Azərbaycanca
Deutsch
Lietuvos
සිංහල
Türkçe
Українська
Arqunilər (fars. خانوادهٔ ارغون) — Arqun sülaləsi 15-ci əsrin sonundan 16-cı əsrin əvvəllərinə qədər Cənubi Əfqanıstana bitişik əraziləri, sonra isə Sind bölgəsini idarə etmişdir. Arqun hakimiyyətini iki qola bölmək olar: 1554-cü ilə qədər hökmranlıq edən qolu və 1593-cü ilə qədər hökmranlıq edən qolu.
| Mütləq monarxiya | |||
| Arqunilər | |||
|---|---|---|---|
| fars. خانوادهٔ ارغون | |||
| |||
| — | |||
| Paytaxt | |||
| Rəsmi dili | Fars dili (rəsmi),ərəb dili, sindhi dili | ||
| Din | İslam | ||
| Tarixi | |||
| • 1520 | Quruluş ili | ||
| • 1554 | Süqut ili | ||
Mənşəyi
Arqunların etnik mənsubiyyəti mənbələrdə türk, türk-monqol və monqol kimi təsvir edilmişdir.
Qəndəhardakı hakimiyyətləri
XV əsrin sonlarında Teymuri sultanı Hüseyn Bayqara Zül-nun bəy Arqunu Qəndəhar valisi təyin etdi. Zül-nun bəy bir müddət sonra Heratdakı mərkəzi hakimiyyətə tabe olmadı və təxminən 1479-cu ildə Pişin, Şal və ərazilərini ələ keçirərək hakimiyyətini Bəlucistan istiqamətində genişləndirməyə başladı. 1485-ci ildə oğulları və məğlub edərək Sibini ələ keçirdilər. Lakin bu qələbə çox çəkmədi və Sibi Samma sülaləsi tərəfindən geri alındı.
1497-ci ildə Hüseyn Bayqaranın oğlu atasına qarşı qiyam qaldırdı. Zül-nun bəy Bədiüzzaman mirzənin üsyanına dəstək verdi və qızını Bədiüzzaman mirzəyə ərə verdi. Üsyan nəticəsiz olsa da, 1506-cı ildə Hüseyn Bayqaranın ölümündən sonra Bədiüzzaman mirzə taxta çıxdı. Beləliklə, Zül-nun bəy Bədiüzzaman mirzənın hakimiyyəti dövründə sarayda böyük mövqe qazandı. Bədiüzzaman mirzənin taxta çıxmasından az bir müddət sonra Məhəmməd Şeybaninin başçılığı altında özbəklər Xorasanı işğal etdilər. 1507-ci ildə özbəklərə qarşı döyüşdə öldürüldü və yerinə oğulları Şah Bəy və Məhəmməd Mukim keçdi.
Baburla qarşıdurma və Sindin ələ keçirilməsi
Arqunilərin Əfqanıstanda nəzarət altına aldıqları ərazilərin bir hissəsi Babur tərəfindən ələ keçirildi. Belə ki, 1501–1502-ci illərdə Məhəmməd Mukim ölümündən sonra xaos içində olan Kabili ələ keçirdi. Buna qarşı çıxan Babur 1504-cü ildə şəhəri mühasirəyə aldı və tutdu. Məhəmməd Mukim Qəndəhara geri çəkildi. Daha sonra Babur 1507–1508-ci illərdə Şah Bəy və Məhəmməd Mukim üzərinə hücum etdi. Lakin qardaşlar Məhəmməd Şeybaniyə tabe olmağa razılaşaraq mövqelərini qoruya bildilər.
Şah Bəy başa düşürdü ki, uzunmüddətli perspektivdə Qəndəharı Babura qarşı müdafiə etmək mümkün olmayacaq. 1520-ci ildə Şah Bəy ordu toplayaraq nəzarətində olan Sində yürüş təşkil etdi. Samma hökmdarı məğlub edən Arqunilər Tattanı tutdular. Daha sonra tərəflər sülhlə bağlı razılığa gəldilər. Müqaviləyə görə Sindin yuxarı hissəsi (Tatta) Arqunilərin hakimiyyətinə verilməli, aşağı hissəsi () isə Samma sülaləsində qalmalı idi. Lakin Cam Firuz çox keçmədən müqaviləni pozdu və Arqunilərin üzərinə hücum etdi. Tərəflər arasında baş tutmuş qarşıdurmada məğlub olan Cam Firuz Qücərata qaçdı. Beləliklə, Arqunilər bütün Sində nəzarəti ələ keçirdilər.
Sinddəki hakimiyyətləri
Arqun qolu
1522-ci ildə Babur uzun mühasirədən sonra Qəndəharı ələ keçirdi. Bundan sonra Sində çəkilən Şah Bəy, Bukkuru paytaxt elan etdi. 1524-cü ildə vəfat etdi və yerinə oğlu keçdi. Şah Hüseyn Babura tabeliyini bildirdi və adına xütbə oxutdurdu. Onun dövründə paytaxtı Multana yürüş təşkil edildi, nəticədə 1528-ci ildə şəhər ələ keçirdi. Şah Hüseyn şəhərə vali təyin edərək Tattaya geri döndü. Lakin Şah Hüseynin geri qayıtmasından istifadə edən əhali üsyan qaldırdı və şəhər valisini qovdu. Üsyançılar Multanı bir müddət müstəqil idarə etdilər. Nəhayət, Baburun Dehlini tutmasından sonra Moğol imperiyasına tabe oldular.
1540-cı ildə Baburun varisi Hümayun Şah Hüseyndən xahiş etdi ki, Şir Şah Suri ilə mübarizədə ona kömək etsin. Lakin Şah Hüseyn buna razı olmadı. Bu səbəbdən Hümayun, Şah Hüseyn üzərinə hərəkət etdi. Lakin Şah Hüseyni məğlub edə bilməyən Moğol hökmdarı Sinddən ayrılmağa razı oldu və 1543-cü ildə Qəndəhara geri döndü.
Şah Hüseynin ömrünün sonuna yaxın hakimiyyəti zəiflədi. Buna görə də Sind əyanları 1554-cü ildə Arqunilərın başqa qolundan olan hökmdar seçməyə qərar verdilər. Şah Hüseyn hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldı və 1556-cı ildə uşağı olmadan vəfat etdi.
Tərxan qolu
Şah Hüseynlə Məhəmməd İsa Tərxan arasında baş vermiş qarşıdurmalar zamanı Məhəmməd İsa Tərxan portuqallardan kömək istədi. Portuqallar 1555-ci Pedro Barreto Rolimin komandanlığı altında 700 nəfərlik qüvvə ilə Tattaya doğru hərəkət etdilər. Lakin portuqallar şəhərə çatanda artıq Məhəmməd İsa Tərxan qalib gələrək taxta çıxmışdı. Tatta valisinin onlara pul ödəməkdən imtina etməsinə qəzəblənən portuqallar müdafiəsiz şəhərə hücum edərək qarət etdilər və bir neçə min insan öldürüldü.
Məhəmməd İsa Tərxanın taxta çıxmasından az müddət sonra onun hakimiyyətini qəbul etmədi və qiyam qaldırdı. Sonda tərəflər arasında sülh imzalandı. Razılaşmaya əsasən paytaxt Tatta olmaqla aşağı Sind Məhəmməd İsa Tərxana qalır, mərkəz Baxar olmaqla yuxarı Sind isə Sultan Mahmuda verilirdi. 1567-ci ildə Məhəmməd İsa Tərxan vəfat etdi və onun yerinə oğlu keçdi. Onun hakimiyyəti dövründə yuxarı Sind 1573-cü ildə Moğol hökmdarı Əkbər tərəfindən ilhaq edildi.
Mirzə Məhəmməd Baqi 1585-ci ildə intihar etdi və onun yerinə oğlu Mirzə Cani bəy keçdi. 1591-ci ildə Əkbər aşağı Sindi fəth etmək üçün ordu göndərdi. Cani bəy müqavimət göstərsə də, Moğol qüvvələri tərəfindən məğlub edildi və tabeliyindəki ərazilər Moğollar tərəfindən ələ keçirildi. O, 1599-cu ildə alkoqol deliriyasından vəfat etdi.
İstinadlar
- , Languages of Sindh Arxiv surəti 7 dekabr 2024 tarixindən (Wayback Machine) saytında, p 7.
- "Sind Quarterly". Mazhar Yusuf. November 11, 1981 – Google Books vasitəsilə.
- ibn Jalāl Tattavī, Muḥammad. ترخاننامه Tarkhān nāmah (fars). . 1965. səh. 1.
- Bosworth, "New Islamic Dynasties," p. 329
- Bosworth, Clifford Edmund. The new Islamic dynasties: a chronological and genealogical manual (English). 329.
- Davies, p. 627
- Babur, Vol. II p. 40
- Babur, Vol I, p. 126
- Bosworth, "Kabul" p. 357M
- Bosworth, "Kandahar," p. 536
- Davies, pp. 627–8
- Davies, p. 628
Ədəbiyyat
- Bosworth, Clifford Edmund. The New Islamic Dynasties: A Chronological and Genealogical Manual. New York: Columbia University Press, 1996. ISBN
- Bosworth, Clifford Edmund. "Kabul." The Encyclopedia of Islam, Volume IV. New ed. Leiden: E. J. Brill, 1978. ISBN
- Davies, C. Collin. "Arghun." The Encyclopedia of Islam, Volume I. New ed. Leiden: E. J. Brill, 1960. ISBN
- Memoirs of Zehīr-ed-dīn Muhammed Bābur, Emperor of Hindustan. Trans. John Leyden & William Erskine. Annotated and edited by Lucas King. London: Longman, Rees, Orme, Brown, & Green, 1826.
- Report of the Western Circle, 1898. 20 January 2005. Accessed 2 may 2008.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Arquniler fars خانواده ارغون 3 Arqun sulalesi 15 ci esrin sonundan 16 ci esrin evvellerine qeder Cenubi Efqanistana bitisik erazileri sonra ise Sind bolgesini idare etmisdir Arqun hakimiyyetini iki qola bolmek olar 1554 cu ile qeder hokmranliq eden Zul nun bey Arqun qolu ve 1593 cu ile qeder hokmranliq eden Mehemmed Isa Terxan qolu 4 Mutleq monarxiyaArqunilerfars خانواده ارغون Bayraq Paytaxt Bukkur Resmi dili Fars dili resmi 1 2 ereb dili sindhi dili Din Islam Tarixi 1520 Qurulus ili 1554 Suqut ili Mundericat 1 Menseyi 2 Qendehardaki hakimiyyetleri 2 1 Baburla qarsidurma ve Sindin ele kecirilmesi 3 Sinddeki hakimiyyetleri 3 1 Arqun qolu 3 2 Terxan qolu 4 Istinadlar 5 EdebiyyatMenseyiredakteArqunlarin etnik mensubiyyeti menbelerde turk 5 turk monqol 5 ve monqol kimi tesvir edilmisdir 6 Qendehardaki hakimiyyetleriredakteXV esrin sonlarinda Teymuri sultani Huseyn Bayqara Zul nun bey Arqunu Qendehar valisi teyin etdi Zul nun bey bir muddet sonra Heratdaki merkezi hakimiyyete tabe olmadi ve texminen 1479 cu ilde Pisin Sal ve Mestunq erazilerini ele kecirerek hakimiyyetini Belucistan istiqametinde genislendirmeye basladi 1485 ci ilde ogullari Sah Bey Arqun ve Mehemmed Mukim xan Samma sulalesini meglub ederek Sibini ele kecirdiler Lakin bu qelebe cox cekmedi ve Sibi Samma sulalesi terefinden geri alindi 6 1497 ci ilde Huseyn Bayqaranin oglu Bediuzzaman mirze atasina qarsi qiyam qaldirdi Zul nun bey Bediuzzaman mirzenin usyanina destek verdi ve qizini Bediuzzaman mirzeye ere verdi Usyan neticesiz olsa da 1506 ci ilde Huseyn Bayqaranin olumunden sonra Bediuzzaman mirze taxta cixdi Belelikle Zul nun bey Bediuzzaman mirzenin hakimiyyeti dovrunde sarayda boyuk movqe qazandi 7 Bediuzzaman mirzenin taxta cixmasindan az bir muddet sonra Mehemmed Seybaninin basciligi altinda ozbekler Xorasani isgal etdiler 1507 ci ilde Zul nun bey ozbeklere qarsi doyusde olduruldu ve yerine ogullari Sah Bey ve Mehemmed Mukim kecdi 6 Baburla qarsidurma ve Sindin ele kecirilmesiredakte Arqunilerin Efqanistanda nezaret altina aldiqlari erazilerin bir hissesi Babur terefinden ele kecirildi Bele ki 1501 1502 ci illerde Mehemmed Mukim II Uluq beyin olumunden sonra xaos icinde olan Kabili ele kecirdi 8 Buna qarsi cixan Babur 1504 cu ilde seheri muhasireye aldi ve tutdu 9 Mehemmed Mukim Qendehara geri cekildi Daha sonra Babur 1507 1508 ci illerde Sah Bey ve Mehemmed Mukim uzerine hucum etdi Lakin qardaslar Mehemmed Seybaniye tabe olmaga razilasaraq movqelerini qoruya bildiler 6 Sah Bey basa dusurdu ki uzunmuddetli perspektivde Qendehari Babura qarsi mudafie etmek mumkun olmayacaq 1520 ci ilde Sah Bey ordu toplayaraq Samma sulalesinin nezaretinde olan Sinde yurus teskil etdi Samma hokmdari Cam Firuzu meglub eden Arquniler Tattani tutdular Daha sonra terefler sulhle bagli raziliga geldiler Muqavileye gore Sindin yuxari hissesi Tatta Arqunilerin hakimiyyetine verilmeli asagi hissesi Bukkur ise Samma sulalesinde qalmali idi Lakin Cam Firuz cox kecmeden muqavileni pozdu ve Arqunilerin uzerine hucum etdi Terefler arasinda bas tutmus qarsidurmada meglub olan Cam Firuz Qucerata qacdi Belelikle Arquniler butun Sinde nezareti ele kecirdiler 6 Sinddeki hakimiyyetleriredakteArqun qoluredakte 1522 ci ilde Babur uzun muhasireden sonra Qendehari ele kecirdi 10 Bundan sonra Sinde cekilen Sah Bey Bukkuru paytaxt elan etdi Sah Bey Arqun 1524 cu ilde vefat etdi ve yerine oglu Sah Huseyn kecdi Sah Huseyn Babura tabeliyini bildirdi ve adina xutbe oxutdurdu Onun dovrunde Lengah sultanliginin paytaxti Multana yurus teskil edildi neticede 1528 ci ilde seher ele kecirdi Sah Huseyn sehere vali teyin ederek Tattaya geri dondu Lakin Sah Huseynin geri qayitmasindan istifade eden ehali usyan qaldirdi ve seher valisini qovdu Usyancilar Multani bir muddet musteqil idare etdiler Nehayet Baburun Dehlini tutmasindan sonra Mogol imperiyasina tabe oldular 11 1540 ci ilde Baburun varisi Humayun Sah Huseynden xahis etdi ki Sir Sah Suri ile mubarizede ona komek etsin Lakin Sah Huseyn buna razi olmadi Bu sebebden Humayun Sah Huseyn uzerine hereket etdi Lakin Sah Huseyni meglub ede bilmeyen Mogol hokmdari Sindden ayrilmaga razi oldu ve 1543 cu ilde Qendehara geri dondu 12 Sah Huseynin omrunun sonuna yaxin hakimiyyeti zeifledi Buna gore de Sind eyanlari 1554 cu ilde Arqunilerin basqa qolundan olan Mirze Mehemmed Isa Terxani hokmdar secmeye qerar verdiler Sah Huseyn hakimiyyetden uzaqlasdirildi ve 1556 ci ilde usagi olmadan vefat etdi 12 Terxan qoluredakte Esas meqale Terxaniler Mirze Mehemmed Baqi 1567 1585 dovrune aid Terxani sikkeleri Tatta zerbxanasi hicri 985 miladi 1577 8 il Sah Huseynle Mehemmed Isa Terxan arasinda bas vermis qarsidurmalar zamani Mehemmed Isa Terxan Vasay Virardaki portuqallardan komek istedi Portuqallar 1555 ci Pedro Barreto Rolimin komandanligi altinda 700 neferlik quvve ile Tattaya dogru hereket etdiler Lakin portuqallar sehere catanda artiq Mehemmed Isa Terxan qalib gelerek taxta cixmisdi Tatta valisinin onlara pul odemekden imtina etmesine qezeblenen portuqallar mudafiesiz sehere hucum ederek qaret etdiler ve bir nece min insan olduruldu Mehemmed Isa Terxanin taxta cixmasindan az muddet sonra Sultan Mahmud Kokeltas onun hakimiyyetini qebul etmedi ve qiyam qaldirdi Sonda terefler arasinda sulh imzalandi Razilasmaya esasen paytaxt Tatta olmaqla asagi Sind Mehemmed Isa Terxana qalir merkez Baxar olmaqla yuxari Sind ise Sultan Mahmuda verilirdi 1567 ci ilde Mehemmed Isa Terxan vefat etdi ve onun yerine oglu Mehemmed Baqi kecdi Onun hakimiyyeti dovrunde yuxari Sind 1573 cu ilde Mogol hokmdari Ekber terefinden ilhaq edildi 12 Mirze Mehemmed Baqi 1585 ci ilde intihar etdi ve onun yerine oglu Mirze Cani bey kecdi 1591 ci ilde Ekber asagi Sindi feth etmek ucun ordu gonderdi Cani bey muqavimet gosterse de Mogol quvveleri terefinden meglub edildi ve tabeliyindeki eraziler Mogollar terefinden ele kecirildi O 1599 cu ilde alkoqol deliriyasindan vefat etdi 12 Istinadlarredakte M H Panhwar Languages of Sindh Arxiv sureti 7 dekabr 2024 tarixinden Wayback Machine saytinda p 7 Sind Quarterly Mazhar Yusuf November 11 1981 Google Books vasitesile ibn Jalal Tattavi Muḥammad ترخان نامه Tarkhan namah fars Sindhi Adabi Board 1965 seh 1 Bosworth New Islamic Dynasties p 329 1 2 Bosworth Clifford Edmund The new Islamic dynasties a chronological and genealogical manual English 329 1 2 3 4 5 Davies p 627 Babur Vol II p 40 Babur Vol I p 126 Bosworth Kabul p 357M Bosworth Kandahar p 536 Davies pp 627 8 1 2 3 4 Davies p 628EdebiyyatredakteBosworth Clifford Edmund The New Islamic Dynasties A Chronological and Genealogical Manual New York Columbia University Press 1996 ISBN 0 231 10714 5 Bosworth Clifford Edmund Kabul The Encyclopedia of Islam Volume IV New ed Leiden E J Brill 1978 ISBN 90 04 05745 5 Davies C Collin Arghun The Encyclopedia of Islam Volume I New ed Leiden E J Brill 1960 ISBN 90 04 08114 3 Memoirs of Zehir ed din Muhammed Babur Emperor of Hindustan Trans John Leyden amp William Erskine Annotated and edited by Lucas King London Longman Rees Orme Brown amp Green 1826 Report of the Western Circle 1898 20 January 2005 Accessed 2 may 2008 Menbe https az wikipedia org w index php title Arquniler amp oldid 8074354