fbpx
Wikipedia

Eynəlqüzat Miyanəci

Avqust 05, 2021

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Həmədani.

Eynəlqüzat Həmədani (fars. ابوالمعالی عبدالله بن ابی‌بکر محمد میانجی; 1098[…], Həmədan, Həmədan ostanı – 7 may 1131(1131-05-07), Həmədan, Həmədan ostanı) – tanınmış İran filosofu və şairi, sufiliyin panteist fəlsəfəsinin yaradıcısı.

Eynəlqüzat Həmədani
Eynəlqüzat Əbülməali Abdulla Məhəmməd oğlu Miyanəci Həmədani
Doğum tarixi 1098[…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 7 may 1131(1131-05-07)
Vəfat yeri
Vətəndaşlığı
Əsas maraqları Təsəvvüf

Həyatı

Eynəlqüzat Abdulla Həmədani əslən İranın Həmədan şəhərindəndir.

Miyanəcilər XI – XII əsrlərdə istedadlı şairlər, görkəmli alimlər yetirmiş böyük nəsildir. Soyadın etimoloqiyası çox guman ki Miyana şəhəri ilə bağlıdır. AMEA-nın müxbir üzvü Zakir Məmmədov bu məsələni araşdırarkən müəyyənləşdirmişdir ki, onlardan Eynəlqüzat Miyanəcinin babası Əbülhəsən Əli Həsən oğlu Miyanəci mükəmməl təhsil görmüş hüquqşünas alim və incə təbli şair kimi tanınmışdır. Mənbələrdə onun haqqında çox az məlumat qalmışdır: "Qazi Əbülhəsən Əli Miyanəci 1079–cu ilin aprel (471–ci ilin şəvval) ayında sübh namazı əsnasında öz məscidində qətl edilmişdir. Müasirləri mütəfəkkirin düşmənlər və ona həsəd aparanlar tərəfindən məhv edildiyini bildirirlər". Eynəlqüzat Miyanəcinin atası Əbubəkr Məhəmməd Miyanəci də adlı–sanlı hüquqşünas alim və Həmədan şəhərinin qazisi olmuşdur. Orta əsr müəlliflərindən biri onun haqqında yazmışdır: "Fəzilətli, fəzilətlinin oğlu və fəzilətlinin atası. Yəni o, Qazi Əli Miyanəcinin oğlu, Eynəlqüzat Abdulla Miyanəcinin atasıdır."

Eynəlqüzat Miyanəci Həmədanda doğulub yaşadığına görə Həmədani kimi də tanınmışdır. O, baş qazi vəzifəsində dərin hörmət qazandığından "Eynəlqüzat" (Ayn al–qudat – Qazilərin gözü) fəxri adını almışdır. "Əbülməali" ləqəbi isə "Fəzilətlər atası" deməkdir.

Eynəlqüzat Miyanəci təhsilə çox erkən başlayıb, Ömər Xəyyam (1048–1131), Əhməd Qəzali (…-1126), Məhəmməd Cüveyni (1057–1135) və başqalarından elmin müxtəlif sahələrini mükəmməl öyrənmişdir. Filosof gənc olmasına baxmayaraq dövrün açıqfikirli görkəmli alimləri ilə möhkəm dostluq əlaqələri yarada bilmiş, elm xadimləri ilə mühüm məsələlər ətrafında mübahisələr aparmış, məktublaşmışdır.

Filosof özü keçdiyi həyat yoluna nəzər salaraq yazırdı: "Mən bu yolu seçdim. Mühüm və qeyri–mühüm elmləri nəzərdən keçirdim. Zərərli və faydalı olan hər şeyi mütaliə etdim. Hətta öz mətləbimdə məni maraqlandıran nə vardısa onun təhsilinə nail oldum. Faydası az şeylərə baş qoşmadım, elmdə dolanbac yolla getmədim. Çünki elm çox, ömürsə qısadır. Az fayda verəcək təhsildə ömrü itirmək axmaqlıqdır."

Eynəlqüzat Miyanəci 28–29 yaşlarında azadfikirlilik üstündə müsəlman qanunçuları – fəqihlər tərəfindən təqiblərə məruz qalır. Ayrı–ayrı yerlərdə onu kafir elan edir, ölümünə fitva verirlər. O, 1127–ci ildə bu xəbəri eşidib, dostu qazi Kəmalüddövləyə yazmışdı: "Şəhərdə deyirlər ki, Eynəlqüzat allahlıq iddiası edir. Mənim qətlimə fətva veriblər. Ey dost, əgər səndən fitva istəsələr, sən də fitva ver."

Zakir Məmmədov qeyd edir ki, azadfikirli filosof yaxın gələcəkdə cəzalandırılacağını yaxşı bilirdi. Lakin o, öz amalları, idealları uğrunda qurban getməyi özünə böyük səadət sayır, məğrur–məğrur yazırdı: "Günlər keçəcək, bir səhər görəcəksən ki, Eynəlqüzat bu müvəffəqiyyətə nail olubdur."

Nə sayılan ailədən çıxması, nə böyük mənsəb – Həmədanın baş qazisi vəzifəsini tutması, nə də təhsil müəssəsinə – mədrəsəyə rəhbərlik etməsi onu bu ittihamdan xilas edə bilmir. O, 1128–ci ildə həbs edilib, Bağdad zindanına göndərilir. Öz müasiri İmadəddin İsfahani yazır ki, "kütbeyin vəzir Əbülqasim Dərgəzini Eynəlqüzat Miyanəcini həbsə aldı, öz zülmündə tələsdi, hökmündə insafsızlıq etdi. Vəzir filosofun qanını axıtmağa imkan tapmaq və cismən əldə saxlamaq üçün onu qolbağlı Bağdada apardı". Eynəlqüzat Miyanəci Bağdad zindanında yazdığı "Ölkələrin alimlərinə vətəndən ayrı salınmış qəribin şikayəti" ("Şəkva əl–ğərib ən əl-əvtan ilə üləma əl–buldan"), yaxud müxtəsər "Qəribin şikayəti" ("Şəkva əl–ğərib") adlanan traktatında ağrılı–acılı günlərindən xəbər verir. O, doğma elindən-obasından uzaq düşdüyünə görə iztirab keçirir, yuxusuz qalır, həsrətə dözməyib göz yaşları axıdır, "Vətən sevgisi imandır, gizli deyildir ki, vətən sevgisi insan fitrəti ilə qatışmışdır" deyə aləmə car çəkir.

Qürbət diyarda tək–tənha, siyasi dustaq saxlanılan ülvi ideallar şairi özünün bəzi müsibətlərini bildirəcəyi, öz dərdinə şərik etməklə təskinlik tapacağı bir həmdəm, dövrün dönüklüklərindən şikayətini söyləyəcəyi, ağır işdə ona əlac etmək üçün kömək diləyəcəyi bir munis olmadığını yazır. Mütəfəkkir həm də iftixar hissi ilə bildirir ki, ona edilən pisliklərin mayasında bir həsəd (paxıllıq) yatır. Bu isə hər dövrdə böyük şəxsyyətlərin üzləşdiyi təbii haldır, zira həsəd fəzilətə qarşı yaranır.

Zakir Məmmədov mənbələr əsasında müəyyənləşdirmişdir ki, bir müddət qürbətdə saxlanıldıqdan sonra Eynəlqüzat Miyanəcini Həmədana qaytarır və 1131–ci ildə 6 mayda (525–ci il, cəmadal axirə ayında) otuz iki (hicri tarixi ilə otuz üç) yaşında dərs dediyi mədrəsədə edam edirlər.

Eynəlqüzat Miyanəcinin qısa ömür yaşasa da həyatda dərin iz qoyduğunu bildirən Zakir Məmmədov filosofun hələ öz sağlığında elmi ictimaiyyətin diqqətini cəlb etdiyini qeyd etmişdir: İmadəddin İsfahani yazırdı: "O, görkəmli alimlərdən idi. Fəzilət və zəkada kim onun mislində ola bilər?!" Zəhirəddin Beyhəqi Eynəlqüzat Miyanəcini sufi filosof kimi səciyyələndirmiş, yaradıcılığından nümunələr gətirmişdir. Əbusəd Səmani isə Eynəlqüzat Miyanəci haqqında yazır: "O, əsrin görkəmli alimlərindən biridir, zəka və fəzilətdə misal çəkilir. Böyük hüquqşünas və istedadlı şair idi."

Yaradıcılığı

Zakir Məmmədov Azərbaycanda Eynəlqüzat Miyanəcinin fəlsəfi irsinin yeganə tədqiqatçısıdır. Alim elmi yaradıcılığa başladığı illərdən sufizmdə panteist sistemi ilk dəfə Mühyiddin İbn əl-Ərəbinin (1165-1240) işləyib hazırlaması haqqındakı müddəanı təkzib etmiş, İbn Ərəbidən hələ yarım əsr əvvəl sufizmin panteist fəlsəfəsinin Eynəlqüzat Miyanəcinin yaratdığını mənbələrlə sübut etmişdir.

Eynəlqüzat Miyanəcinin zəngin və orijinal yaradıcılıq irsinə malik olduğunu bildirən Zakir Məmmədov filosofun özünə istinadən qeyd edir ki, onun iyirmi dörd yaşına qədər yazdığı əsərlərdə ədəbiyyat, hədis, təfsir, hüquq, kəlam, habelə peripatetizm məsələləri əsas yer tutur. Filosofun bundan sonra qələmə aldığı "Həqiqətlərin məğzi" (Zübdət əl–həqaiq), "Müqəddimələr" (Təmhidat) və "Qəribin şikayəti" kitablarında sufizmin müxtəlif aspektləri işıqlandırılmış, ona bitkin fəlsəfi məzmun verilmişdir.

"Həqiqətlərin məğzi" sufi–fəlsəfi traktatını Eynəlqüzat Miyanəci iyirmi dörd yaşında ikən yazıb başa çatdırmışdır. Müəllif yüz fəsildən ibarət bu əsərdə ifrat sufi mütəfəkkirlərin istəyini yerinə yetirmək məqsədini güddüyünü söyləyərək onların panteist əhval–ruhiyyəli fikirlərini inkişaf etdirib, təsəvvüfdə fəlsəfəyə geniş yol açmışdır.

"Müqəddimələr" Eynəlqüzat Miyanəcinin ən iri həcmli əsəridir. Onun yazılıb tamamlandığı vaxt, filosofun ciddi təqiblərə məruz qaldığı 1127–ci ilə təsadüf edir.

"Qəribin şikayəti" Eynəlqüzat Miyanəcinin son əsəridir. Mütəfəkkir ölüm ayağında qələmə aldığı bu traktatda öz yaradıcılıq fəaliyyətinə bir növ xitam verir, panteist doktrinalarına, mütərəqqi ictimai–siyasi baxışlarına haqq qazandırmağa çalışır. Əsər dərin elmi–fəlsəfi məzmun daşımasına baxmayaraq, poetik nümunələrin geniş yer verildiyi yüksək bədii üslubda tərtib edilmişdir. Bu əsərlər doktor Əfif Üseyran tərəfindən 1962–ci ildə Tehranda çap olunmuşdur. Ülkər Zakirqızı Eynəlqüzat Miyanəcinin Azərbaycan ərəbdilli ədəbiyyatında mühüm xidmət göstərdiyini bildirərək yazır ki, "Qəribin şikayəti" əsərində Eynəlqüzat Miyanəci ədəbi formaları həm hekayə, həm də şeiriyyətin vəhdətində götürmüşdür. Belə ki, traktatda bədii cümlələrlə ifadə olunmuş fikirlər arasında gözəl şeirlər söyləmiş, bununla da hisslərini daha təsirli göstərmişdir.

Filosofun öz dostlarına və müridlərinə göndərdiyi geniş mündəricəli sufi və elmi–fəlsəfi "Məktublar" iki cilddə buraxılmışdır. Eynəlqüzat Miyanəcinin panteist fəlsəfəsinin işıqlandırılmasında həmin məktubların xüsusi əhəmiyyəti vardır.

Zakir Məmmədov filosofun irsini araşdıraraq yazır ki, Eynəlqüzat Miyanəci özünün fəlsəfi sistemində həm varlıq təlimini, həm də idrak nəzəriyyəsini tamamilə orijinal şəkildə işləyib hazırlamışdır. O, bütün əvvəlki filosoflardan öz yetkin dialektik mühakimələri ilə də seçilir. Eynəlqüzat Miyanəci dinsizlikdə təqsirləndirilib bədnam edilməsinə baxmayaraq, əsrlər boyu tarixçi və təzkirəçilər tərəfindən görkəmli sufi–filosof kimi yad edilmiş, onun əsərləri ayrı–ayrı ölkələrdə müxtəlif vaxtlarda köçürülərək əldən-ələ gəzmişdir.

2009-cu ildə Eynəlqüzat Miyanəcinin anadan olmasının 910 illik yubileyi ilə əlaqədar Zakir Məmmədovun müəyyən səbəblərə görə çap edilməyən "Eynəlqüzat Miyanəcinin panteist fəlsəfəsi" kitabı əsasında "Mənalı ömrün faciəsi" adlı məqalə hazırlanmış və bununla da filosofun 910 illik yubileyi qeyd edilmişdir.

Varlıq təlimi

Allah ilə bütün mövcud şeylərin eyniliyi prinsiplərini işləyib hazırlamış Eynəlqüzat Miyanəci panteist dünyagörüşünə malik olmuşdur. Zakir Məmmədov yazır ki, Eynəlqüzat Miyanəcinin varlıq təlimində "varlıq" bütün mövcud şeyləri əhatə edən ən ümumi qismlərə, məsələn, qədimə və sonradan meydana çıxmışa, kamilə və naqisə, vahidə və çoxa bölünür. Allah, substansiya və onun atributları, aksidensiya və sair istilahların şərhi də Eynəlqüzat Miyanəcinin varlıq təliminin başlıca xüsusiyyətlərini əks etdrir. Varlığın qisimləri, növləri filosof tərəfindən başqa istilahlarla da verilir. Eynəlqüzat Miyanəcinin panteist məzmun daşıyan varlıq təlimi öz mahiyyəti etibarilə kreatsionizmə və dualizmə müxalifdir. Panteist filosof Allah ilə mövcudat arasındakı münasibəti Günəş ilə onun şüaları timsalında aydınlaşdırır. O yazır: "Ümumi camaatın nəzərində deyildiyi kimi, ərzə yayılan şüaların varlığı üçün, qaim Günəşin üzü olmasaydı, şüaların varlığı əsla mövcud olmazdı".

Zakir Məmmədov filosofun təlimində Günəş ilə şüalar arasındakı münasibətin Xaliq ilə məxluqat arasındakı münasibətdən fərqli olduğunu bildirmişdir: Xaliq ilə məxluqat bir–birindən zamanca ayrılır, zira məxluqat sonradan meydana çıxmışdır. Günəş ilə şüalar isə birgə mövcuddur. Eynəlqüzat Miyanəcinin varlıq təlimində Günəşlə onun şüaları kimi Allahla mövcudat da bir–birindən ayrılmazdır, vahid tamdır.

Zakir Məmmədov Eynəlqüzat Miyanəcinin Şərq peripatetizminə münasibəti haqqında yazmışdır ki, Varlığı vacib və mümkün qsimlərə bölən Şərq peripatetikləri bu qisimləri zamanca və təbiətcə fərqləndirməyib, müəyyən mənada bərabər tuturdular. Eynəlqüzat Miyanəci Şərq peripatetiklərinin bu dualist mövqeyini fürsət düşdükcə inkar etmiş, onların əsaslandıqları emanasiya (mövcudatın mütləq vahid varlıqdan zəruri surətdə çıxması) təliminin tənqidi üzərində xüsusi dayanmışdır. Mvcudatın mərtəbələrinin vahid başlanğıcdan, ilk səbəb sayılan vacib varlıqdan hasil olmasını təmin edən emanasiya nəzəriyyəsinə görə vahid ilk səbəbin əmələ gətirdiyi ilk nəticə həmçinin vahid olmalıdır.

Eynəlqüzat Miyanəci emanasiya prinsipini tənqid edərkən yazır: "Deyə bilərsən "Nəzər əhlinin (peripatetiklərin) yanında aşkar məlumdur ki, Allah–təala mövcudatdan yalnz bir şey üçün səbəb olur və beləliklə, bu hal insan varlığına gəlib çatır. Hər cəhətdən vahid olandan yalnız vahid şeyin çıxması mümkündür." Bu, elə böyük uydurma söhbətdir ki, onu söyləməyə adamın dili gəlmir. O, bəsirətlilər yanında açıq küfrdür."

Eynəlqüzat Miyanəci emanasiya silsiləsində hər bir varlığın özündən sonrakı varlığı törətməsini, onun üçün səbəb olmasını qəbul etməyi monizmdən uzaqlaşmaq kimi qiymətləndirərək yazır: "Hər bir özü–özlüyündə vacib olan iki qədim varlığı isbat edən kəs ilə hər biri vücuda gətirmək üçün yararlı iki səbəbi isbat edən kəs arasında fərq yoxdur".

Emanasiya nəzəriyyəsinin tənqidi və kreatsionizmin inkarı Eynəlqüzat Miyanəcinin substansiya və atributlar, xüsusən aksidensiyalar haqqında təlimində inkişaf etdirilir.

Zakir Məmmədov mütəfəkkirin panteist fəlsəfəsində ən ümumi mənada götürülən "varlıq" anlayışının son nəticədə "Allah" anlayışı ilə eyniləşdirildiyini qeyd etmişdir: Allah mövcudatın (mövcud şeylər aləminin) mənbəyi, çıxış yeri adlandırılır. Allaha filosof tərəfindən panteist mövqedən varlığın mənbəyi və çıxış yeri deyilməsi ciddi narazılığa səbəb olmuş, mütəfəkkirin dinsizlikdə təqsirləndirilib edam edilməsi üçün əsas dəlillərdən biri sayılmışdır. Panteist filosofun ontologiyasında Allah ayrı–ayrı şeylər aləmini təmsil etməklə eyni zamanda bütövlükdə həm çox, həm də vahid tamdır. O yazır: "Həqiqətdir ki, qüdrətli və ali olan Allah çox və tamdır, ondan başqa nə varsa tək və hissədir. Ondan savayı hər bir şey yalnız onun tamlığını və çoxluğunu izləyən olması cəhətdən həm hissə, həm də tək olur".

Mövcud şeylər aləminin müəyyən təzahürlərinə nisbətdə Allahı çox və tam adlandırmağa "öz–özlüyündə qaranlıq kəlam" deyən filosof həmin fikri belə bir misalla aydınlaşdırmağa çalışır: "Bil ki, Günəş vahid olsa da, ondan çıxan şüalar çoxdur. Haqdır ki, deyilə: Günəş çoxdur, şüalar isə vahiddir."

Zakir Məmmədov yazır ki, "Qəribin şikayəti" traktatında bu müddəanın da müsəlman ideoloqlarının hiddətini doğurması göstərilmişdir.

Eynəlqüzat Miyanəcinin fikrincə, substansiya deyilən qədim (əzəli), yaxud vacib varlıq öz–özündə mövcuddur, onun heç bir başqasına ehtiyacı yoxdur. Bununla bərabər, o, meydana çıxmış varlığın mövcudluğu üçün ümdə şərtdir: "Əgər varlıqda bir qədim olmasaydı, meydana çıxmış da əsla mövcud olmazdı."

Filosof bu kəlamlardan məntiqçilərin "birləşmiş şərti sillogizm" adlandırdıqları apodiktik istidlalın nəticə çıxdığını qeyd edərək əql ilə anlaşılan həqiqətlərin idrakında güclü olmayıb, təzə başlayan kəsə asan olsun deyə yazır: "Deyilir: "Əgər varlıqda bir mövcud olsaydı, varlıqda bir qədimin olması vacib gələrdi." Bu, birisinin şübhə edəcəyi təsəvvür olunmayan yəqin əsasdır. Sonra deyilir: "Varlıq qəti olaraq məlumdur." Bu da birinci kimi yəqin olan ikinci əsasdır. Sonra iki əvvəlki əsasdan nəticə çıxır: "Bir mövcudun varlığı, zəruri surətdə qədimdir." Bu, varlıq yolu ilə qədimi isbat edən istidlaldır. Nə müxtəsər deməkdə, nə də geniş təhqiq etməkdə bu bəyanın olması təsəvvür edilməz."

Panteist filosof qədim (əzəli) varlığın mövcudluğu haqqında geniş söhbət açmadan o barədə özündən qabaq kifayət qədər məlumat olduğunu qeyd edir: "Həmin qədimin mövcudluğu necə olmuşdur? Bu məlum müddəadır və kitablar onunla doludur."

Substansiya öz–özlüyündə mövcud və öz–özlüyündə zəruridir, qədimdir, sonsuzdur, onun varlığı üçün bir başlanğıc yoxdur və i. a. bu kimi təbirlər panteist fəlsəfədə substansiyanın vahidliyini əsaslandırır. Filosofa görə, substansiya vacib varlıq adlandırıldığı təqdirdə heç vəchlə özündə ikilik olmayan vahiddir. Belə ki, ikiliyin varlığı vacib varlıqda əsla təsəvvür edilməz. Çünki mümkün deyildir ki, iki şey ola və onlardan hər biri özü–özlüyündə vacib ola.

Zakir Məmmədov Eynəlqüzat Miyanəcinin substansiyanın birliyinə əhədiyyət və vəhdət baxımından yanaşdığını yazaraq göstərmişdir ki, bu anlayışlar sufi ədəbiyyatda mühüm yer tutub, sufizmin ontologiyası haqqında müəyyən təsəvvür yaradır. Y. E.Bertles onları müqayisə edərək yazır: "Əhədiyyət mütləq, ali birlikdir, burada çoxluq haqqında təsəvvür, tamamilə istisna edilmişdir. Vahidiyyət (vəhdət) həmçinin tərkib hissələrə ayrılmadığına və yekcins olduğuna baxmayaraq, çoxluq ideyası onda artıq qoyulmuşdur. Bu anlayış belə bir müqayisə ilə izah edilir: Ağac toxumunda potensial surətdə bütün ağac tamamilə qoyulmuşdur. Ancaq bütün bunlar toxumda tərkib hissələrə ayrılmadan homogen şəkildə mövcuddur. Eləcə də vahidiyyətdə bu birlikdə hələ həm gizli halda, həm də bu formada xaricdə görünməsinə baxmayaraq bütün mövcudatın ideyalar çoxluğu artıq qoyulmuşdur".[Mənbə göstərin]

Eynəlqüzat Miyanəcinin təlimində Allah öz müxtəlifliyi ilə mövcud bütün varlıqların çıxış yeri və mənbəyi olmaqla bərabər, həm də onların yeganə səbəbidir. Çünki, "ondan savayı olan hər bir mövcud şeyin nə həqiqət, nə də varlıq sarıdan substansiyası vardır".

Eynəlqüzat Miyanəci bütün mövcud şeylərin yalnız vacib varlığın sayəsində gerçək olduğunu israrla söyləmişdir. Ayrı–ayrı şeylərin substansional müstəqilliyinin inkarı panteist mütəfəkkirlərin hamısının ontologiyası üçün səciyyəvi xüsusiyyətdir. Məsələn, XVII əsr Niderland filosofu Benedikt Spinoza da Eynəlqüzat Miyanəci kimi deyirdi: "Allahdan başqa heç br substansiya nə mövud ola bilər, nə də təsəvvür edilə bilər."

Zakir Məmmədov yazır ki, Eynəlqüzat Miyanəci batinilərin Allahın atributlarına etinasız qalan ezoterik doktrinası kimi, zahirilərin, onun fikrincə, dualizmə aparıb çıxaran, ekzoterik doktrinasını da rədd edir. O yazır: "Substansiyanı təsdiq edib, atributları təsdiq etməyən kəs bidətçi cahildir, substansiyadan həqiqi fərqlənmə ilə fərqlənən atributları təsdiq edən kəs isə kafir dualistdir və bu küfrü ilə o, cahildir".

Eynəlqüzat Miyanəcinin fəlsəfəsində substansiya ilə aksidensiya bütünlükdə Allahla mövcudatı, vacib varlıqla mümkün varlığı təşkil edir. Filosof mümkün varlığı eyni zamanda caiz varlq adlandıraraq yazır: "Caiz varlıq mövcud olmaya da bilər. Onun yoxluğu qeyri–caiz olduqda o, mənəvi işıqlar və ruhlardır. Bu olmadıqda, o, mövcud ola da bilər, mövcud olmaya da bilər. Nə ki varlığa daxil deyil, o, yoxluqdur".

Eynəlqüzat Miyanəcinin fikrincə şeylərin mövcud və qeyri–mövcud olması onların Allaha nisbətindən irəli gəlir. O yazır: "Varlığın çıxdığı Əzəli həqiqətə nəzər saldıqda, Ondan vücuda gəlmiş şey və Ondan hələlik vücuda gəlməmiş şey (lakin o, adlandığı məqamda və məlum vaxtda vücuda gəlir) nəzərə alındıqda Əzəli həqiqətdən vücuda gəlmiş şey üçün elə bir nisbət olur ki, bu nisbət hələlik Ondan çıxmamış şey üçün mövcud deyildir. Bu, mövcud olanların və yox olanların Allaha nisbətdə fərqlənməsidir.

Prof. Zakir Məmmədov yazır ki, Eynəlqüzat Miyanəcinin varlıq təlimi o dövrün dini fəlsəfi fikrində varlığa dair baxışlardan əsaslı surətdə fərqlənir. Əgər sxolastlar maddi aləmi Allahdan zamanca ayırırdılarsa, Şərq peripatetikləri isə mümkün varlığın vacib varlıqla yanaşı, mövcudluğunu dualistcəsinə söyləyirdilərsə, Eynəlqüzat Miyanəci Allahı mövcud şeylərin mənbəyi, səbəbi saymaqla onu, mövcudatın özü ilə vəhdətdə, eyniyyətdə götürürdü.

İdrak nəzəriyyəsi

Eynəlqüzat Miyanəcinin idrak nəzəriyyəsinin onun varlıq təlimi ilə üzvi surətdə bağlı olduğunu yazan Zakir Məmmədov qeyd edir ki, filosofun panteist fəlsəfəsində bütün varlığın və onun qisimlərinin, Allahın, onun substansiyasının və atributlarının, habelə aksidensiyaların, mövcud şeylərin hallarının dərk olunması mümkün sayılır. Burada idrak prosesnin üç mərhələsi qəbul edilir: hissi mərhələ, əqli mərhələ və əql arxası mərhələ (mərifət – intuisiya).

Eynəlqüzat Miyanəcinin əsərlərindən məlum olur ki, o, idrakın hissi və əqli mərhələlərinin şərhində Şərq peripatetiklərinin mövqeyinə yaxındır. Hissi idrakı Aristotelin "hissdən (duyğudan) məhrum olan kəs, idrakdan da məhrumdur" tezisi məzmununda başa düşən filosofun fikrincə, rənglər görmə duyğusuna görə, dadlar dadbilmə duyğusuna görə, qoxular iybilmə duyğusuna görə, səslər eşitmə duyğusuna görə qavranılır. Bu duyğulardan biri digərini əvəz edə bilməz. Eynəlqüzat Miyanəci duyğuları uyğun olaraq görünən, dadılan, qoxulanan, səslənən şeylərin dərk edilməsində tərəzi adlandırılmışdır. Məsələn, rənglərin tərəzisi yalnız görmə duyğusudur. Mütəfəkkir qeyd edir ki, hər şeyin öz tərəzisi var, hər işin öz meyarı var.

Eynəlqüzat Miyanəci hissi idrak məsələləri üzərində öz sələfləri olan Şərq peripatetikləri qədər geniş dayanmamışdırsa da idrak prosesinin bu birinci mərhələsinin rolunu düzgün qiymətləndirmişdir. Filosofun fikrincə, hisslər, duyğular obyektiv gerçəkliyi əks etdirir, onların mənbəyi xarici aləmdir, maddi mühitdir, buna görə də, məsələn, "birisi dadmazsa, dadı duymaz".

Eynəlqüzat Miyanəci bildirir ki, hissi idrak üçün müəyyən imkan həddi vardır. Bu mərhələdən sonra əqli (məntiqi) idrak mərhələsi gəlir. Filosof insan əqlinin gücünə, gerçəkliyi dərk etməkdə onun böyük imkanına inanırdı. "Həqiqətlərin məğzi" traktatında deyilir: "Bil ki, əql düzgün tərəzidir, onun hökmləri yalana yol verməyən doğru yəqinlikdir. O, adildir, ondan heç zaman haqsızlıq təsəvvür edilməz".

Əbülhəsən Bəhmənyar və başqa Şərq peripatetikləri kimi Eynəlqüzat Miyanəci də sözləri quruluş və məna etibarilə nəzərdən keçirmiş, onları sadə və mürəkkəb, habelə, təkmənalı və çoxmənalı olmalarına görə təhlil etmişdir. Mütəfəkkir sözə fikrin ifadəçisi, məna göstəricisi kimi baxmışdır. O yazır: "Bil ki, hər bir mənanın həmin mənaya mütabiq təbirlə ifadə olunması təsəvvür edilir. Hətta müəllim o mənanı həmin təbirlə bir, iki və daha artıq dəfə şagirdə şərh edərsə, məna ilə onun haqqındakı biliyi eyniləşdirər." Filosofun idrak nəzəriyyəsində söz anlayışla, dil təfəkkürlə əlaqələndirilir. O bu münasibətlə deyir ki, adamın kəlamı onun ağlının və elminin kəmalını göstərir.

Eynəlqüzat Miyanəci təfəkkür formalarından hökmləri, onların müxtəlif növlərini əsasən peripatetik mövqedən şərh etmişdir. Mütəfəkkir hökmləri ümumi və xüsusi, iqrari və inkari olması baxımından nəzərdən keçirmiş, məzmun sarıdan onların müqəddəm müddəalar, zənnə əsaslanan müddəalar və s. növləri haqqında söz açmışdır. Filosof məntiqdən br metod kimi geniş bəhrələnmişdir. O öz əsərlərində istidlalın müxtəlif formalarını işlətmiş, elmi mühakimələrində sillogizmin təbiiliyə yaxın fiqurlarını, apodiktik istidlalları, sübutları tətbiq etmişdir. Formal məntiqin bütün qayda–qanunlarından məharətlə istifadə edən alim təfəkkür formalarının düzgünlüyünü onun əks etdirdiyi məzmunun gerçəkliyi ilə vəhdətdə götürmüşdür.

Eynəlqüzat Miyanəcinin hissi idrak kimi əqli (məntiqi) idrakın da müəyyən imkan həddində qəbul etmişdir: O özünün idrak nəzəriyyəsində hissi ilə rasionalın mövqeyini, nisbətən aydınlaşdırarkən yazır ki, göz bəzi mövcud şeyləri dərk etməyə qabildir. Göz eşidilən, qoxulanan və dadılan şeylərin qavranılmasında acizdir, eləcə də, əql mövcud şeylərin çoxunun dərk olunmasında çətinlik çəkir. Panteist filosofun fikrincə, idrak növlərindən heç biri digərini əvəz edə bilməz, duyğu da, qavrayış da, əql də obyektiv gerçəklikdən özünə müyəssər olan cəhətləri əks etdirir. Dərkedici qüvvələrdən birinə aid olan inikas o birisi üçün sirr görünə bilər.

İdrakda əqlin acizlik çəkdiyi şeylərə gəldikdə, filosof onları metafizik təfəkkür tərzi ilə izah edilə bilməyən məsələlər saymışdır. Eynəlqüzat Miyanəcinin fəlsəfəsində substansiyanı anlama peripatetizmdəki ilk səbəbi dərk etmə ilə qarşılıqlı götürülür. Mütəfəkkir, peripatetik filosofların "nəticə olan hər bir varlığı törədən ilk səbəb nəticə olan varlıqla tədqiq edilir" müddəasından çıxış edərək yazırdı ki, əqlin imkanı ilk səbəbin varlığını mövcudatın varlığına görə istidlal etməkdir. Deməli, Eynəlqüzat Miyanəcinin fikrincə, əql mövcudata və onun atributlarına əsasən substansiya haqqında nəticə çıxarır.

Zakir Məmmədov yazır ki, Eynəlqüzat Miyanəci emanasiya nəzəriyyəsini qəbul edən Şərq peripatetiklərindən və kreatsionizmə əsaslanan ilahiyyatçı sxolastlardan fərqli olaraq, panteist monizm mövqeyində durub, Allahın insanla eyniləşdirdiyi üçün insanın özünü dərk etməsini Allahı dərk etmək kimi qiymətləndirmişdir. O, panteist məzmunlu kəlamlara istinad edərək, "Özünü dərk edən kəs Allahı dərk etmişdir" fikri üzərində əsaslı dayanmışdı, çünki "Özünü dərk etməkdə aciz olan kəs Rəbbini dərk etməkdə daha artıq dərəcədə acizdir".

Zakir Məmmədov Eynəlqüzat Miyanəcinin idrak nəzəriyyəsində "eşq" anlayışının mühüm yer tutduğunu göstərmişdir: O, eşqi Allahı dərk etməyin göstəricisi, aşiqi məşuqə qovuşduran qüvvə adlandırmışdır. Eşqin başlanğıcında aşiq müşahidə edən, məşuq müşahidə edilən sayılır. Lakin bu psixoloji halın sonunda onlar arasında fərq silinir: "Müşahidə edən ilə müşahidə edilən birləşdikdə müşahidə edən müşahidə edilənə, müşahidə edilən müşahidə edənə çevrilir".

Panteist filosofun fikrincə əzəliyyətə qovuşan kəslər, yəni ariflər hər şeyə panteist mövqedən yanaşırlar. O bu mənada "Ariflər Allah şeylərdən baxmırlar, əksinə, Allahda şeylərə baxırlar" deyərək, "Bir şeyi gözdən keçirməmiş ondan qabaq Allahı gördüm" kəlamını yayır.

Eynəlqüzat Miyanəcinin idrak nəzəriyyəsinə görə, konkret hissi şeylərin zahiri cəhətləri duyğularla, onların mahiyyəti əqllə, Allahla eyniləşdirilən şeylər aləminin bütövü isə intuisiya ilə dərk edilir. Bundan əlavə, filosof inkişaf prosesinin sırf formal məntiq qanunları ilə dərk etməyin çətinliyi qarşısında qalarkən həqiqətin yalnız intuisiya vasitəsiylə əldə edildiyini söyləmişdir.

Dialektikası

Filosofunun dialektikası onun varlıq təlimi və idrak nəzəriyyəsi ilə sıx bağlıdır. Eynəlqüzat Miyanəci "öz cinslərinin və növlərinin müxtəlifliyi üzrə olan varlığın" bir sıra qismlərə, məsələn, qədimdə və sonradan meydana çıxmışa, kamilə və naqisə, vahidə və çoxa bölündüyünü yazmışdır. Onun vacib və mümkün, substansiya və atributlar, substansiya və aksidensiya, müşahidə edilən və müşahidə edən kimi başqa bölgüləri də qeyd edilir. Eynəlqüzat Miyanəcinin varlıq təlimindən məlum olur ki, bu tərəflərdən bəzisim digərini əvəz edə bilir, zira, burada əkslik münasibəti ilə yanaşı, eynilik münasibəti də vardır. Məsələn, Eynəlqüzat Miyanəci yazır: "Varlığın qisimlərinin saysız–hesabsız atributların qisimlərini göstərməsi odur ki, həmin atributlar həqiqətdə nə substansiyanın eyni, nə də ondan başqadır".

Panteist filosof aqillərin, daha doğrusu, yalnız formal məntiqə əsaslanan filosofların mövqeyindən baxdıqda bu müddəanın anlaşılmaz olduğu qeyd etmişdir. Şeylərdə daxili ziddiyyətli cəhətləri, meylləri görən Eynəlqüzat Miyanəci yazırdı: "Bil ki, birisinin "bu şey, məsələn, bir cəhətdən həmin şeyin nə eyni, nə də ondan başqadır" deməsi məntiqi baxımdan qeyri-mümkündür. Onun qeyri–mümkünlüyü əql üçün son dərəcə aydındır. Ancaq onun mənasında iki cəhət nəzərə alınarsa və iki müxtəlif məna tələbindən işlədilərsə, o, aşkar gerçəklikdir. Onun bəyanı budur ki, şey bəzən bir cəhətdən mövcud, başqa bir cəhətdən isə yoxluq olur".

Bir–birinə əks olan "xeyir" və "şər" anlayışları, onların dialektik əlaqəsi Eynəlqüzat Miyanəci tərəfindən geniş araşdırılmışdır. Filosofa görə, xeyir və şər öz təbiətinə müvafiq şeyi əksliklə dərk edən varlığa, başqa sözlə, insana nisbətdə mövcuddur. O yazır: "Mənimsəyən qüvvəyə müvafiq şey özünün mənimsənilməsində mənimsəyənə uyğun gəldikdə, ona nisbətdə xeyirdir. O ikisi arasında bu nisbət başqa cür olduqda, deməli, müvafiq şeyin mənimsənilməsi mənimsəyənə uyğun gəlməyib, əksinə zərər vurduqda, o şey mənimsəyənə nisbətdə şərdir. Bunun üçün caizdir ki, vahid şey bir halda iki mənimsəyənə nisbətdə xeyir və şər olsun. Birisi belə desə gerçəkdir: bir qrup adamın müsibətləri, digər qrup adam üçün sərfədir".

Zakir Məmmədov yazır ki, Eynəlqüzat Miyanəci şeyləri daim dəyişmədə, meydana çıxma və yox olmada təsəvvür edirdi. O, "Həqiqətlərin məğzi" traktatında yazırdı: "Kamil olmayanlar zənn edirlər ki, hər bir anda mövcud olan şüa, məsələn, özündən qabaqkı və özündən sonrakı anda mövcud olan şüanın eynidir... Əksinə, hər bir anda mövcud olan şüa həmin anda mövcud nisbəti tələb edir. Həmin anlarda mövcud nisbətlər isə zəruri surətdə bir–birindən fərqlənir".

Filosof möhkəm inandığı həqiqəti yalnız ariflərə deyil, həm də aqillərə (alimlərə) çatdırmağa səy göstərmişdir: "Aqillərdən kim bu mövzunun fəhmində özündə hər an başqa bir varlığın yeniləşdiyi çıraq işığına diqqət yetirsə, bunu dərk etmək ona asan olar. Uşaqlar zənn edirlər ki, vahid qayda üzrə şölələnən gördükləri çıraq işığı eyni bir şeydir. Alimlər qəti bilirlər ki, hər bir anda onun üçün başqa bir surət yeniləşir. Ola bilsin ki, ona nəzər yetirsən və onunla fəhmini tanış etsən, əqlin bundan bir şey mənimsəyə".

Zakir Məmmədov panteist filosofun inkişafın inkarla davam edən istiqamətini qəbul etdiyini bildirmişdir:"Hər bir mövcud şey daimi varlıqdır. O, əbədi qaim canlıya görə daim təkrarlanır. Həmin şey üçün hər bir anda özündən qabaqkına oxşar başqa varlıq yeniləşir".

İstinadlar

  1. ↑ Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru: açıq məlumat platforması — 2011.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P268"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837"></a>
  2. ↑ Babelio — 2007.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2877812"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P3630"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P3631"></a>
  3. ↑ CERL Thesaurus — Avropa Tədqiqat Kitabxanaları Konsorsiumu.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:P1871"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1127581"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q60909659"></a>
  4. ↑ AlKindi
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q101207543"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q104244355"></a>
  5. Zakir Məmmədov. Eynəlqüzat Miyanəcinin panteist fəlsəfəsi. Elm və həyat.1982.№ 1. səh. 23-24
  6. Müjgan Cunbur – Türk dünyası edebiyatçıları ansiklopedisi, Том 3, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2002, səh 455
  7. ↑ Firoozeh Papan-Matin – Beyond death: the mystical teachings of ʻAyn al-Quḍāt al-Hamadhānī
  8. Aytək Zakirqızı (Məmmədova). P.S. – Zakir Məmmədov. Mənalı ömrün faciəsi. (əvvəli). "Elm" qəzeti, 20 may 2009-cu il – (davamı) "Elm" qəzeti, 29 may 2009-cu il
  9. Zakir Məmmədov. Azərbaycanda XI-XIII əsrlərdə fəlsəfi fikir. Bakı, 1978
  10. Həmədani Eynəlqüzat. Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. X cild.Bakı,1987.səh.195
  11. Zakir Məmmədov. Panteist fəlsəfənin banisi. "Elm" qəzeti, 29 dekabr 1999-cu il
  12. ↑ Zakir Məmmədov. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. Bakı, 1994
  13. ↑ Закир Мамедов. Азербайджанские философы и мыслители средневековья. Баку, 1993
  14. ↑ Zakir Məmmədov. Eynəlqüzat Miyanəci. Bakı, 1992
  15. Eynəlqüzat Miyabəci – məktubat, I cild, sec. 620- 624, səh 373 – 375
  16. ↑ Eynəlqüzat Mitanəci – Şəkva əl-Qərib
  17. Zakir Məmmədov – Orta əsr Azərbaycan filosofları və mütəfəkkirləri. Bakı, 1986
  18. Aytək Zakirqızı (Məmmədova). P.S. – Zakir Məmmədov. Mənalı ömrün faciəsi. (davamı) "Elm" qəzeti, 29 may 2009-cu il
  19. Carl W. Ernst – Eternal garden: mysticism, history, and politics at a South Asian Sufi center
  20. Ülkər Zakirqızı (Məmmədova). Ərəbdilli Azərbaycan ədəbiyyatında Eynəlqüzat Miyanəcinin mövqeyi. "Elm" qəzeti, 22 avqust 2006-cı il
  21. Ülkər Zakirqızı (Məmmədova). Eynəlqüzat Miyanəcinin "Qəribin şikayəti" əsərində vətən həsrəti. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Xəbərləri. Humanitar elmlər seriyası, 2007, № 1. səh. 30-36
  22. Zakir Məmmədov. Mənalı ömrün faciəsi.(əvvəli). "Elm" qəzeti, 20 may 2009-cu il; (davamı). "Elm" qəzeti, 29 may 2009-cu il
  23. ↑ Eynəlqüzat Miyanəci. Həqiqətlərin məğzi. (traktatdan parçalar),Bakı, 1999. səh.155-164

Ədəbiyyat

  • Eynəlqüzat Miyanəci – Həqiqətlərin məğzi. (traktatdan parçalar). Ərəb dilindən tərcümə edən: Zakir Məmmədov. Şərq fəlsəfəsi (IX-XII əsrlər). Bakı, 1999
  • Firoozeh Papan-Matin – Beyond death: the mystical teachings of ʻAyn al-Quḍāt al-Hamadhānī
  • Zakir Məmmədov – Eynəlqüzat Miyanəci. Bakı, 1992
  • Zakir Məmmədov – Orta əsr Azərbaycan filosofları və mütəfəkkirləri. Bakı, 1986
  • Zakir Məmmədov – Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi. Bakı, 1994
  • Закир Мамедов – Азербайджанские философы и мыслители средневековья. Баку, 1993

Xarici keçidlər

  • Frederic P. Miller, Agnes F. Vandome, John McBrewster – Ayn al-Quzat Hamadani

Avqust 05, 2021
eynəlqüzat, miyanəci, adın, digər, istifadə, formaları, üçün, həmədani, eynəlqüzat, həmədani, fars, ابوالمعالی, عبدالله, بن, ابی, بکر, محمد, میانجی, 1098, həmədan, həmədan, ostanı, 1131, 1131, həmədan, həmədan, ostanı, tanınmış, iran, filosofu, şairi, sufiliyi. Bu adin diger istifade formalari ucun bax Hemedani Eynelquzat Hemedani fars ابوالمعالی عبدالله بن ابی بکر محمد میانجی 1098 1 2 3 Hemedan Hemedan ostani 7 may 1131 1131 05 07 1 4 Hemedan Hemedan ostani taninmis Iran 6 7 filosofu ve sairi sufiliyin panteist felsefesinin yaradicisi 8 9 10 11 Eynelquzat HemedaniEynelquzat Ebulmeali Abdulla Mehemmed oglu Miyaneci HemedaniDogum tarixi 1098 1 2 3 Dogum yeri Hemedan Merkezi bexsi d Hemedan sehristani Hemedan ostani IranVefat tarixi 7 may 1131 1131 05 07 1 4 Vefat yeri Hemedan Merkezi bexsi d Hemedan sehristani Hemedan ostani IranVetendasligi Boyuk Selcuq ImperiyasiEsas maraqlari Tesevvuf Mundericat 1 Heyati 2 Yaradiciligi 3 Varliq telimi 3 1 Idrak nezeriyyesi 3 2 Dialektikasi 4 Istinadlar 5 Edebiyyat 6 Xarici kecidlerHeyati RedakteEynelquzat Abdulla Hemedani eslen Iranin Hemedan seherindendir Miyaneciler XI XII esrlerde istedadli sairler gorkemli alimler yetirmis boyuk nesildir Soyadin etimoloqiyasi cox guman ki Miyana seheri ile baglidir AMEA nin muxbir uzvu Zakir Memmedov bu meseleni arasdirarken mueyyenlesdirmisdir ki onlardan Eynelquzat Miyanecinin babasi Ebulhesen Eli Hesen oglu Miyaneci mukemmel tehsil gormus huquqsunas alim ve ince tebli sair kimi taninmisdir Menbelerde onun haqqinda cox az melumat qalmisdir Qazi Ebulhesen Eli Miyaneci 1079 cu ilin aprel 471 ci ilin sevval ayinda subh namazi esnasinda oz mescidinde qetl edilmisdir Muasirleri mutefekkirin dusmenler ve ona hesed aparanlar terefinden mehv edildiyini bildirirler 7 Eynelquzat Miyanecinin atasi Ebubekr Mehemmed Miyaneci de adli sanli huquqsunas alim ve Hemedan seherinin qazisi olmusdur Orta esr muelliflerinden biri onun haqqinda yazmisdir Feziletli feziletlinin oglu ve feziletlinin atasi Yeni o Qazi Eli Miyanecinin oglu Eynelquzat Abdulla Miyanecinin atasidir 12 Eynelquzat Miyaneci Hemedanda dogulub yasadigina gore Hemedani kimi de taninmisdir O bas qazi vezifesinde derin hormet qazandigindan Eynelquzat Ayn al qudat Qazilerin gozu fexri adini almisdir Ebulmeali leqebi ise Feziletler atasi demekdir 13 Eynelquzat Miyaneci tehsile cox erken baslayib Omer Xeyyam 1048 1131 Ehmed Qezali 1126 Mehemmed Cuveyni 1057 1135 ve basqalarindan elmin muxtelif sahelerini mukemmel oyrenmisdir Filosof genc olmasina baxmayaraq dovrun aciqfikirli gorkemli alimleri ile mohkem dostluq elaqeleri yarada bilmis elm xadimleri ile muhum meseleler etrafinda mubahiseler aparmis mektublasmisdir 14 Filosof ozu kecdiyi heyat yoluna nezer salaraq yazirdi Men bu yolu secdim Muhum ve qeyri muhum elmleri nezerden kecirdim Zererli ve faydali olan her seyi mutalie etdim Hetta oz metlebimde meni maraqlandiran ne vardisa onun tehsiline nail oldum Faydasi az seylere bas qosmadim elmde dolanbac yolla getmedim Cunki elm cox omurse qisadir Az fayda verecek tehsilde omru itirmek axmaqliqdir 7 Eynelquzat Miyaneci 28 29 yaslarinda azadfikirlilik ustunde muselman qanunculari feqihler terefinden teqiblere meruz qalir Ayri ayri yerlerde onu kafir elan edir olumune fitva verirler O 1127 ci ilde bu xeberi esidib dostu qazi Kemaluddovleye yazmisdi Seherde deyirler ki Eynelquzat allahliq iddiasi edir Menim qetlime fetva veribler Ey dost eger senden fitva isteseler sen de fitva ver 14 15 Zakir Memmedov qeyd edir ki azadfikirli filosof yaxin gelecekde cezalandirilacagini yaxsi bilirdi Lakin o oz amallari ideallari ugrunda qurban getmeyi ozune boyuk seadet sayir megrur megrur yazirdi Gunler kececek bir seher goreceksen ki Eynelquzat bu muveffeqiyyete nail olubdur 13 16 Ne sayilan aileden cixmasi ne boyuk menseb Hemedanin bas qazisi vezifesini tutmasi ne de tehsil muessesine medreseye rehberlik etmesi onu bu ittihamdan xilas ede bilmir O 1128 ci ilde hebs edilib Bagdad zindanina gonderilir Oz muasiri Imadeddin Isfahani yazir ki kutbeyin vezir Ebulqasim Dergezini Eynelquzat Miyanecini hebse aldi oz zulmunde telesdi hokmunde insafsizliq etdi Vezir filosofun qanini axitmaga imkan tapmaq ve cismen elde saxlamaq ucun onu qolbagli Bagdada apardi 16 Eynelquzat Miyaneci Bagdad zindaninda yazdigi Olkelerin alimlerine vetenden ayri salinmis qeribin sikayeti Sekva el gerib en el evtan ile ulema el buldan yaxud muxteser Qeribin sikayeti Sekva el gerib adlanan traktatinda agrili acili gunlerinden xeber verir O dogma elinden obasindan uzaq dusduyune gore iztirab kecirir yuxusuz qalir hesrete dozmeyib goz yaslari axidir Veten sevgisi imandir gizli deyildir ki veten sevgisi insan fitreti ile qatismisdir deye aleme car cekir 17 Qurbet diyarda tek tenha siyasi dustaq saxlanilan ulvi ideallar sairi ozunun bezi musibetlerini bildireceyi oz derdine serik etmekle teskinlik tapacagi bir hemdem dovrun donukluklerinden sikayetini soyleyeceyi agir isde ona elac etmek ucun komek dileyeceyi bir munis olmadigini yazir Mutefekkir hem de iftixar hissi ile bildirir ki ona edilen pisliklerin mayasinda bir hesed paxilliq yatir Bu ise her dovrde boyuk sexsyyetlerin uzlesdiyi tebii haldir zira hesed fezilete qarsi yaranir 12 Zakir Memmedov menbeler esasinda mueyyenlesdirmisdir ki bir muddet qurbetde saxlanildiqdan sonra Eynelquzat Miyanecini Hemedana qaytarir ve 1131 ci ilde 6 mayda 525 ci il cemadal axire ayinda otuz iki hicri tarixi ile otuz uc yasinda ders dediyi medresede edam edirler 13 Eynelquzat Miyanecinin qisa omur yasasa da heyatda derin iz qoydugunu bildiren Zakir Memmedov filosofun hele oz sagliginda elmi ictimaiyyetin diqqetini celb etdiyini qeyd etmisdir Imadeddin Isfahani yazirdi O gorkemli alimlerden idi Fezilet ve zekada kim onun mislinde ola biler Zehireddin Beyheqi Eynelquzat Miyanecini sufi filosof kimi seciyyelendirmis yaradiciligindan numuneler getirmisdir 12 Ebused Semani ise Eynelquzat Miyaneci haqqinda yazir O esrin gorkemli alimlerinden biridir zeka ve feziletde misal cekilir Boyuk huquqsunas ve istedadli sair idi 14 Yaradiciligi RedakteZakir Memmedov Azerbaycanda Eynelquzat Miyanecinin felsefi irsinin yegane tedqiqatcisidir Alim elmi yaradiciliga basladigi illerden sufizmde panteist sistemi ilk defe Muhyiddin Ibn el Erebinin 1165 1240 isleyib hazirlamasi haqqindaki muddeani tekzib etmis Ibn Erebiden hele yarim esr evvel sufizmin panteist felsefesinin Eynelquzat Miyanecinin yaratdigini menbelerle subut etmisdir 18 Eynelquzat Miyanecinin zengin ve orijinal yaradiciliq irsine malik oldugunu bildiren Zakir Memmedov filosofun ozune istinaden qeyd edir ki onun iyirmi dord yasina qeder yazdigi eserlerde edebiyyat hedis tefsir huquq kelam habele peripatetizm meseleleri esas yer tutur Filosofun bundan sonra qeleme aldigi Heqiqetlerin megzi Zubdet el heqaiq Muqeddimeler Temhidat ve Qeribin sikayeti kitablarinda sufizmin muxtelif aspektleri isiqlandirilmis ona bitkin felsefi mezmun verilmisdir Heqiqetlerin megzi 19 sufi felsefi traktatini Eynelquzat Miyaneci iyirmi dord yasinda iken yazib basa catdirmisdir Muellif yuz fesilden ibaret bu eserde ifrat sufi mutefekkirlerin isteyini yerine yetirmek meqsedini gudduyunu soyleyerek onlarin panteist ehval ruhiyyeli fikirlerini inkisaf etdirib tesevvufde felsefeye genis yol acmisdir Muqeddimeler Eynelquzat Miyanecinin en iri hecmli eseridir Onun yazilib tamamlandigi vaxt filosofun ciddi teqiblere meruz qaldigi 1127 ci ile tesaduf edir Qeribin sikayeti Eynelquzat Miyanecinin son eseridir Mutefekkir olum ayaginda qeleme aldigi bu traktatda oz yaradiciliq fealiyyetine bir nov xitam verir panteist doktrinalarina mutereqqi ictimai siyasi baxislarina haqq qazandirmaga calisir Eser derin elmi felsefi mezmun dasimasina baxmayaraq poetik numunelerin genis yer verildiyi yuksek bedii uslubda tertib edilmisdir Bu eserler doktor Efif Useyran terefinden 1962 ci ilde Tehranda cap olunmusdur Ulker Zakirqizi Eynelquzat Miyanecinin Azerbaycan erebdilli edebiyyatinda muhum xidmet gosterdiyini bildirerek yazir ki Qeribin sikayeti eserinde Eynelquzat Miyaneci edebi formalari hem hekaye hem de seiriyyetin vehdetinde goturmusdur Bele ki traktatda bedii cumlelerle ifade olunmus fikirler arasinda gozel seirler soylemis bununla da hisslerini daha tesirli gostermisdir 20 21 Filosofun oz dostlarina ve muridlerine gonderdiyi genis mundericeli sufi ve elmi felsefi Mektublar iki cildde buraxilmisdir Eynelquzat Miyanecinin panteist felsefesinin isiqlandirilmasinda hemin mektublarin xususi ehemiyyeti vardir 14 Zakir Memmedov filosofun irsini arasdiraraq yazir ki Eynelquzat Miyaneci ozunun felsefi sisteminde hem varliq telimini hem de idrak nezeriyyesini tamamile orijinal sekilde isleyib hazirlamisdir O butun evvelki filosoflardan oz yetkin dialektik muhakimeleri ile de secilir Eynelquzat Miyaneci dinsizlikde teqsirlendirilib bednam edilmesine baxmayaraq esrler boyu tarixci ve tezkireciler terefinden gorkemli sufi filosof kimi yad edilmis onun eserleri ayri ayri olkelerde muxtelif vaxtlarda kocurulerek elden ele gezmisdir 12 2009 cu ilde Eynelquzat Miyanecinin anadan olmasinin 910 illik yubileyi ile elaqedar Zakir Memmedovun mueyyen sebeblere gore cap edilmeyen Eynelquzat Miyanecinin panteist felsefesi kitabi esasinda Menali omrun faciesi adli meqale hazirlanmis ve bununla da filosofun 910 illik yubileyi qeyd edilmisdir 22 Varliq telimi RedakteAllah ile butun movcud seylerin eyniliyi prinsiplerini isleyib hazirlamis Eynelquzat Miyaneci panteist dunyagorusune malik olmusdur Zakir Memmedov yazir ki Eynelquzat Miyanecinin varliq teliminde varliq butun movcud seyleri ehate eden en umumi qismlere meselen qedime ve sonradan meydana cixmisa kamile ve naqise vahide ve coxa bolunur Allah substansiya ve onun atributlari aksidensiya ve sair istilahlarin serhi de Eynelquzat Miyanecinin varliq teliminin baslica xususiyyetlerini eks etdrir Varligin qisimleri novleri filosof terefinden basqa istilahlarla da verilir Eynelquzat Miyanecinin panteist mezmun dasiyan varliq telimi oz mahiyyeti etibarile kreatsionizme ve dualizme muxalifdir Panteist filosof Allah ile movcudat arasindaki munasibeti Gunes ile onun sualari timsalinda aydinlasdirir O yazir Umumi camaatin nezerinde deyildiyi kimi erze yayilan sualarin varligi ucun qaim Gunesin uzu olmasaydi sualarin varligi esla movcud olmazdi 14 Zakir Memmedov filosofun teliminde Gunes ile sualar arasindaki munasibetin Xaliq ile mexluqat arasindaki munasibetden ferqli oldugunu bildirmisdir Xaliq ile mexluqat bir birinden zamanca ayrilir zira mexluqat sonradan meydana cixmisdir Gunes ile sualar ise birge movcuddur Eynelquzat Miyanecinin varliq teliminde Gunesle onun sualari kimi Allahla movcudat da bir birinden ayrilmazdir vahid tamdir 12 Zakir Memmedov Eynelquzat Miyanecinin Serq peripatetizmine munasibeti haqqinda yazmisdir ki Varligi vacib ve mumkun qsimlere bolen Serq peripatetikleri bu qisimleri zamanca ve tebietce ferqlendirmeyib mueyyen menada beraber tuturdular Eynelquzat Miyaneci Serq peripatetiklerinin bu dualist movqeyini furset dusdukce inkar etmis onlarin esaslandiqlari emanasiya movcudatin mutleq vahid varliqdan zeruri suretde cixmasi teliminin tenqidi uzerinde xususi dayanmisdir Mvcudatin mertebelerinin vahid baslangicdan ilk sebeb sayilan vacib varliqdan hasil olmasini temin eden emanasiya nezeriyyesine gore vahid ilk sebebin emele getirdiyi ilk netice hemcinin vahid olmalidir 14 Eynelquzat Miyaneci emanasiya prinsipini tenqid ederken yazir Deye bilersen Nezer ehlinin peripatetiklerin yaninda askar melumdur ki Allah teala movcudatdan yalnz bir sey ucun sebeb olur ve belelikle bu hal insan varligina gelib catir Her cehetden vahid olandan yalniz vahid seyin cixmasi mumkundur Bu ele boyuk uydurma sohbetdir ki onu soylemeye adamin dili gelmir O besiretliler yaninda aciq kufrdur 14 Eynelquzat Miyaneci emanasiya silsilesinde her bir varligin ozunden sonraki varligi toretmesini onun ucun sebeb olmasini qebul etmeyi monizmden uzaqlasmaq kimi qiymetlendirerek yazir Her bir ozu ozluyunde vacib olan iki qedim varligi isbat eden kes ile her biri vucuda getirmek ucun yararli iki sebebi isbat eden kes arasinda ferq yoxdur 12 Emanasiya nezeriyyesinin tenqidi ve kreatsionizmin inkari Eynelquzat Miyanecinin substansiya ve atributlar xususen aksidensiyalar haqqinda teliminde inkisaf etdirilir 14 Zakir Memmedov mutefekkirin panteist felsefesinde en umumi menada goturulen varliq anlayisinin son neticede Allah anlayisi ile eynilesdirildiyini qeyd etmisdir Allah movcudatin movcud seyler aleminin menbeyi cixis yeri adlandirilir Allaha filosof terefinden panteist movqeden varligin menbeyi ve cixis yeri deyilmesi ciddi naraziliga sebeb olmus mutefekkirin dinsizlikde teqsirlendirilib edam edilmesi ucun esas delillerden biri sayilmisdir Panteist filosofun ontologiyasinda Allah ayri ayri seyler alemini temsil etmekle eyni zamanda butovlukde hem cox hem de vahid tamdir O yazir Heqiqetdir ki qudretli ve ali olan Allah cox ve tamdir ondan basqa ne varsa tek ve hissedir Ondan savayi her bir sey yalniz onun tamligini ve coxlugunu izleyen olmasi cehetden hem hisse hem de tek olur 12 Movcud seyler aleminin mueyyen tezahurlerine nisbetde Allahi cox ve tam adlandirmaga oz ozluyunde qaranliq kelam deyen filosof hemin fikri bele bir misalla aydinlasdirmaga calisir Bil ki Gunes vahid olsa da ondan cixan sualar coxdur Haqdir ki deyile Gunes coxdur sualar ise vahiddir 14 Zakir Memmedov yazir ki Qeribin sikayeti traktatinda bu muddeanin da muselman ideoloqlarinin hiddetini dogurmasi gosterilmisdir 12 Eynelquzat Miyanecinin fikrince substansiya deyilen qedim ezeli yaxud vacib varliq oz ozunde movcuddur onun hec bir basqasina ehtiyaci yoxdur Bununla beraber o meydana cixmis varligin movcudlugu ucun umde sertdir Eger varliqda bir qedim olmasaydi meydana cixmis da esla movcud olmazdi 12 Filosof bu kelamlardan mentiqcilerin birlesmis serti sillogizm adlandirdiqlari apodiktik istidlalin netice cixdigini qeyd ederek eql ile anlasilan heqiqetlerin idrakinda guclu olmayib teze baslayan kese asan olsun deye yazir Deyilir Eger varliqda bir movcud olsaydi varliqda bir qedimin olmasi vacib gelerdi Bu birisinin subhe edeceyi tesevvur olunmayan yeqin esasdir Sonra deyilir Varliq qeti olaraq melumdur Bu da birinci kimi yeqin olan ikinci esasdir Sonra iki evvelki esasdan netice cixir Bir movcudun varligi zeruri suretde qedimdir Bu varliq yolu ile qedimi isbat eden istidlaldir Ne muxteser demekde ne de genis tehqiq etmekde bu beyanin olmasi tesevvur edilmez 12 Panteist filosof qedim ezeli varligin movcudlugu haqqinda genis sohbet acmadan o barede ozunden qabaq kifayet qeder melumat oldugunu qeyd edir Hemin qedimin movcudlugu nece olmusdur Bu melum muddeadir ve kitablar onunla doludur 14 Substansiya oz ozluyunde movcud ve oz ozluyunde zeruridir qedimdir sonsuzdur onun varligi ucun bir baslangic yoxdur ve i a bu kimi tebirler panteist felsefede substansiyanin vahidliyini esaslandirir Filosofa gore substansiya vacib varliq adlandirildigi teqdirde hec vechle ozunde ikilik olmayan vahiddir Bele ki ikiliyin varligi vacib varliqda esla tesevvur edilmez Cunki mumkun deyildir ki iki sey ola ve onlardan her biri ozu ozluyunde vacib ola 12 Zakir Memmedov Eynelquzat Miyanecinin substansiyanin birliyine ehediyyet ve vehdet baximindan yanasdigini yazaraq gostermisdir ki bu anlayislar sufi edebiyyatda muhum yer tutub sufizmin ontologiyasi haqqinda mueyyen tesevvur yaradir Y E Bertles onlari muqayise ederek yazir Ehediyyet mutleq ali birlikdir burada coxluq haqqinda tesevvur tamamile istisna edilmisdir Vahidiyyet vehdet hemcinin terkib hisselere ayrilmadigina ve yekcins olduguna baxmayaraq coxluq ideyasi onda artiq qoyulmusdur Bu anlayis bele bir muqayise ile izah edilir Agac toxumunda potensial suretde butun agac tamamile qoyulmusdur Ancaq butun bunlar toxumda terkib hisselere ayrilmadan homogen sekilde movcuddur Elece de vahidiyyetde bu birlikde hele hem gizli halda hem de bu formada xaricde gorunmesine baxmayaraq butun movcudatin ideyalar coxlugu artiq qoyulmusdur Menbe gosterin 14 Eynelquzat Miyanecinin teliminde Allah oz muxtelifliyi ile movcud butun varliqlarin cixis yeri ve menbeyi olmaqla beraber hem de onlarin yegane sebebidir Cunki ondan savayi olan her bir movcud seyin ne heqiqet ne de varliq saridan substansiyasi vardir 14 Eynelquzat Miyaneci butun movcud seylerin yalniz vacib varligin sayesinde gercek oldugunu israrla soylemisdir Ayri ayri seylerin substansional musteqilliyinin inkari panteist mutefekkirlerin hamisinin ontologiyasi ucun seciyyevi xususiyyetdir Meselen XVII esr Niderland filosofu Benedikt Spinoza da Eynelquzat Miyaneci kimi deyirdi Allahdan basqa hec br substansiya ne movud ola biler ne de tesevvur edile biler 12 Zakir Memmedov yazir ki Eynelquzat Miyaneci batinilerin Allahin atributlarina etinasiz qalan ezoterik doktrinasi kimi zahirilerin onun fikrince dualizme aparib cixaran ekzoterik doktrinasini da redd edir O yazir Substansiyani tesdiq edib atributlari tesdiq etmeyen kes bidetci cahildir substansiyadan heqiqi ferqlenme ile ferqlenen atributlari tesdiq eden kes ise kafir dualistdir ve bu kufru ile o cahildir 12 Eynelquzat Miyanecinin felsefesinde substansiya ile aksidensiya butunlukde Allahla movcudati vacib varliqla mumkun varligi teskil edir Filosof mumkun varligi eyni zamanda caiz varlq adlandiraraq yazir Caiz varliq movcud olmaya da biler Onun yoxlugu qeyri caiz olduqda o menevi isiqlar ve ruhlardir Bu olmadiqda o movcud ola da biler movcud olmaya da biler Ne ki varliga daxil deyil o yoxluqdur 12 Eynelquzat Miyanecinin fikrince seylerin movcud ve qeyri movcud olmasi onlarin Allaha nisbetinden ireli gelir O yazir Varligin cixdigi Ezeli heqiqete nezer saldiqda Ondan vucuda gelmis sey ve Ondan helelik vucuda gelmemis sey lakin o adlandigi meqamda ve melum vaxtda vucuda gelir nezere alindiqda Ezeli heqiqetden vucuda gelmis sey ucun ele bir nisbet olur ki bu nisbet helelik Ondan cixmamis sey ucun movcud deyildir Bu movcud olanlarin ve yox olanlarin Allaha nisbetde ferqlenmesidir 14 Prof Zakir Memmedov yazir ki Eynelquzat Miyanecinin varliq telimi o dovrun dini felsefi fikrinde varliga dair baxislardan esasli suretde ferqlenir Eger sxolastlar maddi alemi Allahdan zamanca ayirirdilarsa Serq peripatetikleri ise mumkun varligin vacib varliqla yanasi movcudlugunu dualistcesine soyleyirdilerse Eynelquzat Miyaneci Allahi movcud seylerin menbeyi sebebi saymaqla onu movcudatin ozu ile vehdetde eyniyyetde gotururdu 12 Idrak nezeriyyesi Redakte Eynelquzat Miyanecinin idrak nezeriyyesinin onun varliq telimi ile uzvi suretde bagli oldugunu yazan Zakir Memmedov qeyd edir ki filosofun panteist felsefesinde butun varligin ve onun qisimlerinin Allahin onun substansiyasinin ve atributlarinin habele aksidensiyalarin movcud seylerin hallarinin derk olunmasi mumkun sayilir Burada idrak prosesnin uc merhelesi qebul edilir hissi merhele eqli merhele ve eql arxasi merhele merifet intuisiya 14 Eynelquzat Miyanecinin eserlerinden melum olur ki o idrakin hissi ve eqli merhelelerinin serhinde Serq peripatetiklerinin movqeyine yaxindir Hissi idraki Aristotelin hissden duygudan mehrum olan kes idrakdan da mehrumdur tezisi mezmununda basa dusen filosofun fikrince rengler gorme duygusuna gore dadlar dadbilme duygusuna gore qoxular iybilme duygusuna gore sesler esitme duygusuna gore qavranilir Bu duygulardan biri digerini evez ede bilmez Eynelquzat Miyaneci duygulari uygun olaraq gorunen dadilan qoxulanan seslenen seylerin derk edilmesinde terezi adlandirilmisdir Meselen renglerin terezisi yalniz gorme duygusudur Mutefekkir qeyd edir ki her seyin oz terezisi var her isin oz meyari var 12 Eynelquzat Miyaneci hissi idrak meseleleri uzerinde oz selefleri olan Serq peripatetikleri qeder genis dayanmamisdirsa da idrak prosesinin bu birinci merhelesinin rolunu duzgun qiymetlendirmisdir Filosofun fikrince hissler duygular obyektiv gercekliyi eks etdirir onlarin menbeyi xarici alemdir maddi muhitdir buna gore de meselen birisi dadmazsa dadi duymaz 12 Eynelquzat Miyaneci bildirir ki hissi idrak ucun mueyyen imkan heddi vardir Bu merheleden sonra eqli mentiqi idrak merhelesi gelir Filosof insan eqlinin gucune gercekliyi derk etmekde onun boyuk imkanina inanirdi Heqiqetlerin megzi traktatinda deyilir Bil ki eql duzgun terezidir onun hokmleri yalana yol vermeyen dogru yeqinlikdir O adildir ondan hec zaman haqsizliq tesevvur edilmez 12 23 Ebulhesen Behmenyar ve basqa Serq peripatetikleri kimi Eynelquzat Miyaneci de sozleri qurulus ve mena etibarile nezerden kecirmis onlari sade ve murekkeb habele tekmenali ve coxmenali olmalarina gore tehlil etmisdir Mutefekkir soze fikrin ifadecisi mena gostericisi kimi baxmisdir O yazir Bil ki her bir menanin hemin menaya mutabiq tebirle ifade olunmasi tesevvur edilir Hetta muellim o menani hemin tebirle bir iki ve daha artiq defe sagirde serh ederse mena ile onun haqqindaki biliyi eynilesdirer Filosofun idrak nezeriyyesinde soz anlayisla dil tefekkurle elaqelendirilir O bu munasibetle deyir ki adamin kelami onun aglinin ve elminin kemalini gosterir 12 Eynelquzat Miyaneci tefekkur formalarindan hokmleri onlarin muxtelif novlerini esasen peripatetik movqeden serh etmisdir Mutefekkir hokmleri umumi ve xususi iqrari ve inkari olmasi baximindan nezerden kecirmis mezmun saridan onlarin muqeddem muddealar zenne esaslanan muddealar ve s novleri haqqinda soz acmisdir Filosof mentiqden br metod kimi genis behrelenmisdir O oz eserlerinde istidlalin muxtelif formalarini isletmis elmi muhakimelerinde sillogizmin tebiiliye yaxin fiqurlarini apodiktik istidlallari subutlari tetbiq etmisdir Formal mentiqin butun qayda qanunlarindan meharetle istifade eden alim tefekkur formalarinin duzgunluyunu onun eks etdirdiyi mezmunun gercekliyi ile vehdetde goturmusdur 14 Eynelquzat Miyanecinin hissi idrak kimi eqli mentiqi idrakin da mueyyen imkan heddinde qebul etmisdir O ozunun idrak nezeriyyesinde hissi ile rasionalin movqeyini nisbeten aydinlasdirarken yazir ki goz bezi movcud seyleri derk etmeye qabildir Goz esidilen qoxulanan ve dadilan seylerin qavranilmasinda acizdir elece de eql movcud seylerin coxunun derk olunmasinda cetinlik cekir Panteist filosofun fikrince idrak novlerinden hec biri digerini evez ede bilmez duygu da qavrayis da eql de obyektiv gerceklikden ozune muyesser olan cehetleri eks etdirir Derkedici quvvelerden birine aid olan inikas o birisi ucun sirr gorune biler 12 Idrakda eqlin acizlik cekdiyi seylere geldikde filosof onlari metafizik tefekkur terzi ile izah edile bilmeyen meseleler saymisdir Eynelquzat Miyanecinin felsefesinde substansiyani anlama peripatetizmdeki ilk sebebi derk etme ile qarsiliqli goturulur Mutefekkir peripatetik filosoflarin netice olan her bir varligi toreden ilk sebeb netice olan varliqla tedqiq edilir muddeasindan cixis ederek yazirdi ki eqlin imkani ilk sebebin varligini movcudatin varligina gore istidlal etmekdir Demeli Eynelquzat Miyanecinin fikrince eql movcudata ve onun atributlarina esasen substansiya haqqinda netice cixarir 12 Zakir Memmedov yazir ki Eynelquzat Miyaneci emanasiya nezeriyyesini qebul eden Serq peripatetiklerinden ve kreatsionizme esaslanan ilahiyyatci sxolastlardan ferqli olaraq panteist monizm movqeyinde durub Allahin insanla eynilesdirdiyi ucun insanin ozunu derk etmesini Allahi derk etmek kimi qiymetlendirmisdir O panteist mezmunlu kelamlara istinad ederek Ozunu derk eden kes Allahi derk etmisdir fikri uzerinde esasli dayanmisdi cunki Ozunu derk etmekde aciz olan kes Rebbini derk etmekde daha artiq derecede acizdir 14 Zakir Memmedov Eynelquzat Miyanecinin idrak nezeriyyesinde esq anlayisinin muhum yer tutdugunu gostermisdir O esqi Allahi derk etmeyin gostericisi asiqi mesuqe qovusduran quvve adlandirmisdir Esqin baslangicinda asiq musahide eden mesuq musahide edilen sayilir Lakin bu psixoloji halin sonunda onlar arasinda ferq silinir Musahide eden ile musahide edilen birlesdikde musahide eden musahide edilene musahide edilen musahide edene cevrilir 14 Panteist filosofun fikrince ezeliyyete qovusan kesler yeni arifler her seye panteist movqeden yanasirlar O bu menada Arifler Allah seylerden baxmirlar eksine Allahda seylere baxirlar deyerek Bir seyi gozden kecirmemis ondan qabaq Allahi gordum kelamini yayir 12 Eynelquzat Miyanecinin idrak nezeriyyesine gore konkret hissi seylerin zahiri cehetleri duygularla onlarin mahiyyeti eqlle Allahla eynilesdirilen seyler aleminin butovu ise intuisiya ile derk edilir Bundan elave filosof inkisaf prosesinin sirf formal mentiq qanunlari ile derk etmeyin cetinliyi qarsisinda qalarken heqiqetin yalniz intuisiya vasitesiyle elde edildiyini soylemisdir 12 Dialektikasi Redakte Filosofunun dialektikasi onun varliq telimi ve idrak nezeriyyesi ile six baglidir Eynelquzat Miyaneci oz cinslerinin ve novlerinin muxtelifliyi uzre olan varligin bir sira qismlere meselen qedimde ve sonradan meydana cixmisa kamile ve naqise vahide ve coxa bolunduyunu yazmisdir Onun vacib ve mumkun substansiya ve atributlar substansiya ve aksidensiya musahide edilen ve musahide eden kimi basqa bolguleri de qeyd edilir Eynelquzat Miyanecinin varliq teliminden melum olur ki bu tereflerden bezisim digerini evez ede bilir zira burada ekslik munasibeti ile yanasi eynilik munasibeti de vardir Meselen Eynelquzat Miyaneci yazir Varligin qisimlerinin saysiz hesabsiz atributlarin qisimlerini gostermesi odur ki hemin atributlar heqiqetde ne substansiyanin eyni ne de ondan basqadir 14 23 Panteist filosof aqillerin daha dogrusu yalniz formal mentiqe esaslanan filosoflarin movqeyinden baxdiqda bu muddeanin anlasilmaz oldugu qeyd etmisdir Seylerde daxili ziddiyyetli cehetleri meylleri goren Eynelquzat Miyaneci yazirdi Bil ki birisinin bu sey meselen bir cehetden hemin seyin ne eyni ne de ondan basqadir demesi mentiqi baximdan qeyri mumkundur Onun qeyri mumkunluyu eql ucun son derece aydindir Ancaq onun menasinda iki cehet nezere alinarsa ve iki muxtelif mena telebinden isledilerse o askar gerceklikdir Onun beyani budur ki sey bezen bir cehetden movcud basqa bir cehetden ise yoxluq olur 12 23 Bir birine eks olan xeyir ve ser anlayislari onlarin dialektik elaqesi Eynelquzat Miyaneci terefinden genis arasdirilmisdir Filosofa gore xeyir ve ser oz tebietine muvafiq seyi ekslikle derk eden varliga basqa sozle insana nisbetde movcuddur O yazir Menimseyen quvveye muvafiq sey ozunun menimsenilmesinde menimseyene uygun geldikde ona nisbetde xeyirdir O ikisi arasinda bu nisbet basqa cur olduqda demeli muvafiq seyin menimsenilmesi menimseyene uygun gelmeyib eksine zerer vurduqda o sey menimseyene nisbetde serdir Bunun ucun caizdir ki vahid sey bir halda iki menimseyene nisbetde xeyir ve ser olsun Birisi bele dese gercekdir bir qrup adamin musibetleri diger qrup adam ucun serfedir 14 23 Zakir Memmedov yazir ki Eynelquzat Miyaneci seyleri daim deyismede meydana cixma ve yox olmada tesevvur edirdi O Heqiqetlerin megzi traktatinda yazirdi Kamil olmayanlar zenn edirler ki her bir anda movcud olan sua meselen ozunden qabaqki ve ozunden sonraki anda movcud olan suanin eynidir Eksine her bir anda movcud olan sua hemin anda movcud nisbeti teleb edir Hemin anlarda movcud nisbetler ise zeruri suretde bir birinden ferqlenir 14 23 Filosof mohkem inandigi heqiqeti yalniz ariflere deyil hem de aqillere alimlere catdirmaga sey gostermisdir Aqillerden kim bu movzunun fehminde ozunde her an basqa bir varligin yenilesdiyi ciraq isigina diqqet yetirse bunu derk etmek ona asan olar Usaqlar zenn edirler ki vahid qayda uzre solelenen gordukleri ciraq isigi eyni bir seydir Alimler qeti bilirler ki her bir anda onun ucun basqa bir suret yenilesir Ola bilsin ki ona nezer yetirsen ve onunla fehmini tanis etsen eqlin bundan bir sey menimseye 12 23 Zakir Memmedov panteist filosofun inkisafin inkarla davam eden istiqametini qebul etdiyini bildirmisdir Her bir movcud sey daimi varliqdir O ebedi qaim canliya gore daim tekrarlanir Hemin sey ucun her bir anda ozunden qabaqkina oxsar basqa varliq yenilesir 12 23 Istinadlar Redakte 1 2 3 4 5 6 Bibliotheque nationale de France BnF identifikatoru aciq melumat platformasi 2011 lt a href https wikidata org wiki Track Q193563 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q19938912 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P268 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q54837 gt lt a gt 1 2 3 Babelio 2007 lt a href https wikidata org wiki Track Q2877812 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P3630 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track P3631 gt lt a gt 1 2 3 CERL Thesaurus Avropa Tedqiqat Kitabxanalari Konsorsiumu lt a href https wikidata org wiki Track P1871 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q1127581 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q60909659 gt lt a gt 1 2 3 AlKindi lt a href https wikidata org wiki Track Q101207543 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q104244355 gt lt a gt Zakir Memmedov Eynelquzat Miyanecinin panteist felsefesi Elm ve heyat 1982 1 seh 23 24 Mujgan Cunbur Turk dunyasi edebiyatcilari ansiklopedisi Tom 3 Ataturk Kultur Merkezi Baskanligi 2002 seh 455 1 2 3 Firoozeh Papan Matin Beyond death the mystical teachings of ʻAyn al Quḍat al Hamadhani Aytek Zakirqizi Memmedova P S Zakir Memmedov Menali omrun faciesi evveli Elm qezeti 20 may 2009 cu il davami Elm qezeti 29 may 2009 cu il Zakir Memmedov Azerbaycanda XI XIII esrlerde felsefi fikir Baki 1978 Hemedani Eynelquzat Azerbaycan Sovet Ensiklopediyasi X cild Baki 1987 seh 195 Zakir Memmedov Panteist felsefenin banisi Elm qezeti 29 dekabr 1999 cu il 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Zakir Memmedov Azerbaycan felsefesi tarixi Baki 1994 1 2 3 Zakir Mamedov Azerbajdzhanskie filosofy i mysliteli srednevekovya Baku 1993 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Zakir Memmedov Eynelquzat Miyaneci Baki 1992 Eynelquzat Miyabeci mektubat I cild sec 620 624 seh 373 375 1 2 Eynelquzat Mitaneci Sekva el Qerib Zakir Memmedov Orta esr Azerbaycan filosoflari ve mutefekkirleri Baki 1986 Aytek Zakirqizi Memmedova P S Zakir Memmedov Menali omrun faciesi davami Elm qezeti 29 may 2009 cu il Carl W Ernst Eternal garden mysticism history and politics at a South Asian Sufi center Ulker Zakirqizi Memmedova Erebdilli Azerbaycan edebiyyatinda Eynelquzat Miyanecinin movqeyi Elm qezeti 22 avqust 2006 ci il Ulker Zakirqizi Memmedova Eynelquzat Miyanecinin Qeribin sikayeti eserinde veten hesreti Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin Xeberleri Humanitar elmler seriyasi 2007 1 seh 30 36 Zakir Memmedov Menali omrun faciesi evveli Elm qezeti 20 may 2009 cu il davami Elm qezeti 29 may 2009 cu il 1 2 3 4 5 6 7 Eynelquzat Miyaneci Heqiqetlerin megzi traktatdan parcalar Baki 1999 seh 155 164Edebiyyat RedakteEynelquzat Miyaneci Heqiqetlerin megzi traktatdan parcalar Ereb dilinden tercume eden Zakir Memmedov Serq felsefesi IX XII esrler Baki 1999 Firoozeh Papan Matin Beyond death the mystical teachings of ʻAyn al Quḍat al Hamadhani Zakir Memmedov Eynelquzat Miyaneci Baki 1992 Zakir Memmedov Orta esr Azerbaycan filosoflari ve mutefekkirleri Baki 1986 Zakir Memmedov Azerbaycan felsefesi tarixi Baki 1994 Zakir Mamedov Azerbajdzhanskie filosofy i mysliteli srednevekovya Baku 1993Xarici kecidler RedakteFrederic P Miller Agnes F Vandome John McBrewster Ayn al Quzat HamadaniMenbe https az wikipedia org w index php title Eynelquzat Miyaneci amp oldid 5534108, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.