrəmlik mərasimi verilən məscidlərə girib müsəlmanlara öz təziyyələrini keçirməyə mane olurdular. Müsəlman əhalisi dini ayinlərini icra etmək üçün məscidlərə yığışdıqları zaman ermənilər ora soxularaq müsəlmanları qarət edir, məscidi isə yandırmaq istəyirdilər. Ermənilər bu bölgədə yüzlərlə ev dağıtdı və minlərlə günahsız insanın həyatına son qoydular”. 1919-cu ilin avqustunda “Molokan qiyamı” yatırılana qədər bu bölgədə erməni və rus birləşmələri tərəfindən 2 min insanın həyatına son qoyulmuşdu. Lənkəran qəzasında noyabrın 1-də müsəlman cəmiyyətinin səlahiyyətli nümayəndəsi Teymur bəy Bayraməlibəyov Bakıda olan türk ordusunun baş komandanı Nuru Paşanın qəbulunda olub. O, Avetisovun (Türk ordusunun hücumu qarşısında duruş gətirə bilməyərək ordunu başsız qoyub qaçan, türklərin qatı düşməni, Bakı cəbhəsinin keçmiş komandanı Avetisov sonralar Prişibdə öldürülmüşdü) quldur dəstəsinin özbaşınalığı haqqında ona məlumat vermiş və lənkəranlıların bu ağır vəziyyətdən qurtarmasını ondan хahiş etdilər. Görüşdə Nuru Paşa lənkəranlıların səlahiyyətli nümayəndəsinə bildirmişdi ki, türklər sizə hərtərəfli köməklik göstərəcək və adıçəkilən dəstənin bütün özbaşınalığının qarşısı alınacaqdır. Sonda Nuru Paşa bildirmişdi ki, müsəlmanlara çatdırın ki, onlar çoх da gözləməyəcəklər. Lənkəranda soyqırımların qarşısının alınması üçün 1918-ci il noyabrın 14-də görkəmli maarif xadimi Teymur bəy Bayraməlibəyov, Axund Molla Əli Tağızadə və Yusif Qəribzadə ilə birlikdə İrandakı Böyük Britaniya konsulu Hevelke ilə görüşdülər. Nümayəndələr Avetisovun başçılığı altında erməni silahlı dəstələrinin Muğanda və Lənkəranda dinc əhaliyə divan tutduğuna dair sənədləri Hevelkeyə təqdim etməklə, onlar konsula ingilis ordularının Azərbaycana gəlişi ilə erməni silahlı dəstələrinin qəddarlığının arta biləcəyi ehtimalını söylədilər. Nümayəndələr ingilis konsulundan erməni silahlı dəstələrinin hərəkətlərinin qarşısını almağa diqqət yetirməyi xahiş etdilər. Lakin bütün bunlara baxmayaraq qəzada ermənilərin dinc əhaliyə qarşı qırğınları hələ də davam edirdi. Lənkəranda ermənilərin və denikinçi qüvvələrin törətdikləri qarətlərin, qırğınların qarşısını almaq məqsədilə 1918-i il dekabrın 28-də Teymur bəy Bayraməlibəyovun başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti Bakıda general Tomsonla görüşərək ermənilərin, “denikinçilərin qəzanı bərbad hala saldıqlarını, xüsusən azərbaycanlılara divan tutmaları haqqında ona məlumat verərək, qəzanın bu qüvvələrdən təmizlənməsini və onun Azərbaycanla yenidən birləşdirilməsi haqqında tədbirlər görülməsini xahiş etdilər”. T.Bayraməlibəyov “Azərbaycan” qəzetinin 18 noyabr 1918-ci il tarixli 39-cu sayında yazırdı: “Dəhşətlər, biabırçılıqlar törədən və cəzasız qalan Avetisovun hər gün qan tökən quldur dəstəsi buradan getməsə, yerli əhali, xüsusilə müsəlmanlar bundan sonra öz halal dədə-baba torpaqlarında rahat yaşaya bilməzlər”. “Azərbaycan” qəzetinin “Lənkəran” sərlövhələri altında gedən məqalədə Teymur bəy Bayraməlibəyov dinc əhaliyə işgəncə verən və soyğunçuluqla məşğul olan ermənilərin simasızlığından danışaraq belə qeyd edirdi: “Yanvar ayının 22-də Hüseynəli Rzaəli oğlu bazarda Şəhab molla İsgəndər oğlunun dükanında əyləşərkən erməni əsgərləri dükanı əhatəyə alıb güllə atmağa başlamışlar. Bazarda güllə səsi eşidən ürəyi vahiməli, müsəlman camaatı dükanlarını açıq qoyub qaçmağa üz qoydular. Fürsətdən istifadə edən silahlı erməni əsgərləri isə dükanları soyub aparmışlar. Erməni əsgərlərinin bu cür facianə işləri və gecələr müsəlman məhəllələrində oğurluq etmələri hələdə davam etməkdədir”. “Azərbaycan” qəzetinin 14 mart 1919-cu il tarixli nömrəsində bu dövrdəki Lənkəran qəzasının ümumi vəziyyəti şərh edilərək qeyd olunur ki, “Mart hadisələrindən sonra (1918-ci il mart soyqırımı nəzərdə tutulur.) Lənkərana bolşeviklərlə bərabər erməni daşnakları da gəldilər. Bundan sonra erməni Avetisovun başçılığı ilə daşnak hərbi hissələri müsəlman kəndlərinin axırına çıxdılar. Olmazın zülmlər, əziyyətlər verdilər. Yollar kəsildi. Əhali şikayət etməyə bir yer tapmadı. Türklər Bakıya gəldikləri zaman Muğan ətrafının bolşevikləri ilə əlaqələri kəsildi. Buradakı sərsərilər “Muğan hökuməti” adı ilə dağıdıcı bir qurum düzəltməklə, müsəlmanları soymağa və qırmağa başladılar”. “Azərbaycan” qəzetinin 18 may 1919-cu il tarixli 103-cü sayında “Lənkəranlıların fəryadı” adlı məqalədə qeyd edilir ki, “Artıq bir ildən çoxdur ki, Lənkəranın əsasən müsəlmanlardan ibarət olan əhalisi hakimiyyət uğrunda mübarizə aparanların əlində yanır. Son günlərdə hakimiyyət bolşeviklərin əlinə keçmişdir. Ərazidə həbslər və Denikinin havadarlarına qarşı təqiblər başlanmışdır. Lənkəranda bolşeviklər partiyası ilə denikinçilər arasında böyük toqquşmalar baş verdiyindən, bazarda alış-veriş dayandırılmış, yerli tacirlərin – müsəlmanların malları yandırılmışdır”. Beləliklə, iki ilə yaxın bir müddət ərzində Lənkəran qəzasında ermənilərin törətdikləri qırğınlara 1919-cu ilin yayında - Camal Paşanın komandanlığı ilə türk ordusunun və Azərbaycan Milli Ordusunun Lənkəran qəzasına daxil olduğu vaxtdan son qoyuldu. Nəticədə, qəzanın milli qüvvələrin əlinə keçməsi ilə, əhali qırğından, talanlardan xilas olmuş və Azərbaycanın ərazi bütövlüyü bərpa edilmişdir.

Soyqırımın nəticələri

Lənkəran qəzasında soyqırıma məruz qalan əhalinin sayı ilə bağlı dəqiq rəqəm olmasa da müqayisə aparmaq üçün Lənkəran şəhərində müxtəlif illərə görə əhali sayına nəzər salmaq olar. “Qafqaz təqviminin 1916-cı il 1 yanvar tarixinə olan məlumatına görə, Lənkəran şəhərinin 17.801 nəfər əhalisi vardı. Şəhər əhalisinin əksəriyyətini də müsəlmanlar təşkil edirdi. 8700 nəfəri kişi, 6529 nəfəri qadın olmaqla şəhərdə 15.229 nəfər müsəlman əhali yaşayırdı. Şəhərdə qeyri-müsəlmanlardan başqa 1874 nəfər rus, 550 nəfər erməni, 99 nəfər yəhudi, 49 nəfər digər avropalı xalqlardan olan əhali vardı. 1926-cı il ümumittifaq siyahıyaalınmasına görə, Lənkəran qəzasının şəhər əhalisinin sayının azalmasında azalma qeydə alınmışdır. Şəhər əhalisinin sayında ötən 9 il ərzində 4966 nəfər azalma qeydə alınmışdı. Halbuki 1908-ci ildə şəhər əhalisinin sayı 10.463 nəfərdən 1917-ci ilə qədər 17.801 nəfərə qədər çatmışdı. Hətta birinci dünya müharibəsi illərində əhali sayı 7338 nəfərə qədər artım qeydə alınmışdı.

Ədəbiyyat

  1. Abışov V.Ş. Azərbaycanlıların soyqırımı (1917-1918-ci illər). Bakı: Nurlan, 2007, 163 s.
  2. Axundov İ. S. Xatirələrimdə yaşayan Lənkəran. Bakı: İşıq, 1989, 108 s.
  3. AR Prezidentinin İşlər İdarəsinin yanında Siyası Sənədlər Arxivi, f. 277
  4. ARDA, f.100
  5. “Azərbaycan” qəzeti, 1918-ci il, 18 noyabr, №39.
  6. “Azərbaycan” qəzeti, 1919-cu il, 29 yanvar, № 100
  7. “Azərbaycan” qəzeti, 1919-cu il, 14 mart, № 101
  8. “Azərbaycan” qəzeti, 1919-cu il, 18 may, № 103
  9. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu. Вakı: Nurlan, 2008, 696 s.
  10. Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il soyqırımları. /AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu və Azərbaycan Respublikası Hərbi Prokurorlugunun birgə layihəsi. Bakı: Azərbaycan Tarixçiləri İctimai Birliyi, 2016, 408 s.
  11. İsgəndərov Anar. 1918-1920-ci illərdə türk-müsəlman soyqırımları. “Azərbaycan” qəzeti, 2005, 1-2 aprel.
  12. Kərimov Bəhmən. 1918-1919-cu illərdə Lənkəran qəzasında ermənilərin törətdikləri soyqırım //Bakı Universitetinin xəbərləri: Humanitar elmlər seriyası, Bakı, 2012, № 2, s. 151-160.
  13. Nəciyev Elnur. Denikinçilərin və erməni daşnaklarının Lənkəran qəzasında törətdiyi soyqırım// AMEA Tarix İnstitutu “Elmi Əsərlər” “XX əsrdə türk-müsəlman əhaliyə qarşi soyqırımları” mövzusunda IV Beynəlxalq elmi konfransın materialları. Xüsusi Buraxılış. №,64,65,66. Bakı, 2017, s.317-322
  14. Lənkəran-­Astara bölgəsində 1918­ci il qırğınları. “Zaman” qəzeti, 2014, 1 iyul, s. 6.
  15. Talışlı M., Əhədov E. 1918-ci il Lənkəran faciəsi. “Respublika” qəz., 2015, 13 mart, № 57
  16. Беленький С. и Манвелов А. Революция 1917 года в Азербайджане (хроники событий). Баку: АЗГИЗ «а»,1927, 253 с.
  17. Всесоюзная перепись населения 1926 года. М.: Издание ЦСУ Союза ССР, 1928-29. Том 10. cтр. 2-3. Том 11. cтр. 2-3. Том 14. cтр.5. Том 15. cтр.6. Том 16. cтр.4.
  18. Гасанлы Дж.П. Русская революция и Азербайджан: Трудный путь к независимости (1917–1920). М. : Флинта, 2011, 664 с.
  19. Кавказский календарь на 1917. 1231 с., 868 стб. разд. паг., 1 карт.
  20. Раевский А. Английская интервенция и Мусаватское правительство (к истории интервенции и контрреволюции в Азербайджане). Баку: Красный Восток, 1927, 191 с.

Xarici keçidlər

İstinadlar

  1. ↑ Nəciyev E.R. Denikinçilərin və erməni daşnaklarinin Lənkəran qəzasında törətdiyi soyqırım// AMEA Tarix İnstitutu “Elmi Əsərlər” “XX əsrdə türk-müsəlman əhaliyə qarşi soyqırımları” mövzusunda IV Beynəlxalq elmi konfransın materialları. Xüsusi Buraxılış. №,64,65,66. Bakı, 2017, s. 317-321
  2. Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il soyqırımları. /AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu və Azərbaycan Respublikası Hərbi Prokurorlugunun birgə layihəsi. Bakı: Azərbaycan Tarixçiləri İctimai Birliyi, 2016, s. 7
  3. Беленький С. и Манвелов А. Революция 1917 года в Азербайджане (хроники событий). Баку: АЗГИЗ «а»,1927, c. 237
  4. Kərimov B.B. 1918-1919-cu illərdə Lənkəran qəzasında ermənilərin törətdikləri soyqırım //Bakı Universitetinin xəbərləri: Humanitar elmlər seriyası, Bakı, 2012, № 2, s. 153
  5. Axundov İ. S. Xatirələrimdə yaşayan Lənkəran. Bakı: İşıq, 1989, s. 8
  6. ↑ Talışlı M., Əhədov E. 1918-ci il Lənkəran faciəsi. “Respublika” qəz., 2015, 13 mart, № 57
  7. Talışlı M., Əhədov E. 1918-ci il Lənkəran faciəsi. “Respublika” qəz., 2015, 13 mart, № 57
  8. ARDA, f.100
  9. Lənkəran­-Astara bölgəsində 1918­ci il qırğınları. “Zaman” qəzeti, 2014, 1 iyul, s. 6.
  10. Гасанлы Дж.П. Русская революция и Азербайджан: Трудный путь к независимости (1917–1920). М. : Флинта, 2011, с. 104
  11. İsgəndərov A.C. 1918-1920-ci illərdə türk-müsəlman soyqırımları. “Azərbaycan” qəzeti, 2005, 1-2 aprel
  12. Abışov V.Ş. Azərbaycanlıların soyqırımı (1917-1918-ci illər). Bakı: Nurlan, 2007, s. 73
  13. Kərimov B.B. 1918-1919-cu illərdə Lənkəran qəzasında ermənilərin törətdikləri soyqırım //Bakı Universitetinin xəbərləri: Humanitar elmlər seriyası, Bakı, 2012, № 2, s. 153
  14. Lənkəran-­Astara bölgəsində 1918­ci il qırğınları. “Zaman” qəzeti, 2014, 1 iyul, s. 6
  15. AR Prezidentinin İşlər İdarəsinin yanında Siyası Sənədlər Arxivi, f. 277.
  16. Раевский А. Английская интервенция и Мусаватское правительство (к истории интервенции и контрреволюции в Азербайджане). Баку: Красный Восток, 1927, с. 59.
  17. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu. Вakı: Nurlan, 2008, s. 215-216
  18. ↑ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu. Вakı: Nurlan, 2008, s. 73-74
  19. “Azərbaycan” qəzeti, 1918-ci il, 18 noyabr, №39
  20. “Azərbaycan” qəzeti, 1919-cu il, 29 yanvar, № 100
  21. “Azərbaycan” qəzeti, 1919-cu il, 14 mart, № 101
  22. “Azərbaycan” qəzeti, 1919-cu il, 18 may, № 103
  23. Кавказский календарь на 1917. 1231 с., 868 стб. разд. паг., 1 карт
  24. Всесоюзная перепись населения 1926 года. М.: Издание ЦСУ Союза ССР, 1928-29. Том 10. cтр. 2-3. Том 11. cтр. 2-3. Том 14. cтр.5. Том 15. cтр.6. Том 16. cтр.4
  25. Axundov İ. S. Xatirələrimdə yaşayan Lənkəran. Bakı: İşıq, 1989, 108 s. 8

Avqust 05, 2021
lənkəran, qəzasında, soyqırımlar, 1917, 1919, mündəricat, lənkəran, qəzasında, soyqırımlara, dair, mənbələr, daşnak, denikinçi, birləşmələrin, törətdiyi, soyqırımlar, soyqırımın, nəticələri, ədəbiyyat, xarici, keçidlər, istinadlarlənkəran, qəzasında, soyqırıml. Mundericat 1 Lenkeran qezasinda soyqirimlara dair menbeler 2 Dasnak Denikinci birlesmelerin toretdiyi soyqirimlar 3 Soyqirimin neticeleri 4 Edebiyyat 5 Xarici kecidler 6 IstinadlarLenkeran qezasinda soyqirimlara dair menbeler RedakteAzerbaycan Respublikasi Prezidentinin Isler Idaresinin yaninda Siyasi Senedler Arxivinin 277 ci fondunda Azerbaycan Respublikasi Dovlet Arxivinin 100 cu fondunda qorunub saxlanilan senedler Lenkeranda toredilmis soyqirima sahidlik edir Azerbaycan Cumhuriyyeti dovrunde dovletimizin huqdudlarinda heyata kecirilen soyqirim hadisesini arasdirmaq ucun teskil edilen Fovqelade Tehqiqat Komissiyasi denikinci dasnak bolsevik quvvelerin fealiyyeti ile bagli olaraq Lenkeran qezasinda tehqiqat islerine baslanilmadigina gore FTK nin senedlerinde bu barede melumat demek olar ki yoxdur Azerbaycan Cumhuriyyetinin resmi qezetinin sehifelerinde de soyqirim aktlarini tesdiq eden kifayet qeder melumatlar var Xususile Azerbaycan qezetinin 39 100 101 103 nomreli buraxilislarinda bu barede melumatlar verilmisdir Xususile de Zaqafqaziya Qori Muellimler Seminariyasinin mezunu tarixci Teymur bey Bayramelibeyovun bu barede qezet sehifelerinde yazdigi meqalelere diqqet yetirilmisdir Tedqiqatin gedisinde Lenkeranda ilk ali tehsilli edebiyyat muellimi Teymur Sahverdiyev Lenin ordenli muellim Ebulqasim Qasimov kimi sahidlerin xatirelerine de muraciet edilmisdir Filologiya elmleri namizedi Lenkeran Dovlet Universitetinin dosenti emekdar muellim prezident teqaudcusu Mirhasim Talislinin da xatirelerinden istifade edilmisdir 1 Dasnak Denikinci birlesmelerin toretdiyi soyqirimlar RedakteBoyuk dovletlerden xususile Rusiyadan herterefli komek alan ermeni celladlari Azerbaycan ve Serqi Anadolu torpaqlarini aborigen ehaliden temizleyerek Boyuk Ermenistan dovleti yaratmaga cehd gostermisler Bu meqsedle heyata kecirilen soyqirimlar 1914 1919 cu illerde butun Azerbaycan torpaqlarini ve Serqi Anadolunu ehate etmis yuz minlerle dinc azerbaycanli ehali xususi qeddarliqla qetle yetirilmisdir Azerbaycanin ve Serqi Anadolunun turk muselman ehalisinin mehv edilmesi qabaqcadan dusunulmus umumi plan esasinda hem de vahid merkezden idare olunaraq heyata kecirilirdi 2 Bu baximdan Azerbaycanin Lenkeran qezasi da ermeni dasnaklarinin denikincilerle birge heyata kecirdiyi soyqirim aktindan kenarda qalmamis ve bu erazide de 1918 1919 cu illerde kutlevi qetl ve qaretler heyata kecirilmisdir Lenkeran muhum strateji ve erzaq rayonu olub Bakinin arxasi ve ingilislerin agaliq etdikleri Qacar Irani ile hemserhed idi Lenkeran vasitesile Orta Asiya ve Hesterxanla elaqe saxlamaq Sovet Rusiyasindan meslehet ve komek almaq mumkun idi Bu baximdan Lenkeranin elde saxlanmasi ister bolsevikler isterse de onlarin hamilik etdiyi ermeni dasnaklari ucun vacib idi Bu meqsedle Stepan Saumyan milli quvvelerin Sultan bey Qulubeyov Aslan Talisinski ve baron Osten Sakerin 1917 ci ilde teskil etdiyi milli alayi ve Lenkeranda olan Dikaya diviziya ni terksilah etmekle bolgeni tam sekilde ele kecirmeyi planlasdirirdi Tam sekilde ele kecirmek ise etnik temizleme siyaseti kimi basa dusulmelidir 1917 ci il dekabrin 20 de Lenkeran qezasi uzre Muessisler Meclisine seckilerin neticelerine gore Musavat partiyasinin 53 910 ses topladigini 3 nezere alsaq bu basa dusulendir Soyqirimin heyata kecirildiyi butun Azerbaycan torpaqlarinda oldugu kimi meqsed hem de Azerbaycan halqinin milli azadliq mubarizesini onlemek onun merkezde ve eyaletlerdeki dayaqlarini zeifletmek idi Bu niyyetin reallasdirilmasi ucun soyqirima meruz qalan insanlarin etnik mensubiyyetine gore de ferq qoyulmadi mehv edilmesi ucun muselman olmasi yeterli idi Lenkeran qezasinda ermeni dasnaklarin vehsiliyi 1917 ci ilin iyun ayinin 19 da ilk defe olaraq ozunu biruze vermisdi Hemin vaxtdan baslayaraq 1918 ci ilin may ayina qederki bir muddet erzinde denikinci komandan Sevkunovun quldur destesine rehberlik eden dasnak Akopyan ve ermeniperest eser Sinayev Lenkeranda Mir Ehmed xaninin birmertebeli evini ozlerine qerargah etmisdiler Onlar toretdikleri vehsiliklere bele haqq qazandirirlar ki guya Lenkeran qezasini qacaq quldurlardan qoruyurlar Bu meqsedle onlar defelerle seher ve kendleri denizden top atesine tutmuslar O dovru yerli camaat qachaqac dovru kimi yadda saxlayib Sakinler eliyalin oldugundan atisma baslayan kimi meselere uz tutub 4 Bunun qarsisini almaq ucun herbcilerle danisiga geden Sutemurdov kendinin 13 agsaqqali herbcilerle bele bir sert kesibler ki dinc ehaliye toxunmayacagi tedqirde evezinde onlara lazim olan erzagi verilecekler Lakin bu tekliflerine baxmayaraq quldur destesi iyun ayinin 19 da hemin gunahsiz Sutemurdov agsaqqallarini qollari bagli cayin dehnesine apararaq qilincla baslarini kesir bedenlerini tike tike etdirirler Onlarin hamisini dehnede basdirirlar Bir nece gunden sonra bir deste itin meyidler etrafinda ulasmasini esiden camaat gelib yoxlayir bu qanli facieni gorur Sutemurdovlular onlarin meyitlerini cixarib yesiklere dolduraraq getirib kendin mescidi qabaginda defn edirler Hemin agsaqqallarin adlarini Sutemurdov mollasi 88 yasli Mir Cavadin qurani icerisindeki qeydlere istinaden Ishaq Axundov oz eserinde qeyd etmisdir 1 Alim Fazil axund molla Hemid usta Memmedeli oglu 2 Haci baba Kerbelayi Mehemmedqulu oglu 3 Eli Nagi Mesedi Ebdul Huseyn oglu 4 Xelil Mesedieliqulu oglu 5 Ibrahimpasa Mesedi Mikayil bey oglu Kelenterov 6 Kerbelayi Ekber Mehemmed oglu 7 Kerbelayi Huseyn Ehmed oglu 8 Kerbelayi Melik Mesedi Bagir oglu 9 Mirsadig Kerbelayi Mir Tahir oglu 10 Xelil Mehemmed Huseyn oglu 11 Abdulla Mehemmed oglu 12 Sefer Baba oglu 13 Mehemmed Rza Mesedi Ehmed oglu 5 Denikincilerin ermenilerin quldur desteleri ile birlikde gorduyu isler bununla yekunlasmadi ve 1918 ci ile qeder genis xarakter almaga basladi Bu barede Lenkeran ehalisinin yasli neslinin qanli xatireleri Haci Mirhasim Talislinin muellifi oldugu 1918 ci il Lenkeran faciesi 6 adli meqalede genis sekilde oz eksini tapmisdir Hadise sahidlerinden Lenkeranda ilk ali tehsilli edebiyyat muellimi Teymur Sahverdiyev xatirelerini bele bolusurdu 1918 ci ilin mart ayi idi Kolaz da Sutemurdova gedirdim Korpu hele cekilmemisdi Su qirmiziya calirdi Diqqet verib gordum ki insan qanidir Suda xeyli cesed vardi 6 O illerin bir diger sahidi Lenin ordenli muellim Ebulqasim Qasimov bele bir ehvalat danisirdi Heyva gul acan vaxtlari aprel may aylari idi Sevkunovun quldur destesi ermeni dasnaklari ile birleserek xeyli adami qanina qeltan etmisdi Herbi paraxoddan seher top atesine tutulmusdu Lenkerana ticaret isine geden Mesedi Qasim Mesedi Sireli Kerbelayi Nurulla ve Haci axund dava qirgini gorub geri qayitmisdilar Bu vaxt mermi mescidin bir terefini aparir Abuzer Agababa oglu usagi ile helak olmusdular Kerbelayi Sefereli Cabbar oglunu bugda ve duyu tayalari ustunde vurmusdular O qisqirib deyirmis ki meni oldurmeyin ne isteyirsinizse verim Kerbelayi Seferelinin yalvarislarina ehemiyyet vermeyib evini de yandirmisdilar Komeyine gelen Kerbelayi Guleliye de aman verilmemis amansizcasina qetle yetirmisdiler Derzi Musanin evinin etrafinda 8 neferi gulle ile vurmusdular Usaqlara qadinlara bele rehm edilmemisdi Qaynar samavari adamlarin beline baglayir yerimeye mecbur edirdiler Iki gun erzinde Germetukde 7 nefer oldurulmusdu 7 Xezer donanmasindaki rus matroslari da qirgina celb olundular Onlarin serencaminda olan Aleksandr Jander gemisinden Qizilagacdan Astaraya qeder sahile yaxin yasayis menteqeleri top atesine tutuldu 8 Mirhasim Talisli hemin anlari bele xatirlayir Germetuk camaati kend agsaqqali Haci Agabalani matroslarla danisiga gonderirler ki qirgini dayandirsinlar Rus dilini yaxsi bilen Haci Agabala ag parcadan bayraq qaldirib denizin sahiline gelir Onlar ruslarin meqsedlerinin ne olmasini oyrenmek isteyirdiler Onlar oyrenmek isteyirdiler ki niye bu camaati qirirlar Onlarin yeni rus ermeni birlesmelerinin rehberi Sevkunov deyib ki sizin haminiz bizim dusmenimizsiniz Biz isteyirik ki bu yerlerden kocesiniz 9 Lenkeran qezasinda soyqirimlarin daha sistemli ve ardicil olaraq aparilmasi ucun behane 1918 ci ilin martin 24 de sexsi heyeti muselmanlardan ibaret olan Evelina gemisinin Bakida bolsevik quvveleri terefinden terksilah edilmesi oldu Bele ki 1918 ci il martin 17 de silahla davranisdan helak olmus Azerbaycan milyoncusu H Z Tagiyevin oglu Mehemmed Tagiyevin cenazesini Lenkerandan Bakiya getiren muselman diviziyasinin 48 neferden ibaret kicik bir destesi bolsevikleri ermenileri tesvise salmisdi Merhumu defn eden muselman destesi Evelina gemisi ile Lenkerana geri qayitmali idi Elverisli meqamin yetisdiyini goren ermeniler gizli sekilde Rus Milli Surasi Xezer motroslari eser ve mensevik partiyalari arasinda guya Evelina ile geden zabitlerin Lenkeranda olan muselman herbi desteleri ile birlikde Mugandaki rus molokan kendlerini mehv etmek tapsirigi almalari barede sayie yaydilar 10 Bakida olan butun qeyri muselman siyasi ve herbi quvveler Evelina gemisinin terksilah edilmesi fikrini desteklediler Geminin korpuden aralanmasina az qalmis silahli bolsevikler muselman destesinin terksilah olunmasini teleb etdi Muselman destesinin redd cavabina tufenglerden ve pulemyotlardan atilan atesle cavab verildi Gemideki silahlar bolsevikler terefinden musadire olundu 11 Bununla kifayetlenmeyerek Saumyanin serencami ve ermeni milli surasinin gosterisi ile Lenkeranda olan Dikaya diviziya ni terksilah etmek ucun ermeni fehlelerinden teskil olunan 280 neferlik silahli destenin movcud oldugu bolsevik ermeni ordusunu quru yol ile Mugana bir qismini de deniz yolu ile Lenkerana gonderildi 12 1918 ci ilin aprelin 12 den baslayaraq Lenkeran qezasina basqin eden bu quldur deste yolboyu azginliq etmekle muselman kendlerini talayaraq dagidaraq yandirmis ve Lenkeran ehalisine divan tutmusdur Lenkeran qezasinda 40 dan cox kend yandirilmis yuzlerle gunahsiz insan qetle yetirilmisdi Ermeni dasnaklari evlere girib bezen butun aileni mehv edirdiler Hamile qadinlara qocalara bele rehm edilmirdi Bir gun erzinde Germetuk kendinde 70 dek Mamusta kendinde 30 dek Kergelan kendinde 30 dek Sutemurdov kendinde 20 den cox Girdeni kendinde 20 dek gunahsiz insan soyqirimin qurbani oldu 13 Mirhasim Talisli qeyd edir ki ermeni rus esgerleri Lenkeran qezasinda en hormetli ve el arasinda sayilib secilen agsaqqallari ya oldurur ya da ele kecirib isgenceler verirdiler Lenkeranda taninan Mesedi Qasimin Mesedi Sirelinin Kerbelayi Nurullanin Haci Axundun Verevullu Mirmehemmed xan Mirfereculla bey oglu Talisxanov ve yuzlerle basqalarinin taleyi bele acinacaqli olmusdu Sixekeran kendine hucum eden rus ve ermeni esgerleri kendi talan ederek camaatin mal qarasini ve qiymetli ev esyalarini ele keciribler Atismada oldurulmus ermeninin heyfini cixan esgerler bir nece kend sakinini diri diri yandiriblar Bezilerinin qulaq ve burunlarini kesir ve gozlerini cixariblar Kend camaati Mamusta ile Xolmili arasindaki meseye cekilib bir nece gun burada gizlenibler Mamusta kendinde cavanlari evlere yigib od vurub yandiriblar Hetta bir nece mamustali qilincla dogranilaraq oldurulub Ermeniler Mamusta kendine od vurub yandiriblar Qadinlar ve usaqlar ise Qocasele mesesine siginiblar Lenkeran seheri ve etraf kendlerin ehalisi Osakuce meselerine cekilerek ozlerini qorumaq ucun siginacaq tapmisdilar Ara sakitlesenden sonra ev esiklerine qayitmis seher camaati ermeni vehsiliyinin bir daha sahidi olmuslar Evler top mermisi ile dagidilmis dukanlar qaret ve talan edilmisdi Oldurulmus ve denize atilmis insan cesedleri uzerinde ermeni vehsiliyinin ve qeddarliginin butun elametlerini gormek mumkun idi 14 Arxiv menbelerinin birinde qeyd edilir ki Osmanli qosunlarinin Bakini azad etmesinden bir az evvel Lenkerana iki min neferlik ermeni destesi gelerek yerli ehaliye divan tutmaga basladi Onlar muselman yemekxanalarina girib oradakilari tehqir edir yediklerinin pulunu vermir ozlerini Osmanli turklerinden qorumaq ucun onlari senger qazmaga mecbur edirdiler Is o yere catmisdi ki ermeni esgerleri meherremlik merasimi verilen mescidlere girib muselmanlara oz teziyyelerini kecirmeye mane olurdular Muselman ehalisi dini ayinlerini icra etmek ucun mescidlere yigisdiqlari zaman ermeniler ora soxularaq muselmanlari qaret edir mescidi ise yandirmaq isteyirdiler Ermeniler bu bolgede yuzlerle ev dagitdi ve minlerle gunahsiz insanin heyatina son qoydular 1919 cu ilin avqustunda Molokan qiyami yatirilana qeder bu bolgede ermeni ve rus birlesmeleri terefinden 2 min insanin heyatina son qoyulmusdu 15 Lenkeran qezasinda noyabrin 1 de muselman cemiyyetinin selahiyyetli numayendesi Teymur bey Bayramelibeyov Bakida olan turk ordusunun bas komandani Nuru Pasanin qebulunda olub O Avetisovun Turk ordusunun hucumu qarsisinda durus getire bilmeyerek ordunu bassiz qoyub qacan turklerin qati dusmeni Baki cebhesinin kecmis komandani Avetisov sonralar Prisibde oldurulmusdu quldur destesinin ozbasinaligi haqqinda ona melumat vermis ve lenkeranlilarin bu agir veziyyetden qurtarmasini ondan hahis etdiler Gorusde Nuru Pasa lenkeranlilarin selahiyyetli numayendesine bildirmisdi ki turkler size herterefli komeklik gosterecek ve adicekilen destenin butun ozbasinaliginin qarsisi alinacaqdir Sonda Nuru Pasa bildirmisdi ki muselmanlara catdirin ki onlar coh da gozlemeyecekler 16 Lenkeranda soyqirimlarin qarsisinin alinmasi ucun 1918 ci il noyabrin 14 de gorkemli maarif xadimi Teymur bey Bayramelibeyov Axund Molla Eli Tagizade ve Yusif Qeribzade ile birlikde Irandaki Boyuk Britaniya konsulu Hevelke ile gorusduler Numayendeler Avetisovun basciligi altinda ermeni silahli destelerinin Muganda ve Lenkeranda dinc ehaliye divan tutduguna dair senedleri Hevelkeye teqdim etmekle onlar konsula ingilis ordularinin Azerbaycana gelisi ile ermeni silahli destelerinin qeddarliginin arta bileceyi ehtimalini soylediler Numayendeler ingilis konsulundan ermeni silahli destelerinin hereketlerinin qarsisini almaga diqqet yetirmeyi xahis etdiler 17 Lakin butun bunlara baxmayaraq qezada ermenilerin dinc ehaliye qarsi qirginlari hele de davam edirdi Lenkeranda ermenilerin ve denikinci quvvelerin toretdikleri qaretlerin qirginlarin qarsisini almaq meqsedile 1918 i il dekabrin 28 de Teymur bey Bayramelibeyovun basciliq etdiyi numayende heyeti Bakida general Tomsonla goruserek ermenilerin denikincilerin qezani berbad hala saldiqlarini xususen azerbaycanlilara divan tutmalari haqqinda ona melumat vererek qezanin bu quvvelerden temizlenmesini ve onun Azerbaycanla yeniden birlesdirilmesi haqqinda tedbirler gorulmesini xahis etdiler 18 18 T Bayramelibeyov Azerbaycan qezetinin 18 noyabr 1918 ci il tarixli 39 cu sayinda yazirdi Dehsetler biabirciliqlar toreden ve cezasiz qalan Avetisovun her gun qan token quldur destesi buradan getmese yerli ehali xususile muselmanlar bundan sonra oz halal dede baba torpaqlarinda rahat yasaya bilmezler 19 Azerbaycan qezetinin Lenkeran serlovheleri altinda geden meqalede Teymur bey Bayramelibeyov dinc ehaliye isgence veren ve soygunculuqla mesgul olan ermenilerin simasizligindan danisaraq bele qeyd edirdi Yanvar ayinin 22 de Huseyneli Rzaeli oglu bazarda Sehab molla Isgender oglunun dukaninda eyleserken ermeni esgerleri dukani ehateye alib gulle atmaga baslamislar Bazarda gulle sesi esiden ureyi vahimeli muselman camaati dukanlarini aciq qoyub qacmaga uz qoydular Fursetden istifade eden silahli ermeni esgerleri ise dukanlari soyub aparmislar Ermeni esgerlerinin bu cur faciane isleri ve geceler muselman mehellelerinde ogurluq etmeleri helede davam etmekdedir 20 Azerbaycan qezetinin 14 mart 1919 cu il tarixli nomresinde bu dovrdeki Lenkeran qezasinin umumi veziyyeti serh edilerek qeyd olunur ki Mart hadiselerinden sonra 1918 ci il mart soyqirimi nezerde tutulur Lenkerana bolseviklerle beraber ermeni dasnaklari da geldiler Bundan sonra ermeni Avetisovun basciligi ile dasnak herbi hisseleri muselman kendlerinin axirina cixdilar Olmazin zulmler eziyyetler verdiler Yollar kesildi Ehali sikayet etmeye bir yer tapmadi Turkler Bakiya geldikleri zaman Mugan etrafinin bolsevikleri ile elaqeleri kesildi Buradaki serseriler Mugan hokumeti adi ile dagidici bir qurum duzeltmekle muselmanlari soymaga ve qirmaga basladilar 21 Azerbaycan qezetinin 18 may 1919 cu il tarixli 103 cu sayinda Lenkeranlilarin feryadi adli meqalede qeyd edilir ki Artiq bir ilden coxdur ki Lenkeranin esasen muselmanlardan ibaret olan ehalisi hakimiyyet ugrunda mubarize aparanlarin elinde yanir Son gunlerde hakimiyyet bolseviklerin eline kecmisdir Erazide hebsler ve Denikinin havadarlarina qarsi teqibler baslanmisdir Lenkeranda bolsevikler partiyasi ile denikinciler arasinda boyuk toqqusmalar bas verdiyinden bazarda alis veris dayandirilmis yerli tacirlerin muselmanlarin mallari yandirilmisdir 22 Belelikle iki ile yaxin bir muddet erzinde Lenkeran qezasinda ermenilerin toretdikleri qirginlara 1919 cu ilin yayinda Camal Pasanin komandanligi ile turk ordusunun ve Azerbaycan Milli Ordusunun Lenkeran qezasina daxil oldugu vaxtdan son qoyuldu Neticede qezanin milli quvvelerin eline kecmesi ile ehali qirgindan talanlardan xilas olmus ve Azerbaycanin erazi butovluyu berpa edilmisdir 1 Soyqirimin neticeleri RedakteLenkeran qezasinda soyqirima meruz qalan ehalinin sayi ile bagli deqiq reqem olmasa da muqayise aparmaq ucun Lenkeran seherinde muxtelif illere gore ehali sayina nezer salmaq olar Qafqaz teqviminin 1916 ci il 1 yanvar tarixine olan melumatina gore Lenkeran seherinin 17 801 nefer ehalisi vardi Seher ehalisinin ekseriyyetini de muselmanlar teskil edirdi 8700 neferi kisi 6529 neferi qadin olmaqla seherde 15 229 nefer muselman ehali yasayirdi Seherde qeyri muselmanlardan basqa 1874 nefer rus 550 nefer ermeni 99 nefer yehudi 49 nefer diger avropali xalqlardan olan ehali vardi 23 1926 ci il umumittifaq siyahiyaalinmasina gore Lenkeran qezasinin seher ehalisinin sayinin azalmasinda azalma qeyde alinmisdir 24 Seher ehalisinin sayinda oten 9 il erzinde 4966 nefer azalma qeyde alinmisdi Halbuki 1908 ci ilde seher ehalisinin sayi 10 463 neferden 1917 ci ile qeder 17 801 nefere qeder catmisdi 25 Hetta birinci dunya muharibesi illerinde ehali sayi 7338 nefere qeder artim qeyde alinmisdi 1 1 Edebiyyat RedakteAbisov V S Azerbaycanlilarin soyqirimi 1917 1918 ci iller Baki Nurlan 2007 163 s Axundov I S Xatirelerimde yasayan Lenkeran Baki Isiq 1989 108 s AR Prezidentinin Isler Idaresinin yaninda Siyasi Senedler Arxivi f 277 ARDA f 100 Azerbaycan qezeti 1918 ci il 18 noyabr 39 Azerbaycan qezeti 1919 cu il 29 yanvar 100 Azerbaycan qezeti 1919 cu il 14 mart 101 Azerbaycan qezeti 1919 cu il 18 may 103 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ve Qafqaz Islam Ordusu Vaki Nurlan 2008 696 s Azerbaycan xalqina qarsi 1918 ci il soyqirimlari AMEA A A Bakixanov adina Tarix Institutu ve Azerbaycan Respublikasi Herbi Prokurorlugunun birge layihesi Baki Azerbaycan Tarixcileri Ictimai Birliyi 2016 408 s Isgenderov Anar 1918 1920 ci illerde turk muselman soyqirimlari Azerbaycan qezeti 2005 1 2 aprel Kerimov Behmen 1918 1919 cu illerde Lenkeran qezasinda ermenilerin toretdikleri soyqirim Baki Universitetinin xeberleri Humanitar elmler seriyasi Baki 2012 2 s 151 160 Neciyev Elnur Denikincilerin ve ermeni dasnaklarinin Lenkeran qezasinda toretdiyi soyqirim AMEA Tarix Institutu Elmi Eserler XX esrde turk muselman ehaliye qarsi soyqirimlari movzusunda IV Beynelxalq elmi konfransin materiallari Xususi Buraxilis 64 65 66 Baki 2017 s 317 322 Lenkeran Astara bolgesinde 1918 ci il qirginlari Zaman qezeti 2014 1 iyul s 6 Talisli M Ehedov E 1918 ci il Lenkeran faciesi Respublika qez 2015 13 mart 57 Belenkij S i Manvelov A Revolyuciya 1917 goda v Azerbajdzhane hroniki sobytij Baku AZGIZ a 1927 253 s Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1926 goda M Izdanie CSU Soyuza SSR 1928 29 Tom 10 ctr 2 3 Tom 11 ctr 2 3 Tom 14 ctr 5 Tom 15 ctr 6 Tom 16 ctr 4 Gasanly Dzh P Russkaya revolyuciya i Azerbajdzhan Trudnyj put k nezavisimosti 1917 1920 M Flinta 2011 664 s Kavkazskij kalendar na 1917 1231 s 868 stb razd pag 1 kart Raevskij A Anglijskaya intervenciya i Musavatskoe pravitelstvo k istorii intervencii i kontrrevolyucii v Azerbajdzhane Baku Krasnyj Vostok 1927 191 s Xarici kecidler RedakteLenkeran qezasinda turk soyqirimi AMEA Tarix Institutunun resmi sayti AMEA Tarix Institutu Elmi Eserler XX esrde turk muselman ehaliye qarsi soyqirimlari movzusunda IV Beynelxalq elmi konfransin materiallari Xususi Buraxilis 64 65 66 Baki 2017 http static bsu az w8 Xeberler 20Jurnali Humanitar 20 202012 20 202 151 160 pdfIstinadlar Redakte 1 2 3 4 Neciyev E R Denikincilerin ve ermeni dasnaklarinin Lenkeran qezasinda toretdiyi soyqirim AMEA Tarix Institutu Elmi Eserler XX esrde turk muselman ehaliye qarsi soyqirimlari movzusunda IV Beynelxalq elmi konfransin materiallari Xususi Buraxilis 64 65 66 Baki 2017 s 317 321 Azerbaycan xalqina qarsi 1918 ci il soyqirimlari AMEA A A Bakixanov adina Tarix Institutu ve Azerbaycan Respublikasi Herbi Prokurorlugunun birge layihesi Baki Azerbaycan Tarixcileri Ictimai Birliyi 2016 s 7 Belenkij S i Manvelov A Revolyuciya 1917 goda v Azerbajdzhane hroniki sobytij Baku AZGIZ a 1927 c 237 Kerimov B B 1918 1919 cu illerde Lenkeran qezasinda ermenilerin toretdikleri soyqirim Baki Universitetinin xeberleri Humanitar elmler seriyasi Baki 2012 2 s 153 Axundov I S Xatirelerimde yasayan Lenkeran Baki Isiq 1989 s 8 1 2 Talisli M Ehedov E 1918 ci il Lenkeran faciesi Respublika qez 2015 13 mart 57 Talisli M Ehedov E 1918 ci il Lenkeran faciesi Respublika qez 2015 13 mart 57 ARDA f 100 Lenkeran Astara bolgesinde 1918 ci il qirginlari Zaman qezeti 2014 1 iyul s 6 Gasanly Dzh P Russkaya revolyuciya i Azerbajdzhan Trudnyj put k nezavisimosti 1917 1920 M Flinta 2011 s 104 Isgenderov A C 1918 1920 ci illerde turk muselman soyqirimlari Azerbaycan qezeti 2005 1 2 aprel Abisov V S Azerbaycanlilarin soyqirimi 1917 1918 ci iller Baki Nurlan 2007 s 73 Kerimov B B 1918 1919 cu illerde Lenkeran qezasinda ermenilerin toretdikleri soyqirim Baki Universitetinin xeberleri Humanitar elmler seriyasi Baki 2012 2 s 153 Lenkeran Astara bolgesinde 1918 ci il qirginlari Zaman qezeti 2014 1 iyul s 6 AR Prezidentinin Isler Idaresinin yaninda Siyasi Senedler Arxivi f 277 Raevskij A Anglijskaya intervenciya i Musavatskoe pravitelstvo k istorii intervencii i kontrrevolyucii v Azerbajdzhane Baku Krasnyj Vostok 1927 s 59 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ve Qafqaz Islam Ordusu Vaki Nurlan 2008 s 215 216 1 2 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti ve Qafqaz Islam Ordusu Vaki Nurlan 2008 s 73 74 Azerbaycan qezeti 1918 ci il 18 noyabr 39 Azerbaycan qezeti 1919 cu il 29 yanvar 100 Azerbaycan qezeti 1919 cu il 14 mart 101 Azerbaycan qezeti 1919 cu il 18 may 103 Kavkazskij kalendar na 1917 1231 s 868 stb razd pag 1 kart Vsesoyuznaya perepis naseleniya 1926 goda M Izdanie CSU Soyuza SSR 1928 29 Tom 10 ctr 2 3 Tom 11 ctr 2 3 Tom 14 ctr 5 Tom 15 ctr 6 Tom 16 ctr 4 Axundov I S Xatirelerimde yasayan Lenkeran Baki Isiq 1989 108 s 8Menbe https az wikipedia org w index php title Lenkeran qezasinda soyqirimlar 1917 1919 amp oldid 5595779, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.