Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Dene-Qafqaz dili Şimal yarımkürəsində danışılan geniş şəkildə ayrılmış dil qruplarını əhatə edən dilçi alimlər tərəfindən təklif edilmiş bir dil ailəsidir. Bu dil ailəsinə: Asiyada Çin-Tibet dilləri, Yenisey dilləri, Burushaski və Şimali Qafqaz dilləri; Şimali Amerikada Na-Dene dilləri ; və Avropada vaskonik dillər (o cümlədən bask dili) daxildir.
Xüsusilə Şimali Amerika Na-Dene ilə Sibir Yeniseyi (Dene-Yenisey dil ailəsi) arasında daha yaxın bir əlaqə 2008-ci ildə Edvard Vajda tərəfindən təklif edilmiş və dilçi alimlər icması tərəfindən müəyyən dərəcədə qəbul edilmişdir. Ailənin qalan üzvlərinin əhatə edib etməməso məsələsi demək olar ki, bütün tarixi dilçilər tərəfindən mübahisəli hesab olunur və bir qism tərəfindən isə ümumiyyətlə rədd edilir.
Hipotezin tarixi
Dene-Qafqaz dil ailəsinə oxşar təsnifatlar hələ 20-ci əsrdə Alfredo Trombetti, Edvard Sapir, Robert Bleichsteiner, , , , Robert Şeyfır, , Morris Svadeş, Vladimir N. Toporov və başqaları tərəfindən önə sürülmüşdü.
Morris Swadesh bütün Dene-Qafqaz dil ailəsi üzvlərini "Bask-Dennean" (İngilis dilində yazarkən, 2006/1971: 223) və ya " vascodene " (İspan dilində yazarkən, 1959: 114) adlandırdığı ailəsinə daxil edirdi. Bu adlandırılma coğrafi baxımdan ən uc nöqtələrdə olan üzvləri: bask və navaxo dilləri üçün bu cür adlandırılmışdır. Svadeş öz kitabında(1959: 114) bura "bask dili, qafqaz dilləri, ural-altay, dravid, , çin, avstroneziya, yapon, (Sibir), eskimos-aleut, vakaş və na-dene dilləri" daxildir., və bəlkə də "Şumer". deyə qeyd edirdi Beləliklə, Svadeşin Bask-Dennean dil ailəsi (1) Ural, Altay, Yapon, Çukot dili və Eskimo-Aleut (Sergei Starostin və Cozef Qrinberqin ardıcılları tərəfindən Avrasiya dili kimi təsnif edilən dillər) daxil olmaqla, Dene-Qafqaz dil ailəsindən fərqlənirdi, (2) Starostin məktəbi tərəfindən Nostratik olaraq təsnif edilən Dravidian və (3) Avstroneziya (Starostinə görə həqiqətən Dene-Qafqaz dili ilə əlaqəlidir, lakin yalnız sonrakı mərhələdə, Dené-Daic adlandırdı və yalnız Avstraliya aborigen dilləri vasitəsilə (bax). Starostinin Boreyan makro dil ailəsi)). Svadeşin həmkarı Meri Haas isə Bask-Denne fərziyyəsinin mənşəyini Edvard Sapirə aid edir.
1980-ci illərdə Sergey Anatolyeviç Starostin ciddi linqvistik metodlardan istifadə edərək (müntəzəm fonoloji yazışmalar, rekonstruksiyalar, Qlottoxronologiya və s.) Qafqaz, Yenisey və Çin-Tibet dillərinin daha möhkəm təməl üzərində qohum olması təklifi fikrini irəli sürdü . 1991-ci ildə Sergey L. Nikolaev Starostinin təsnifatına Na-Dene dillərini də əlavə etdi.
Na-Dene dillərinin daxil edilməsi məsələsiHayda dilinin ailəyə aid olub-olmaması ilə bağlı davam edən mübahisə səbəbindən bir qədər çətinləşdi. Dene-Qafqaz fərziyyəsinin tərəfdarları Haydanın Na-Dene üzvlüyünün tərəfdarlarına, məsələn, Heinz-Jürgen Pinnow və ya son dönəmlərdə Con Enrikonun fikilərinə yönəlirlər. Dene-Qafqaz fərziyyəsini rədd edən Edvard J. Vajda isə Tlinqit, Eyak və Atabaskan dillərinin Yenisey dilləri ilə yaxından əlaqəli olduğunu irəli sürdü, lakin o, əvvəlki üçünün Hayda ilə hər hansı genetik əlaqəsinin ola biləcəyini inkar edir. Vajdanın Atabaskan-Eyak-Tlinqit və Yenisey münasibətləri haqqında fikirləri müxtəlif müəlliflərin, o cümlədən Heinrich K. Vernerin və ya Merritt Ruhlenin əsərlərində müstəqil şəkildə özünə dəstək tapmışdır.
1996-cı ildə Con D. Benqtson vaskonik dilləri (o cümlədən, bask dili, onun nəsli kəsilmiş qohumu və ya əcdadı Akvitan dili və İber dili) əlavə etdi və 1997-ci ildə Buruşaskilərin danışığı buruşaski dilinin daxil edilməsini təklif etdi. Elə həmin il Ana Dili üçün yazdığı məqalədə Benqtson şumer dilinin də Dene-Qafqaz dillərinin ayrı bir alt qrupunun qalığı ola biləcəyi qənaətinə gəldi.
1998-ci ildə Vitali V. Şevoroşkin Almosan (Alqonkyan-Vakaşan) dillərinin Amerind dilləri mənsubiyyətini rədd edərək, onların da Dene-Qafqaz dilləri ilə əlaqəsi olduğunu irəli sürdü. Bir neçə il sonra o, Şimali Qafqaz, Salişan və Vakaşan dilləri arasında bir sıra leksik və fonoloji uyğunluqlar təklif edərək belə nəticəyə gəldi ki, Salişan və Vakaşan Şimali Qafqazın ayrı bir qolunu təmsil edə bilər və onların ayrılması Şimal-Şərq dilinin eramızdan əvvəl 2–3-cü minilliklərdə mövcud olan Qafqaz birliyinin (Avar-Andi-Tsezyan)
dağılmasından sonrakı tarixə uyğun gəldiyini də qeyd etmişdir..
Ailə ağacı təklifləri
Starostinin nəzəriyyəsi
S. A. Starostin və onun Babil Qülləsi layihəsindən olan həmkarları tərəfindən təklif edilən Dene-Qafqaz ailə ağacı və təxmini ayrılma tarixləri (Dəyişmə qlottokronologiyası ilə təxmin edilir):
- 1. Dene–Qafqaz dilləri [e.ə. 8700]
- 1.1. Na-Dene dilləri (Atabaskan–Eyak–Tlinkit)
- 1.2. Sin-Vaskon dilləri [e.ə. 7900]
- 1.2.1. Vaskonik (aşağıya bax)
- 1.2.2. Sin-Qafqaz dilləri [e.ə. 6200]
- 1.2.2.1. Buruşaski dili
- 1.2.2.2. Qafqaz-Sin-Yenisey [e.ə. 5900]
- 1.2.2.2.1. Şimali Qafqaz dilləri
- 1.2.2.2.2. Sin-Yenisey [e.ə 5100]
- 1.2.2.2.2.1. Yenisey dilləri
- 1.2.2.2.2.2. Çin-Tibet dilləri
Benqtsonun nəzəriyyəsi
Con D. Benqtson Makro-Qafqaz (əvvəllər Vasko-Qafqaz) ailəsində Bask, Qafqaz və Burushaski dillərini birləşdirir (aşağıdakı Makro-Qafqaz bölməsinə baxın). Onun fikrincə, başqa qovşaqlar və ya alt qruplar təklif etmək üçün hələ tezdir, lakin o qeyd edir ki, Şumer dili (coğrafi) qərb qolları ilə şərq qolları ilə eyni sayda izoqlossları bölüşür:
- 1. Dene-Qafqaz
- 1.1. Makro-Qafqaz ailəsi
- 1.1.1. Bask dili
- 1.1.2. Şimali Qafqaz dilləri
- 1.1.3. Buruşaski dili
- 1.2. Şumer dili
- 1.3. Çin-Tibet dilləri
- 1.4. Yenisey dilləri
- 1.5. Na-Dene dilləri
- 1.1. Makro-Qafqaz ailəsi
İstinadlar
- Sanchez-Mazas, Alicia; Blench, Roger; Ross, Malcolm D.; Peiros, Ilia; Lin, Marie. Past Human Migrations in East Asia: Matching Archaeology, Linguistics and Genetics. Routledge. 2008-07-25. ISBN . 2024-05-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-09-29.
- (1997). American Indian Languages: The Historical Linguistics of Native America. Oxford: Oxford University Press. pp. 286–288
- (1996). "The Classification of the Native Languages of North America". In Ives Goddard, ed., "Languages". Vol. 17 of William Sturtevant, ed., Handbook of North American Indians. Washington, D. C.: Smithsonian Institution. pg. 318
- (2000). The Dictionary of Historical and Comparative Linguistics. Edinburgh: Edinburgh University Press. pg. 85
- Dalby, Andrew (1998). Dictionary of Languages. New York: Columbia University Press. pg. 434
- Swadesh, Mauricio. Tras la huella lingüística de la prehistoria. 1987. ISBN .
- See ,
- See
- See , , , , , ,
- See
- See , , , , , , , ,
- See
- See
- See
- See , ,
- See , , and
- See
- See
- See
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Dene Qafqaz dili Simal yarimkuresinde danisilan genis sekilde ayrilmis dil qruplarini ehate eden dilci alimler terefinden teklif edilmis bir dil ailesidir Bu dil ailesine Asiyada Cin Tibet dilleri Yenisey dilleri Burushaski ve Simali Qafqaz dilleri Simali Amerikada Na Dene dilleri ve Avropada vaskonik diller o cumleden bask dili daxildir Dene Qafqaz dilleri Xususile Simali Amerika Na Dene ile Sibir Yeniseyi Dene Yenisey dil ailesi arasinda daha yaxin bir elaqe 2008 ci ilde Edvard Vajda terefinden teklif edilmis ve dilci alimler icmasi terefinden mueyyen derecede qebul edilmisdir Ailenin qalan uzvlerinin ehate edib etmemeso meselesi demek olar ki butun tarixi dilciler terefinden mubahiseli hesab olunur ve bir qism terefinden ise umumiyyetle redd edilir Hipotezin tarixiDene Qafqaz dil ailesine oxsar tesnifatlar hele 20 ci esrde Alfredo Trombetti Edvard Sapir Robert Bleichsteiner Robert Seyfir Morris Svades Vladimir N Toporov ve basqalari terefinden one surulmusdu Morris Swadesh butun Dene Qafqaz dil ailesi uzvlerini Bask Dennean Ingilis dilinde yazarken 2006 1971 223 ve ya vascodene Ispan dilinde yazarken 1959 114 adlandirdigi ailesine daxil edirdi Bu adlandirilma cografi baximdan en uc noqtelerde olan uzvleri bask ve navaxo dilleri ucun bu cur adlandirilmisdir Svades oz kitabinda 1959 114 bura bask dili qafqaz dilleri ural altay dravid cin avstroneziya yapon Sibir eskimos aleut vakas ve na dene dilleri daxildir ve belke de Sumer deye qeyd edirdi Belelikle Svadesin Bask Dennean dil ailesi 1 Ural Altay Yapon Cukot dili ve Eskimo Aleut Sergei Starostin ve Cozef Qrinberqin ardicillari terefinden Avrasiya dili kimi tesnif edilen diller daxil olmaqla Dene Qafqaz dil ailesinden ferqlenirdi 2 Starostin mektebi terefinden Nostratik olaraq tesnif edilen Dravidian ve 3 Avstroneziya Starostine gore heqiqeten Dene Qafqaz dili ile elaqelidir lakin yalniz sonraki merhelede Dene Daic adlandirdi ve yalniz Avstraliya aborigen dilleri vasitesile bax Starostinin Boreyan makro dil ailesi Svadesin hemkari Meri Haas ise Bask Denne ferziyyesinin menseyini Edvard Sapire aid edir 1980 ci illerde Sergey Anatolyevic Starostin ciddi linqvistik metodlardan istifade ederek muntezem fonoloji yazismalar rekonstruksiyalar Qlottoxronologiya ve s Qafqaz Yenisey ve Cin Tibet dillerinin daha mohkem temel uzerinde qohum olmasi teklifi fikrini ireli surdu 1991 ci ilde Sergey L Nikolaev Starostinin tesnifatina Na Dene dillerini de elave etdi Na Dene dillerinin daxil edilmesi meselesiHayda dilinin aileye aid olub olmamasi ile bagli davam eden mubahise sebebinden bir qeder cetinlesdi Dene Qafqaz ferziyyesinin terefdarlari Haydanin Na Dene uzvluyunun terefdarlarina meselen Heinz Jurgen Pinnow ve ya son donemlerde Con Enrikonun fikilerine yonelirler Dene Qafqaz ferziyyesini redd eden Edvard J Vajda ise Tlinqit Eyak ve Atabaskan dillerinin Yenisey dilleri ile yaxindan elaqeli oldugunu ireli surdu lakin o evvelki ucunun Hayda ile her hansi genetik elaqesinin ola bileceyini inkar edir Vajdanin Atabaskan Eyak Tlinqit ve Yenisey munasibetleri haqqinda fikirleri muxtelif muelliflerin o cumleden Heinrich K Vernerin ve ya Merritt Ruhlenin eserlerinde musteqil sekilde ozune destek tapmisdir 1996 ci ilde Con D Benqtson vaskonik dilleri o cumleden bask dili onun nesli kesilmis qohumu ve ya ecdadi Akvitan dili ve Iber dili elave etdi ve 1997 ci ilde Burusaskilerin danisigi burusaski dilinin daxil edilmesini teklif etdi Ele hemin il Ana Dili ucun yazdigi meqalede Benqtson sumer dilinin de Dene Qafqaz dillerinin ayri bir alt qrupunun qaligi ola bileceyi qenaetine geldi 1998 ci ilde Vitali V Sevoroskin Almosan Alqonkyan Vakasan dillerinin Amerind dilleri mensubiyyetini redd ederek onlarin da Dene Qafqaz dilleri ile elaqesi oldugunu ireli surdu Bir nece il sonra o Simali Qafqaz Salisan ve Vakasan dilleri arasinda bir sira leksik ve fonoloji uygunluqlar teklif ederek bele neticeye geldi ki Salisan ve Vakasan Simali Qafqazin ayri bir qolunu temsil ede biler ve onlarin ayrilmasi Simal Serq dilinin eramizdan evvel 2 3 cu minilliklerde movcud olan Qafqaz birliyinin Avar Andi Tsezyan dagilmasindan sonraki tarixe uygun geldiyini de qeyd etmisdir Aile agaci teklifleriStarostinin nezeriyyesi S A Starostin ve onun Babil Qullesi layihesinden olan hemkarlari terefinden teklif edilen Dene Qafqaz aile agaci ve texmini ayrilma tarixleri Deyisme qlottokronologiyasi ile texmin edilir 1 Dene Qafqaz dilleri e e 8700 1 1 Na Dene dilleri Atabaskan Eyak Tlinkit 1 2 Sin Vaskon dilleri e e 7900 1 2 1 Vaskonik asagiya bax 1 2 2 Sin Qafqaz dilleri e e 6200 1 2 2 1 Burusaski dili 1 2 2 2 Qafqaz Sin Yenisey e e 5900 1 2 2 2 1 Simali Qafqaz dilleri 1 2 2 2 2 Sin Yenisey e e 5100 1 2 2 2 2 1 Yenisey dilleri 1 2 2 2 2 2 Cin Tibet dilleri dd dd dd dd dd Benqtsonun nezeriyyesi Con D Benqtson Makro Qafqaz evveller Vasko Qafqaz ailesinde Bask Qafqaz ve Burushaski dillerini birlesdirir asagidaki Makro Qafqaz bolmesine baxin Onun fikrince basqa qovsaqlar ve ya alt qruplar teklif etmek ucun hele tezdir lakin o qeyd edir ki Sumer dili cografi qerb qollari ile serq qollari ile eyni sayda izoqlosslari bolusur 1 Dene Qafqaz1 1 Makro Qafqaz ailesi1 1 1 Bask dili 1 1 2 Simali Qafqaz dilleri 1 1 3 Burusaski dili dd 1 2 Sumer dili 1 3 Cin Tibet dilleri 1 4 Yenisey dilleri 1 5 Na Dene dilleri dd IstinadlarSanchez Mazas Alicia Blench Roger Ross Malcolm D Peiros Ilia Lin Marie Past Human Migrations in East Asia Matching Archaeology Linguistics and Genetics Routledge 2008 07 25 ISBN 9781134149629 2024 05 23 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2023 09 29 1997 American Indian Languages The Historical Linguistics of Native America Oxford Oxford University Press pp 286 288 1996 The Classification of the Native Languages of North America In Ives Goddard ed Languages Vol 17 of William Sturtevant ed Handbook of North American Indians Washington D C Smithsonian Institution pg 318 2000 The Dictionary of Historical and Comparative Linguistics Edinburgh Edinburgh University Press pg 85 Dalby Andrew 1998 Dictionary of Languages New York Columbia University Press pg 434 Swadesh Mauricio Tras la huella linguistica de la prehistoria 1987 ISBN 9789683603685 See See See See See See See See See See and See See SeeXarici kecidler