Fərruxi Sistani
Əbülhəsən Əli ibn Culuq Sistani Fərruxi (980 - 1078)—Qəznəvi saray şairi.
Həyatı
Qəznəvilər sarayının görkəmli şairlərindən biri də Əbülhəsən Əli ibn Culuq Sistani Fərruxidir. Onun barəsində də kifayət qədər məlumat yoxdur. Şairin yaradıcılığı da kifayət qədər öyrənil-məmişdir. 1932-ci ildə onun əlyazmalarını Tehranda Əli Əbdülrəsuli çap etdirmişdir. Bu nəşrdən əvvəl, 1883 -1884-cü illərdə də şairin şeirləri Tehranda çap olunmuşdur, ancaq həmin nəşrlərdə bəzi qüsur-lar var. Belə ki, mətnşünas şeirləri haradan əldə etdiyini, hansı əlyaz-madan istifadə etdiyini qeyd etmir. Bütün bu qüsurlara baxmayaraq, həmin nəşrlər Fərruxi irsinin araşdırılmasına maraq oyatmışdır. Şairin həyatı barədə mənbələrdə bir-biri ilə düz gəlməyən məlumatlar verilir. Məsələn, Rzaqulu xan Hidayət onun ölüm tarixini 1038-ci ili, Lütvəli bəy Azər isə 1078-ci ili göstərir. Onlar da bu məlumatları haradan əldə etmələrini söyləmirlər. Fərruxi şeirlərinin birində qeyd edir ki, iyirmi ildir Qəznəvilərə xidmət edir. Onun əksər qəsidələri də Sultan Mahmuda həsr edilmişdir. Bütün bunları ümumiləşdirib, belə qənaətə gələ bilərik ki, şair X əsrin ikinci yarısında anadan olmuşdur. Dövlətşah Səmərqəndi qeyd edir ki, Fərruxi əslən Termezdəndir. Bu qeyd o qədər də inandırıcı deyil. Bəzi məlumatlara görə, şairin atası Sistan hakimi Xələf ibn Əhmədin sarayında məmur olmuşdur. Atası ona yaxşı təhsil vermiş və gələcəyini təmin etmişdir. Bəzi məlumatlara görə, o, musiqi alətlərində çalmış, mahnılar oxumuşdur. 1003-cü ildə Sultan Mahmud Sistanı ələ keçirir və oranın idarə olunmasını qardaşı Nəsrə tapşırır. Sistan sarayında fəaliyyət göstərən Fərruxi işini itirir və Sistan mülkədarlarından birinin yanında işə düzəlir. Həmin mülkədarla razılaşırlar ki, yazdığı şeirlərə və musiqi əyləncələrinə görə ona ildə 200 kisə taxıl və yüz dirəm Samani sikkəsi verəcəkdir. Bir müddət Fərruxi bu məvaciblə yaşayır, ancaq evlənəndən sonra bu gəlir ona bəs etmir. O, mülkədardan məvacibi-nin artırılmasını xahiş edir, ancaq mülkədar onun xahişini rədd edir. Onda Fərruxi məcbur qalıb mülkədarın yanından gedir. Sistana gələnlərdən iş barəsində soruşur və öyrənir ki, Çaqanian əmiri Əbül-müzəffər Əhməd ibn Məhəmməd (o, 989-cu ildən hakimiyyətdə olan Müctəhidlər sülaləsinin yeddinci nəslindən idi) şairlərə yüksək qiy-mət verir. Ona görə də şair bir qəsidə yazıb Çaqaniana gedir. Ancaq hakimi orada tapmır və deyirlər ki, şah ilxısına baxmaq üçün çölə gedibdir. Şairi əmirin məmurlarından biri olan Əsəd qəbul edir və Fərruxi şeirini ona oxuyur. Əsəd poeziyanı çox sevirdi. O, Fərruxiyə baxır və elə bilir ki, qarşısında duran bu kasıb Sistan kəndlisi yalan çıdır, kiminsə şeirini oğurlamışdır. Buna görə də Fərruxini yoxlamaq istəyir. Onu ilxının yanına aparıb çəmənliyi göstərir və deyir ki, bu-rada gördüklərini təsvir etsin. Deyir, əgər yazdıqları xoşuna gəlsə, onda şairi əmirə təqdim edəcəkdir. Fərruxi qarşısındakı mənzərəni seyr edərək aşağıdakı qəsidəni yazır:
Quşlar çəmənliyə döşənən zaman,
Dağlar yeddi rəngi geyinər o an.
... Dost, düşmən döyüşdən, ziyafətdən,
Kefdə, işdə: on altı şey götürər həmən.
Ad-tənə, fəxr-ar, izzət-zəlalət, nuş və zəhər,
Qəm-şad, xoş-bəd, taz-həbs, taxt-zindan
Bu qəsidəni dinləyəndən sonra Əsəd əmin olur ki, şeirin müəllifi odur. Axşam onu əmirə təqdim edirlər. Şair həmin şeirini əmir üçün oxuyur. Şeir əmirin çox xoşuna gəlir və deyir ki, ilxıdan nə qədər bacarsan at tut. Atları tutmaq ona asan olmur və nəhayət, 40-dək atı küncə yığır, onları tutur. Belə hədiyyə onun üçün olduqca çox idi. Bir müddət əmirin sarayında qalandan sonra şair Xorasan hakimi Ədud əd-Dövlə Əbu Yaqub Yusifin yanına gedir. Onun sarayında şairlik edib hakimə çoxlu şeirlər həsr edir. Xorasan hakimi Yusif adlı vali də Sultan Mahmudun qardaşı idi. Yusif sonra şairi Sultan Mahmuda təqdim edir. Yusifin sarayında olarkən Fərruxinin günləri pis keçmir. Yusif şənlikləri sevən, asketik həyatdan uzaq bir adam idi. Tez-tez məclislər təşkil edir və həmin məclislərdə Fərruxi kimi şairlər şeirlər oxuyurdu. Ona həsr edilmiş bəzi qəsidələrdən məlum olur ki, şair hətta Yusifin hərbi yürüşlərində belə olmuş, döyüşlərdə ordunu ruhlandıran şeirlər yazmışdır. Mədhiyyələrinin birində Fərruxi ona verilən hədiyyələrdən danışır və əmir Yusifi ədalətli əmir kimi təqdim edir. Buna görə də Fərruxiyə saraydakı başqa şairlər paxıllıq edirdi. Şair qəsidələrinin birində bu barədə deyir:
Dili zəhər olan alçaq adamlar,
Salmaq istəyirlər məni hörmətdən.
Üç il qəm içində keçdi günlərim,
Üç gün tab gətirməz o günə insan.
Qocaldım, ümidim xalqdan üzüldü,
Dünya dəstəyinə güvəndim həmən.
Mənbələrdən məlum olur ki, şairi bir müddət əmirin gözündən salmaq istəyiblər, ancaq onu müdafiə edən Sultan Mahmudun böyük qardaşı Əbu Əhməd Məhəmməd olmuşdur. Şairin şeirlərinin birində deyir ki, Məhəmmədin köməyi ilə o, Yusifin etimadını yenidən qazana bilir. Bu işinə görə Fərruxi əmir Məhəmmədə 35 qəsidə həsr etmişdir. Əmir Məhəmmədlə belə yaxından dostlaşması hələ Sultan Mahmudun ölümündən əvvəl olmuşdu. Çünki qəsidələrində o, əmir Məhəmmədi canişin adlandırır. Ümumiyyətlə, bütün başqa qəsidələri ilə müqayisədə biz əmir Məhəmmədə həsr edilmiş qəsidələrdə bir səmimiyyət görürük. Görünür, şair lazımi vaxtda onun köməyinə gə-lən əmir Məhəmmədə dərin hörmət bəsləmişdir. Həmin qəsidələrdən həm də əmir Məhəmmədin yaxşı ziyalı olması anlaşılır:
Şahlar meyl edirlər ruda, nəğməyə, meyə, O isə meylini elmə, kitaba, xəbərə salmış.90 Fərruxinin bu kimi şeirlərində həm də türk şahlarının xasiyyəti, qurub yaratmaq əzmi, xeyirxahlığı, ədaləti, insan hüquqlarını qoru-ması, sözündə bütöv olması öz əksini tapmışdır:
Şahlarda bu əməllər olmuşdur adət,
Çovqanlı şənlik, döyüş, ov, ziyafət.
Malik Məhəmməd Mahmudda artdı,
Dördə dörd də gəldi Allahdan rüxsət.
Əhdə vəfa, haqqı qoruyub saxlama,
İnancı uca tutma, düzlüyə hörmət.
Fərruxinin sadaladığı həmin əxlaqi keyfiyyətlər, həmçinin türk şahları barədə düzgün ictimai rəy yaradırdı. Təsadüfi deyil ki, tarixdə həmişə türklərə güvəc olub və onları ədalətin, haqqın dayağı hesab ediblər. Fərruxi türklərlə bağlı həmin həqiqətləri tarixin yaddaşına poetik dillə yazmışıdır. Məhz həmin ictimai rəyin sayəsində XII əsr-də Nizami Gəncəvinin qələmində qoca qarı Sultan Səncərin atının üzəngindən yapışıb, onu qınayaraq: “Sən türk deyilsən, ölkəndə ədalət yoxdur!” – deyirdi.
Fərruxi həm də Sultan Mahmuda 35 qəsidə həsr etmişdir. Olsun ki, şair Əmir Məhəmmədin sarayından çıxıb Sultan Mahmudun sarayına getmişdir. Həmin qəsidələrdə tarixi məqamlar öz əksini tap-mışdır. Məsələn, qəsidələrinin birində şair sultanı Somnatı ələ keçir-məsi ilə, başqa bir qəsidəsində isə Hezarəspanı tutması ilə təbrik edir. Yaxud, onun Kannucadan qayıtmasını alqışlayır. Ola bilsin ki, həmin yürüşlərdə şair özü də iştirak etmişdir: Kannuca yolları lap yordu məni, Əzib küftə etdi, lap çaşdı ağlım. Bu şeirdən sonra yazsam yeni söz, Cəhd edib bədi” deyəcəyəm mən.92 Sultan Mahmuda həsr etdiyi şeirlərində biz şahın sarayının təs-virini, şahın əyləncələrini, eyni zamanda şah tərəfindən ona verilmiş hədiyyələrin nədən ibarət olduğunu görürük. Fərruxi Sultan Mahmuda poema da həsr etmişdir. Poema “Döv-lətnamə” adlanırmış. Bu barədə Fərruxi qəsidələrinin birində deyir:
Agah olmaq istəyən sənin kəramətindən,
Min beytlik “Dövlətnamən”i oxusun həmən.
Olsun ki, belə bir poema həm də sarayda olan başqa şairlər tə-rəfindən yazılmışdır. Ancaq bu fikir o qədər də inandırıcı olmaz. Sa-ray şairlərinin heç biri bu barədə danışmırsa, deməli, həmin əsərin də müəllifi elə Fərruxidir.
Şair həmişə Sultan Mahmudun sarayında xidmət edə bilmir. On üç il xidmətdən sonra nədənsə saraydan qovurlar. Şair qəsidələrinin birində özünün günahsız olaraq qovulduğunu qeyd edir:
Şah məndən üz çevirdi, hirsləndi nədən,
Etmədiyim günahda suçlandım həmən.
Sonrakı beytlərdən aydın olur ki, şair, sadəcə olaraq, birinin evinə, onun halını soruşmaq üçün gedir. Həmin adamsa şairi şəraba qonaq edir və onlar birlikdə şərab içirlər:
Bir-iki qədəh şərab içdim o evdə mən,
Ol səbəbdən oldum orada mehman.
Şairin bir tanışının evində qonaq olub, şərab içməsini böyük bir hadisəyə çevirib, onu sultanın gözündən salırlar. Bəzi mənbələrin verdiyi məlumata görə həmin məclisdə şair Sultan Mahmudun ən sevimli qulu Ayazla birlikdə şərab içdiyinə görə saraydan qovulur. Fərruxinin həmin qula həsr etdiyi qəsidə də var. Ancaq sonra Sultan Mahmud onu bağışlayır. Bağışlanılandan sonra onun sarayda olması barədə məlumat yoxdur. Bunu təsdiq edən fakt ondan ibarətdir ki, Fərruxi Sultan Mahmud öləndə ona yanıqlı qəsidə yazmış və onu yüksək qiymətləndirmişdir:
Nəsilli, nəcabətli padşah öldü,
Əsilli, fəxrli xeyirxah öldü.
Sultan Mahmudun ölümündən sonra hakimiyyətə oğlu Məhəm-məd gəlir və şairin hörməti sarayda daha da artır. Məhəmmədin şairə böyük rəğbəti var idi. Ancaq bu sevinc çox çəkmir. Məhəmməd kiçik qardaşı Məsud tərəfindən hakimiyyətdən devrilir və Məndiş zinda-nına salınır. Ancaq Məsud heç də Fərruxini saraydan uzaqlaşdırmır. Baxmayaraq ki, o, Sultan Məhəmmədin yaxın dostu idi, baxmayaraq ki, şairin Sultan Məsuda hörməti yox idi, bununla belə, ona 11 qəsidə həsr etmişdir. Sultan Mahmud öləndə Məsud İsfahanda idi və Fərruxi qəsidəsində qeyd edir ki, tezliklər Qəzvinə qayıdıb taxt-taca sahib ol-sun. Fərruxinin divanındakı şeirlər yalnız Qəznəvi şahlarından Mah-muda, Məhəmmədə və Məsuda həsr edilmişdir. Bunu əsas götürən Lütfəli bəy Azər “Atəşgədə” əsərində şairin ölüm tarixini 1077-ci il göstərir. Ola bilər ki, şair Sultan Mahmudun sağlığında vəfat et-mişdir. Onda şairin ölüm tarixi bir qədər əvvələ çəkilməlidir. Fərruxi təkcə şahlara deyil, həm də dövlət məmurlarına, tanın-mış adamlara, hətta o dövrün məşhur vəziri Meyməndiyə qəsidələr həsr etmişdir. Sayı 45 olan həmin qəsidələrin əsas məzmunu adam-ların xeyirxah işlərinin tərifidir. Özü haqqında danışarkən şair mədh etdiyi adamlardan hansı hədiyyəni almasını qeyd edir. Şübhəsiz, belə hədiyyələr onu varlandırmışdır. Şairin çoxlu himayədarlarının olma-sını Suzəni Səmərqəndi də şeirində qeyd edir.
Ədəbiyyat
- Ferheng-i Fârsî, VI, 1332-1334;
- Fərruxî-i Sîstânî, Dîvân (nşr. M. Debîr-i Siyâkī), Tehran, 1349 hş.;
- Nizâmî-i Arûzî, Çehâr Maķāle (nşr. Mirza M. Kazvînî), London 1910, s. 36-40;
- Avfî, Lübâb, bk. İndeks; Câmî, Bahâristân, II, 47, 50;
- Devletşah, Teźkire, s. 30, 55;
- Lutf Ali Beg, Âteşkede (nşr. Ca’fer-i Şehîdî), Tehran, 1337 hş., s. 83-86;
- Hidâyet, Mecmau’l-fuśaĥâ, Tehran, 1295, I, 439-465;
- Schefer, Chrestomathie persane, Paris 1883-85, II, 242 vd.;
- Browne, LHP, II, 124-129;
- Safâ, Edebiyyât, I, 531-547;
- Bedîüzzaman Fürûzanfer, Süħan u Süħanverân, Tehran, 1308, I, 111-125;
- H. Massé, Anthologie persane (XIe-XIXe siècles), Paris 1950, s. 534 vd.;
- Yenə onun. - Cl. Huart, “Farrūkhi”, El2 (İng.), II, 809-810;
- Ethé, Târîħ-i Edebiyyât, bk. İndeks;
- Yenə onun., Grundriss der Iranischen Philologie, Strassbourg 1904, II, 224;
- Ali Bölükbaşı, “Devre-i Esâŧîrî-yi Îrân der Târîħ-i Ŧaberî”, Kilks, sy. 29, Tahran 1371 hş., s. 61-71;
- H. Ritter, “Ferruhî”, İA, IV, 573-574; DMF, II, 1868.