Dilçilik məktəbləri

Dilçilik məktəbləri — Dünya dilçiliyində bir sıra məktəblər yaranmışdır:

Qədim hind dilçilik məktəbi

Qədim hind dilçiliyinin tarixi eramızdan 1500 il əvvələ gedib çıxır. Hind dilçiliyinin yaranmasının səbəbi müqəddəs himnlərin dili olan sanskrit ilə xalq dili sayılan prakrit arasında fərqlənmələrin baş verməsindən ibarətdir. Prakritdən xalq dili kimi daha çox istifadə olunurdu. Sanskrit isə dini ayinlərin, mərasimlərin icrasında daha çox istifadə edilirdi. Beləliklə də, sanskrit getdikcə öz informasiya vəzifəsindən uzaqlaşmağa başlayırdı. Yəni əhali arasında sanskritin işlənməsinə bir məhdudiyyət yaranırdı. Belə bir fərqin baş verməsi sanskrit istifadəçilərini təlaşa salırdı. Çünki sanskrit unudulsa idi, dini mərasimlər və ayinlər yaddan çıxmaq təhlükəsi ilə üzləşə bilərdi. Odur ki, sanskriti itib getməkdən və prakritin assimliyasiya təsirlərindən qorumaq lazım gəlirdi. Qədim hind dilçiliyi məhz belə bir problemin həlli məqsədi ilə yaranmışdır. Qədim hind dilində qorunub saxlanmalı olan sanskrit mənbələri bunlar idi:

1.Riq – veda (himnlər kitabı)

2.Sama – veda (müqəddəs şeirlər kitabı)

3.Yacur – veda (Qurban mərasimi kitabı)

4.Atharva - veda (Ovsunlar (cadugərlik) kitabı)

Qədim hindlilərin sanskrit dilinin qorunması üçün ilə vedaların dil quruluşu məsələləri də təhlil edilirdi. Bunlar aşağıdakılardan ibarət idi:

1.Şiqşa – fonetika və tələffüz məsələləri

2.Nirukta – leksikologiya və etimologiya

3.Viyakaranda – qrammatika

4.Üslubiyyat və poeziya məsələləri

Qədim Hindistanın görkəmli dilçisi eramızdan əvvəl IV əsrin ikinci yarısında yaşamış Panini olmuşdur. Qədim sanskrit dilinin quruluşunu təsvir edən Panini dili sistem kimi başa düşürdü, nitq hadisələrini (6 nitq hissəsini) fərqləndirirdi. Onun təhlilində söz əsası, kök, şəkilçi, daxili fleksiya, intonasiya, vurğu barədə fikirlər mühüm yer tuturdu. Panini, həmçinin, dialekt fərqlənmələrini də diqqətdən yayındırmırdı. Qədim hind dilçiliyi nümayəndələri sırasına eradan üç əsr əvvəl yaşamış Vararuçi, Katyayana, iki əsr əvvəl yaşamış Patancali, eramızın I əsrində yaşamış Amara kimi dilçilər də daxildir. Qədim hind dilçiliyində fonetik vahidlər xüsusi təsvir olunur. Onların fizioloji akustik xarakteri barədə aydın məlumatlar verilir. Qrammatika sahəsində maraqlı araşdırmalar aparılırdı. Adlar və fellər barədə, sözlərin əlaqə formaları və cümlələr barədə indiyə qədər də öz əhəmiyyətini itirməyən fikirlər irəli sürülürdü.

Yunan dilçilik məktəbi

Yunan dilçiliyinə iki əsas məktəb daxil idi:

1.Yunan dilçiliyi

2. İsgəndəriyyə qrammatikası

Yunan dilçiliyi Yunanıstanın özündə yaranmışdır. Bu məktəblərin tədqiqat üsulları arasında fərqlər var idi. Yunan dilçilik məktəbində dilçiliyin nəzəri məsələləri, həmçinin ritorika və üslubiyyat kimi sahələr öyrənilirdi. Bu məktəbin nümayəndələri Demokrit, Platon, Aristotel kimi böyük filosoflar olmuşlar. İsgəndəriyyə qrammatikası məktəbində dilçiliyin praktik məsələlərinin öyrənilməsi üstünlük təşkil edirdi. Normativ qrammatikanın tədqiqinə və təhlilinə üstünlük verilirdi. Bu məktəbin nümayəndələri filosoflar yox, dilçilər olmuşlar. Bu məktəbdə mübahisəli məsələlər adlar və əşyalar arasında əlaqənin olub-olmamasında idi. İsgəndəriyyə məktəbinin ən görkəmli nümayəndələrindən biri Samofrakiyalı Aristrax idi. O, eramızdan əvvəl 200-cü – 150-ci illərdə anadan olmuşdur. Onun şagirdi Dionisi eramızın 100-cü ilində anadan olub. Bu dilçilik məktəbinin ənənələri üzrə fonetikaya, morfologiyaya, leksikologiyaya və sintaksisə dair çoxlu tədqiqatlar aparılmışdır.

Ərəb dilçilik məktəbi

Bu məktəb eramızın VII-VIII əsrlərində yaranmışdır. Böyük inkişaf yolu IX-X əsrlərə aiddir. Ərəb dilçiliyi də hind dilçiliyi kimi dini mənbələrin dilini ərəb dialektlərinin təsirindən qorumaq məqsədini əsas tuturdu. Ərəb dilçiliyi məktəbinin əsas nümayəndələri bunlar idi: Sibəveyhi (793-cü ildə ölüb) leksikoqraf, milliyətcə fars; Əbu-Übeyda (770-837) yunan, saqan-hindli; Xətib Təbrizi üslubiyyatçı, Azərbaycanlı.

Ərəb dilçiliyi məktəbinin nümayəndələrinin fonetikaya, leksikoqrafiyaya və qrammatikaya aid çoxlu əsərləri var idi.

Ərəblər səs və hərfi bir-birindən fərqləndirirdilər. Bu da yunan və hind dilçiliyi ilə müqayisədə üstünlük idi. Fonetikada səslərin və səsdəki mənalılığın müəyyənləşdirilməsi fonetika sahəsində irəliləyiş idi. Ərəb alimləri sait və samitləri fərqləndirir və samitlərin tələffüz yuvalarını dəqiqliklə təsvir edirdilər. Samitlərin 16 əmələgəlmə yerini göstərirdilər. Bu da təcrübi (eksperimental) fonetikanın olmadığı dövrdə böyük irəliləyiş idi. Əsas əsərlər bunlar idi: Əli ibn Sina- “Danışıq səslərinin səbəbləri”, İhva- “Sosioloji fonetika”, Sibəveyhi -“Əl-kitab” (qrammatika).

Daxili fleksiya və şəkilçilərin iştirakı ilə sözdüzəltmə yollarını yaxşı izah edirdilər. Söz köklərini üç samit əsasında izah edirdilər: məktəb – k-t-b, kitab – k-t-b, məktub - k-t-b, katib – k,t,b; natiq – n, t, q, nitq – n, t,q məntiq – n, t, q; hökm – h, k, m, hakim – h, k, m; təhkim – h, k, m, həkim – h, k, m.

Ərəb dilçiliyində ənənəvi qaydaya çevrilmiş bu modellərdən istifadə indi də qalır. Ərəb dilçilik məktəbinin modelləri başqa dillərə də tətbiq edilirdi. Məsələn, Mahmud Kaşğarinin “Divan- i lüğət-it-türk” adllı əsəri türk dillərinin müqayisəsinə həsr olunsa da təhlil üsulu ərəb dili modellərinə əsaslanırdı. Mahmud Kaşğarinin sintaksisə həsr olunmuş “Kitabi-cəvahürül-nəhv fillüğət- it-türk” adlı əsəri də olmuşdur ki, bu əsər indiyə qədər əldə edilməmişdir. Qədim dilçilikdə sintaksisə az yer verildiyindən, əlbəttə, bu əsərin dəyəri ölçüyəgəlməzdir.

Müqayisəli tarixi dilçilik məktəbi

(XIX əsr) Müqayisəli tarixi dilçilik məktəbinin nümayəndələri bunlar idi: Frans Bopp, Ramus Raks, Yakov Qrimm, Aleksandr Vostokov. Bunlar bir-birindən asılı olmayaraq Hind-Avropa dillərinin müqayisəli tarixi qrammatikasına dair tədqiqatlar aparmışlar.

Frans Bopp (1791-1867) fransız dilçisidir, əsas əsərləri bunlardır:

1. Yunan, latın, fars və german dillərinin təsrifi ilə müqayisədə və mətnin orijinalında, dəqiq vəznli tərcümədə Ramayana və Mahabaratadan epizodlarla və Vedaların təfriqələrlə sanskritin təsrif sistemi” (1816)

2. “Sanskrit, zend, erməni, yunan, latın, Litva, köhnə slavyan, qot və alman dilərinin müqayisli qrammatikası” 1833-1852 (I cild), 1861 (II cild), 1868-1870 (III cild).

Frans Bopp dillərin tipologiyasını belə göstərirdi:

1) həqiq söz kökü olmayan dillər

2) birləşmə qabiliyyəti olan təkhecalı söz kökləri olan dillər

3) üç samitlə səciyyələnən ikihecalı söz kökləri olan dillər

Ramus Rask (1787-1832) Danimarka dilçisidir. 25 dil bilirdi. “Qədim Şimal dili sahəsində tədqiqat və yaxud island dilinin mənşəyi” əsərinin müəllifidir.

Yakov Qrimm (1785-1863) alman dilçisidir. Əsas əsərləri bunlardır:

1) “Alman qrammatikası” (1819-I, -1837 II, III, IV cildlər)

2) “Alman dilinin tarixi” (1848)

Dil kökləri haqqındakı fikri bu idi ki, onların tərkibində aşağıdakı elementlər durur: Hind-Avropa – bh, dh, gh; german – b, d, g; Hind-Avropa – b, d, g; german p, t, k; Hind-Avropa – p, t, k; german – f, th, h.

Aleksandr Vostokov. (1781-1864) Rus dilçisidir. Peterburq EA-nın akademiki olub. Əsas əsərləri bunlardır:

1) “Slavyan dili haqqında mülahizələr” – 1820

2) “Kilsə-slavyan dilinin lüğəti” (1858-1861)

Fəlsəfi dilçilik məktəbi

Fəlsəfi dilçilik məktəbi Vilhelm fon Humboldtun adı ilə bağlıdır. (1767-1835) Dilçiliyin fəlsəfi məsələləri bu məşhur alman dilçisinin aşağıdakı əsərlərində ümumiləşdirilir:

1)“Yava adasındakı kavi dili haqqında” (1836-1839)

2)“İnkişafın müxtəlif dövrlərinə tətbiq edilməklə dillərin müqayisəli şəkildə öyrənilməsi haqqında” (1830-1835)

Onun əsərlərində dilə bir sistem kimi yanaşılır. Eyni zamanda Vilhelm Humboldt dili fərdlərin mənəvi həyatı və təfəkkürü üçün əsas göstərici hesab edirdi. Başqa sözlə, dili ayrı-ayrı fərdlərin məhsulu kimi başa düşürdü. Humboldta görə dil xalq ruhunun ifadəsi idi. Onun fikrincə, xalq təbiətlə və cəmiyyətlə dil vasitəsi ilə əlaqədə olur.

Naturalizm dilçilik məktəbi

Avqust Şleyxer (1821-1868) məşhur alman dilçisidir. Naturalizm dilçilik məktəbinin banisi olmuşdur. Əsas əsərləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1) “Dillərin müqayisəli tarixinə dair” (1848)

2) “Avropa dilləri” (1850)

3) “Müqayisəli dilçilik tədqiqləri” (1850)

4) “Kilsə slavyan dilinin morfologiyası” (1852)

5) “Litva dili üzərində təlimat” (1855 -1857)

6) “Alman dili” (1959)

Avqust Şleyxerin naturalist görüşləri onda idi ki, o dili səs materiallarından yaranmış ən yüksək təbiət orqanizmi hesab edirdi. O, dili canlı orqanizmlərin canlı həyatından fərqləndirmirdi. Canlı orqanizmlərin sadə başlanğıcdan mürəkkəb formaya doğru və qocalmaq mərhəsinə kimi davamlı prosesini A.Şleyxer dilə də tətbiq edirdi. Dillərin inkişafının birinci mərhələsini kök dillərə, ikinci mərhələsini aqlütinativ dillərə, üçüncü mərhələsini isə flekiv dillərə aid edirdi. “Dillərdə sonralar niyə dəyişiklik olmadı?” sualına isə fantastika ilə cavab verirdi. Onun mülahizəsinə görə tarixəqədərki dövrdə dilə ruh hakim olub. Sonra isə ruh dildən uzaqlaşıb. Nəticədə dildə qocalma, dağılma prosesi başlanır.

Psixoloji dilçilik məktəbi

Heyman Şteyntal (alman dilçisi, 1823-1899), A.A.Potebnya (ukraynalı, rus dilçisi) Heyman Şteyntalın əsas əsərləri bunlar idi:

1) “Dillərin təsnifi dil ideyasının inkişafı kimi” (1850)

2) “Dilin mənşəyi” (1851)

3) “Qrammatika, məntiq, psixologiya onların prinsipləri və qarşılıqlı əlaqələri” (1855)

4) “Dilin fəlsəfəsi” (1888)

5) “Psixologiyaya və dilçiliyə giriş” (1871)

Onun fikrincə, dil qavranılmış daxili, psixi, mənəvi hərəkətlərin, vəziyyətlərin və əlaqələrin mərkəzləşmiş səslər vasitəsi ilə ifadəsidir. A.A.Potebniyanın əsas əsərləri aşağıdakılardan ibarətdir:

1) “Fikir və dil” (1862)

2) “Rus dili səslərinin tarixinə dair” (1876)

3) “Filologiya nəzəriyyəsi üzrə mühazirələrdən” (1905)

Potebniyanın psixoloji təsəvvürü ona əsaslanırdı ki, o “dili təfəkkürün ifadə vasitəsi yox, yaranma vasitəsi” kimi başa düşürdü. O deyirdi ki, “dil sahəsi təfəkkür sahəsi ilə heç də uyğun gəlmir”. Potebniyanın fikirlərində diqqəti daha çox cəlb edən bu idi ki, o deyirdi: “xalqın mövcud olmasının yeganə, əvəzolunmaz, zəruri şərti dil birliyidir”.

Gənc qrammatiklər məktəbi

Bu məktəbin nümayəndələri A.Leskin, B.Delbryük, G.Paul, G.Osthof və K.Bruqman idi. Gənc qrammatiklər məktəbi XIX əsrin 70-80-ci illərdə yaranmağa başlamışdı. Bir qrup gənc dilçilik növbədə Avqust Şleyxeri tənqid edərək yeni bir konsepsiya yaratmağa çalışırdılar. Onlar Leyspiq universitetinin professorları idilər. Köhnə nəslin nümayəndələri onları istehza ilə “gənc qrammatiklər” adlandırırdılar. “Gənc qrammatiklər”in bir çox tərəfdarları da var idi ki, onlardan aşağıdakıların adlarını göstərmək olar: M.Breal (1832-1915, Fransa), V.Tomsen (1842-1927, Danimarka), F.F.Fortunatov, F.M.Buslayev (Rusiya). Onların tədqiqatlarında fonetika və qrammatika əsas yer tuturdu. Bu isə dil sisteminin hərtərəfli öyrənilməsinə kifayyət etmirdi. Nəzəri dilçilik görüşlərində isə psixologizm üstünlük təşkil edirdi.

Moskva dilçilik məktəbləri

Moskva dilçilik məktəbinin banisi Filip Fyodoroviç Fortunatov idi (1848-1914). Gənc qrammatiklərin görüşlərini davam etdirirdi. Müqayisəli dilçilik sahəsində tədqiqatlar aparırdı. Dilləri tiplərinə görə aşağıdakı kimi bölürdü:

1) aqlütinativ dillər (Ural-Altay)

2) flektiv-aqqültinativ dillər (sami dillər)

3) flektiv dillər (hind-Avropa dilləri)

4) kök dillər (Çin, Siam və s. dillər)

5) polisintetik dillər (Amerika hindularının dilləri)

Kazan dilçilik məktəbi

Kazan dilçilik məktəbinin aparıcı nümayəndəsi Boduen de Kurtene (1845-1929) idi. Milliyətcə polyak idi. Əsas fəaliyyəti Kazan universiteti ilə bağlı olmuşdur. Dilçilik tarixində ilk dəfə fonem nəzəriyyəsini yaratmışdır. Fonem, morfem və sintaqm, leksem, qrafem, kinem (artikulyasiya – tələffüz üzrə fərqləndirici əlamət), aksuma kimi terminləri dilə gətirmişdir. Kazan dilçilik məktəbinin digər nümayəndələrindən Nikolay Vyaçeslovoviç Krusevskinin (1851-1887), Vasili Vasileyviç Radlovun(1837-1918) və Vasili Alikseyeviç Boqoroditskinin (1857-1941) adlarını çəkmək olar. Sonuncu iki böyük dilçi türk dilləri sahəsində tədqiaqtlar aparıbıar.

Neolinqvistika dilçilik məktəbi

Bu məktəb XX əsrin 20-ci illərində formalaşmışdır. Əsas nümayəndələri M.Bartoli, C.Bertoni və V.Pizani idi. Məktəbin məkanı İtaliya olmuşdur. Onların konsepsiyasında “Gənc qrammatiklər”in tənqidi əsas yer tuturdu. Neolinqvistlər dilə estetik ifadələrin məcmusu kimi yanaşırdılar, dilçilik coğrafiyası ideyasını irəli sürürdülər, semantikanı əsas götürüdülər; dil dəyişmələrini etnik qarışmalarla izah edirdilər.

Sosioloji dilçilik məktəbi

Bu məktəbin əsas nümayəndəsi Ferdinad de Sösür (İsveç dilçisi, 1857-1913) idi. Əsas əsəri “Ümumi dilçilik kursu” adlanır, ölümündən sonra 1916-cı ildə tələbələri Şarl Balli və Albert Seşe tərəfindən çap edilmişdir. Sösürün dilçilk nəzəriyyəsində dil və nitq fərqləndirilir; diaxronik və sinxronik əlaqələr müəyyən edilir. Onun fikricə, nitqdə kollektiv heç nə yoxdur, nitq fərdi və anidir. Dil xəzinədir ki, nitq təcrübəsi ilə ictimai kollektivə köçürülür. (Halbuki nitq dilin canlama formasıdır.) Sosioloji dilçiliyin digər nümayəndələri Antuan Meye, Kean Vandries, Şarl Balli, Albert Seşe (fransız dilçiləri) olmuşlar.

Strukturalizm və onun funksional, qlossematika və deskreptiv dilçilik məktəbləri. Bu məktəblər, Ferdinand de Sösürün təlimidə göstərilən dilin sistem olması konsepsiyasının əsasında yaranmışdır. Strukturalizm cərəyanı əsasında üç dilçilik məktəbi yaranmışdır:

1) Praqa funksional dilçilik məktəbi

2) Danimarka qlossematikası

3) Amerika deskreptiv dilçilik məktəbi

Funksional dilçilik məktəbi

Praqa funksional dilçilik məktəbi məktəbi Çexiyada yaradılmışdır. Məktəbin yaradıcısı ingilis dilçisi Vilem Mateziusdur. 1926-cı ildə təşkil etdiyi “Praqa dilçilik dərnəyi” məktəbin bazası olmuşdur. Məktəbin nümayəndələri bunlardır: V.Skaliçka, F.Travniçek, B.Havranek, rus dilçilərindən N.Trubetskoy (1890- 1938), S.Kariyevski (1884-1955) və R.Yakobson, V.Mateziusun şagirdiləri İ.Vaxek, B.Trınka. Onlar dil proseslərini struktur dilçilik metodları əsasında təhlil edirdilər. 1929-cu ildə çap olunmuş “Praqa dilçilk məktəbinin” tezisləri əsasında dilin sistem məslələsi, dilçilik coğrafiyası, slavyan leksikoqrafiyasının metodu problemləri araşdırılırdı.

Qlossematikası məktəbi

Danimarka qlossematikası məktəbinin əsas nümayəndələri Biqo Brondal və Lui Yelmslevdir. Qlosse yunanca dil, sema işarə deməkdir. Onlar dilçilikdə diaxronik aspekti qəbul etmirlər. Bütün dillər üçün dilçilik nəzəriyyəsinin yaradılmasında konkret dil materialını nəzərə almırlar. Əsas tədqiqat əsərləri bunlardır: V.Brondal “Struktural dilçilik” (1939), L.Yelmslev “Ümumi qrammatikanın prinsipləri” (1928), H.Uldal “Qlossematikanın əsasları”. L. Yelmslevə görə norma uzus (adət, ənənə) və nitq aktı tələb edir. Yəni norma uzus nitq aktından doğur.

Amerika desprektiv dilçilik məktəbi

Amerika dilçilik məktəbinin nümayəndələri bunlardır: Farns Boas (1858-1942), Monard Bulmfild, Blok, Treycer, Sepir, Hakit və Harris. Onların tədqiqatında desprektiv (latınca təsvir deməkdir) metod əsas götürülür. Distributiv təhlildə dil vahidlərinin ardıcıllığı (fonem, morfem, söz) mühüm prinsip kimi qəbul edilir.

Riyazi dilçilik metodları

Bu metodlar R.Yakobson (1896), K.Mennon, N.Xomski kimi mütəxəsislər tərəfindən tətbiq olunmuşdur. Lakin dil daxili nitq ilə dəyişdirilə bildiyindən buraya riyazi düsturları tətbiq etmək özünü həmişə doğrultmur.

Sovet dilçilik məktəbi

Sovet dilçiliyində əvvəlki ənənələrin davam etdirilməsinə xüsusi üstünlük verilirdi. Sovet dilçiliyində demək olar ki, tədqiqatlar ənənəvi dilçilikdə qoyulan prinsiplərdən kənara çıxmamışdı. Ancaq bu dövrdə 1950-ci ilə qədər Nikolay Yakovleviç Marrın (1865-1934) Yafəs dil nəzəriyyəsi diqqəti cəlb edir. Bu nəzəriyyəyə görə akademik Marr iddia edeirdi ki, bütün dillərin lüğət ehtiyatı bazasında SAL, BER, YON, ROŞ ünsürləri durur. Dünya dilləri çarpazlaşma nəticəsində yaranıb. Bu fikirlər səhv olsa da dilçilik tipologiyası ilə əlaqədar Marrın diqqətəlayiq tədqiqatları olmuşdur.

İvan İvanoviç Meşşaninnovun isə (1883-1977) cümlə strukturu ilə əlaqədar maraqlı fikirləri olmuşdur. Xüsusilə, erqativ və nominativ dillər məsələsi bu sahədə maraqlı idi. Meşaninovun dil tipologiyası ilə əlaqədar irəli sürdüyü stadial nəzəriyyəsi tamamilə dil diskriminasiyası ideyasına xidmət edirdi. O, köksözlü və aqültinativ dilləri primitiv düşüncə məhsulu hesab edirdi. Sovet dilçiliyində Lev Vladimiroviç Şerbanın, Viktor Viladimiroviç Vinoqradovun, Boris Aleksandroviç Serebrennikovun qiymətli tədqiqatları vardır.

Azərbaycan dilçilik məktəbi

Azərbaycanda intellektli insanlar həmişə olmuşdur. Ancaq tarixi məqamlarda dövlətçilik ideologiyası imkan verməmişdir ki, xalqın içərisindən çıxan intellektlər onların özlərinə, öz dillərinə xidmət edə bilsinlər. Məsələn, XI əsrin görkəmlli alimlərindən Əbu Zəkəriyyə Yəhya ibn Əli Xətib Təbrizinin üslubiyyata aid çoxlu əsərləri olmuşdur. Ancaq ərəb dilinə dair, bəzi hallarda isə Azərbaycan dilinə aid mənbələrə Xətib Təbrizinin əsərləri barədə məlumatlar vardır. Çox təəssüf ki, sovet dövründə belə kitablar ya üzə çıxmamış, və ya tapılanlar repressiya dövründə (1937-1940) məhv edimişdir. Ancaq Azərbaycan dilinə aid bəzi tədqiqatların izləri saxlnıla bilmişdir. Məslən, XIV əsrdə Cəmaləddin ibn Mühənnanın yazdığı “Hilyət-ül-lisan, həlbət- ül-bəyan” adlı əsəri haqqında məlumat vardır. Həmin dövrə Hüsam adlı müəlifin “Tövət-ül-Hüsam” adlı əsəri yaradılmışdır. Əsər farsca-Azərbaycanca mənzum lüğətdir. XIX əsrdə, XX əsrin əvvəllərində yazılmış qrammatikalar dərslik xarakterli olmuşdur. Sovet dövründə və hazırda Azərbaycan dilçiliyində çoxlu əsərlər yaradılmışdır. Azərbaycanda dilçilik elmi Bəkir Çobanzadənin Məmmədağa Şirəliyevin, Əbdüləzəl Dəmiçizadənin və Muxtar Hüseynzadənin fəaliyyətindən bəhrələnmişdir. Ancaq demək olar ki, Azərbaycan dilçiliyində tipologiya ilə bağlı heç bir yeni konsepsiya yaradılmamışdır. Dilçilik elmi isə hansı məkanda mövcudluğuna baxmayaraq yeni istiqamətlərə möhtacdır. Çünki dilçilik tipologiyası getdikcə öz üfüqlərini genişləndirməyə başlayır. Köhnə suallar yenidən təzələnir. Görəsən dillər necə yaranıb? Dillər arasındakı əlaqələrin səbəbi nədir? Dil qohumluğu təkcə areal iləmi, dil ailələri iləmi bağlıdır, yoxsa dil qohumluğunun qlobal köklərimi var? Bu sualların cavabı dil tipologiyası tədqiqatlarının şəbəkəsinin genişləndirilməsini tələb edir.

Ədəbiyyat

• Yusifov M. Linqvistik tipologiya. Bakı: Elm və Təhsil, 2017, 184 s.