Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Dəmirqapı və ya qədim variant ilə Temir Qapıq — tarixi dövrlərdə Orta Asiyanın Mavəraünnəhr hissəsinin cənub bölgələrində yerləşmiş olan tarixi məşhur keçid. Qəbul edilmiş fikirlərə görə, bu yer Bəlx şəhərini Səmərqəndə bağlayan yol üzərində qayalıq keçid və ya dağ boğazı idi. Səkkinci əsrin ilk on illərindən tarixləndirilən türk runic hərfli abidələrində Temir Qapıq topinimi tez-tez anılmaqdadır.
| Dəmirqapı | |
|---|---|
 | |
 | |
| Ölkə | |
| Yerləşir |  Əfqanıstan |
Mövqe
Tonyukuk abidəsindən göytürklərin İnci çayını (Amudərya) keçərək düşmənlərini Dəmirqapının ö tərəfinə qovub imperiyanın hüdudlarını Göytürk abidələrində daima imperiyanın qərb sərhədləri sayılan Dəmirqapı keçidinə qədər genişlətmiş olduqlarını bilirik. Qəbul edilmiş fikirlərə görə, bu yer Bəlx şəhərini Səmərqəndə bağlayan yolun üzərində qayalıq keçid olmuşdur. Tomsenə görə, 12–20 m genişliyində, 3 km uzunluğunda dar dağ keçidi dünyanın ən möhtəşəm şeylərindən biridir.
Ən məşhur Dəmirqapı heç şübhəsiz Göytürk abidələrinin bayaq adı keçən Mavəraünnəhrdəki Baysun-tau dağında, bü günki Dərbənd adlı kəndin yaxınlığında, köhnə Səmərqənd-Tirmiz yolu boyunda yerləşməkdədir. Birinci dəfə boğazdan 630-cu ildə keçən və bu ətrafları bu sözlərlə izah edən məşhur çinli səyyah Hiuan-tsanq demişdir:
 | Cənub-şərqdə, dağlarda təxminən iki yüz li (təxminən 540 metr) qət etdi və Dəmir Qapıya girdi. Sağda və solda fövqəladə yüksəklikdə, bir-birinə parallel iki dağ arasında olan boğazlara bu ad verilmişdir. Dağlar çox dar və üstəlik dik uçurumlarla əhatəli bir keçi yolu ilə bir-birindən ayrılmışdır. Bu dağların hər iki yamacı da dəmir rəngli daş divar görünüşündədir. Keçid yerinə dəmirlə sağlamlaşdırdıqları iki qanadlı qapı yerləşdirmişdirlər. Qapı qanadlarına da bir sürü dəmir zınqırov asılmış, aşılması çətin və çox yaxşı qorunmuş olduğu üçün bu keçidə bugünkü adını taxmışdırlar. |  |
Şurab (Şurob) çayının nisbətən geniş vadisi 9-10 kilometrə qədər uzanır. Cənubdan, dərə Susyztau silsiləsi ilə (Susiztag), şimaldan Sarymas dağı ilə (1886 m) ilə həmsərhəddir. Bundan əlavə, kiçik Çak-Çak (Çakçak) çayının vadisi Akrabatski aşırımına aparır. Şurab (Şurob) çayının vadisinin şimal tərəfində yerli Kurqanak və ya Kurgan Sherhodzha kimi tanınan güclü bir qala (təxminən 80 × 50 m) qalıqları vardır. Yüksək gərginlikli elektrik xətti üçün dayaqlar inşası zamanı daş və palçıq kərpicdən hazırlanmış qalanın divarları dağıdıldı. Təxminən qalanın ortasından qala divarını Surabaya aparır. Digər bir divar, qala yerindən cənub-şərqdən şimal-qərb istiqamətində olan Şurab vadisi üzərində 400 m-dən çox məsafəyə qalxan qayalı bir qayanın üstü boyunca uzanır. İkinci divarın ümumi uzunluğu təqribən 1,5 km, hündürlüyü 2 metrdən 5 metrə qədərdir. Xarici və içəridən divar kvadrat xam kərpicdən (32 × 32 × 11 və 33 × 33 × 11 sm) hazırlanmışdır. Döşəmə eni 2 və 2,5 m, təməldəki divarın eni təxminən 6,5 m, divarın daxili boşluğu daş və torpaq blokları ilə doldurulmuşdur. Dərbənddən cənubda, Şurabadın sol sahilində orta əsr karvansarayının xarabalıqları, bir neçə Xumdanlar var və yaxınlığında köhnə kanalın kanalı izlənilir.
Orxon abidələrində Dəmir Qapı
Dəmir Qapı keçidi mətnlərdəki forması ilə Temir Qapıq Orxon abidələrinin bir çox yerində qeyd edilmişdir.
| | kuurıgaru yençü ügüz keçe temir kapıgka tegi süledim yırıgaru yir bayırkuu yiriŋe tegi süledim bunça yirke tegi yorıtdım ötüken yışda yig idi yok ermiş Azəbaycanca: …qərbdə İnci çayını keçərək Dəmir Qapıya qədər ordu göndərdim, şimalda Yır Bayırku torpaqlarına qədər ordu göndərdim, bu qədər diyara qədər (ordularımı) yeritdim (və anladım ki) Ötükən daölarından daha yaxşı bir yer heç vaxt olmamışdır.
| |
Həmçinin bax
İstinadlar
- "Imre Baski, "Demirkapılar (Temir Qapïg, Vaskapu, Dömörkapu)", Turkish Studies, Volume 2/2 Spring 2007, s. 73-74" (PDF). 2018-01-15 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-06-21.
- Vilhelm Thomsen, Inscriptions de l‘Orkhon déchifrées. MSFOu. 1896, s. 137
- Vilhelm Thomsen, Orhon Yazıtları Araştırmaları, Türk Dil Kurumu, Ankara 1993, s. 207
- Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1986, s. 24, 28, 32, 36, 46, 114, 116, 138.
- Encyclopaedia of Islam. II, s. 204/a, II, s. 115/b.
- Talât Tekin, Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2006, s. 20-21.
Xarici keçidlər
- Imre Baski, “Demirkapılar (Temır Qapïg, Vaskapu, Dömörkapu)”, Turkish Studies, Volume 2/2 Spring 2007, s. 73-88.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Demirqapi ve ya qedim variant ile Temir Qapiq tarixi dovrlerde Orta Asiyanin Maveraunnehr hissesinin cenub bolgelerinde yerlesmis olan tarixi meshur kecid Qebul edilmis fikirlere gore bu yer Belx seherini Semerqende baglayan yol uzerinde qayaliq kecid ve ya dag bogazi idi Sekkinci esrin ilk on illerinden tarixlendirilen turk runic herfli abidelerinde Temir Qapiq topinimi tez tez anilmaqdadir Demirqapi38 13 31 sm e 66 54 10 s u Olke OzbekistanYerlesir EfqanistanMovqeTonyukuk abidesinden goyturklerin Inci cayini Amuderya kecerek dusmenlerini Demirqapinin o terefine qovub imperiyanin hududlarini Goyturk abidelerinde daima imperiyanin qerb serhedleri sayilan Demirqapi kecidine qeder genisletmis olduqlarini bilirik Qebul edilmis fikirlere gore bu yer Belx seherini Semerqende baglayan yolun uzerinde qayaliq kecid olmusdur Tomsene gore 12 20 m genisliyinde 3 km uzunlugunda dar dag kecidi dunyanin en mohtesem seylerinden biridir En meshur Demirqapi hec subhesiz Goyturk abidelerinin bayaq adi kecen Maveraunnehrdeki Baysun tau daginda bu gunki Derbend adli kendin yaxinliginda kohne Semerqend Tirmiz yolu boyunda yerlesmekdedir Birinci defe bogazdan 630 cu ilde kecen ve bu etraflari bu sozlerle izah eden meshur cinli seyyah Hiuan tsanq demisdir Cenub serqde daglarda texminen iki yuz li texminen 540 metr qet etdi ve Demir Qapiya girdi Sagda ve solda fovqelade yukseklikde bir birine parallel iki dag arasinda olan bogazlara bu ad verilmisdir Daglar cox dar ve ustelik dik ucurumlarla ehateli bir keci yolu ile bir birinden ayrilmisdir Bu daglarin her iki yamaci da demir rengli das divar gorunusundedir Kecid yerine demirle saglamlasdirdiqlari iki qanadli qapi yerlesdirmisdirler Qapi qanadlarina da bir suru demir zinqirov asilmis asilmasi cetin ve cox yaxsi qorunmus oldugu ucun bu kecide bugunku adini taxmisdirlar Surab Surob cayinin nisbeten genis vadisi 9 10 kilometre qeder uzanir Cenubdan dere Susyztau silsilesi ile Susiztag simaldan Sarymas dagi ile 1886 m ile hemserheddir Bundan elave kicik Cak Cak Cakcak cayinin vadisi Akrabatski asirimina aparir Surab Surob cayinin vadisinin simal terefinde yerli Kurqanak ve ya Kurgan Sherhodzha kimi taninan guclu bir qala texminen 80 50 m qaliqlari vardir Yuksek gerginlikli elektrik xetti ucun dayaqlar insasi zamani das ve palciq kerpicden hazirlanmis qalanin divarlari dagidildi Texminen qalanin ortasindan qala divarini Surabaya aparir Diger bir divar qala yerinden cenub serqden simal qerb istiqametinde olan Surab vadisi uzerinde 400 m den cox mesafeye qalxan qayali bir qayanin ustu boyunca uzanir Ikinci divarin umumi uzunlugu teqriben 1 5 km hundurluyu 2 metrden 5 metre qederdir Xarici ve iceriden divar kvadrat xam kerpicden 32 32 11 ve 33 33 11 sm hazirlanmisdir Doseme eni 2 ve 2 5 m temeldeki divarin eni texminen 6 5 m divarin daxili boslugu das ve torpaq bloklari ile doldurulmusdur Derbendden cenubda Surabadin sol sahilinde orta esr karvansarayinin xarabaliqlari bir nece Xumdanlar var ve yaxinliginda kohne kanalin kanali izlenilir Orxon abidelerinde Demir QapiDemir Qapi kecidi metnlerdeki formasi ile Temir Qapiq Orxon abidelerinin bir cox yerinde qeyd edilmisdir kuurigaru yencu uguz kece temir kapigka tegi suledim yirigaru yir bayirkuu yiriŋe tegi suledim bunca yirke tegi yoritdim otuken yisda yig idi yok ermis Azebaycanca qerbde Inci cayini kecerek Demir Qapiya qeder ordu gonderdim simalda Yir Bayirku torpaqlarina qeder ordu gonderdim bu qeder diyara qeder ordularimi yeritdim ve anladim ki Otuken daolarindan daha yaxsi bir yer hec vaxt olmamisdir Kultigin abidesi cenub III ve IV paraqraflarHemcinin baxDemirqapi Derbend Demirqapi Dunay Istinadlar Imre Baski Demirkapilar Temir Qapig Vaskapu Domorkapu Turkish Studies Volume 2 2 Spring 2007 s 73 74 PDF 2018 01 15 tarixinde PDF Istifade tarixi 2020 06 21 Vilhelm Thomsen Inscriptions de l Orkhon dechifrees MSFOu 1896 s 137 Vilhelm Thomsen Orhon Yazitlari Arastirmalari Turk Dil Kurumu Ankara 1993 s 207 Huseyin Namik Orkun Eski Turk Yazitlari Turk Tarih Kurumu Basimevi Ankara 1986 s 24 28 32 36 46 114 116 138 Encyclopaedia of Islam II s 204 a II s 115 b Talat Tekin Orhon Yazitlari Turk Dil Kurumu Yayinlari Ankara 2006 s 20 21 ISBN 975 16 0065 0Xarici kecidlerImre Baski Demirkapilar Temir Qapig Vaskapu Domorkapu Turkish Studies Volume 2 2 Spring 2007 s 73 88