fbpx
Wikipedia

Ərəfsə (Qarakilsə)

Avqust 07, 2021

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Ərəfsə.

Ərəfsə — Zəngəzur qəzasında, indiki Sisian rayonunda kənd.

Ərəfsə
39°24′18″ şm. e. 45°54′04″ ş. u.
Ölkə
Tarixi və coğrafiyası
Sahəsi
  • 18,3 km²
Mərkəzin hündürlüyü 1.900 m
Saat qurşağı
Əhalisi
Əhalisi
Rəsmi dili ermənicə
Ərəfsə
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

Ərəfsə kəndi müxtəlif vaxtlarda ətrafda mövcud olan dövlət qurumlarının tərkibinə daxil olub. Xanlıqlar dövründə Qarabağ xanlığının tərkibində olmuşdur. XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın Şimali Azərbaycanı işğal etməsindən sonra kənd əvvəlcə Tiflis, sonra isə Yelisavetpol (Gəncə) quberniyasının Zəngəzur qəzasında, mərkəzi Qarakilsə olan Sisian mahalının tərkibində olmuşdur. Çar Rusiyasının çökməsindən sonra Ərəfsə kəndi yuxarıda göstərilən quberniya və qəza tərkibində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tərkibinə daxil olmuşdur. Şimali Azərbaycanın təkrar Rusiya tərəfindən - bu dəfə bolşeviklərin iştirakilə işğal oluunmasından sonra Zəngəzur qəzası Böyük Britaniyanın xarici işlər naziri lord Kerzonun layihəsinə uyğun olaraq, iki yerə bölünmüş, şərqi Azərbaycan SSR-ə, qərbi isə Ermənistan SSR-ə verilmişdir. Bununla da Türkiyənin Azərbaycan və Orta Asiya türkləri ilə birbaşa təmasda olmasının qarşısı alınmışdı. Bu layihə Qərbdə hazırlansa da, onun icrası Leninin yaratdığı hökumətin funksionerləri - Stalin və Orconikidze tərəfindən həyata keçirilmişdir. Haqqında bəhs olunan dövrdə başda Andranik Ozanyan olmaqla erməni silahlı bandit dəstələrinin Zəngəzurun müsəlman kəndlərinə basqınları təşkil edilir, əliyalın türk-müsəlman əhali qılıncdan keçirilirdi. Bölgənin digər türk-müsəlman kənlərinin sakinləri kimi, ərəfsəlilər də ev-eşiklərini atıb, Naxçıvana qaçmaqla canlarını ölümdən qurtarmışlar. Yalnız sovet hakimiyyəti bir qədər möhkəmləndikdən sonra 1924-cü ildə ərəfsəlilər kəndə qayıda bilmişlər. Ərəfsədən şərqdə yerləşən Hortuyüz kəndinin sakinlərinə isə dağıdılmış kəndlərində məskunlaşmağa icazə verilmədiyindən, hortuyüzlülər də 1924-cü ildə Ərəfsədə məskunlaşmaq məcburiyyətində qalmışlar.

1988-ci ilin noyabr ayında azərbaycanlılar Ermənistan dövləti tərəfindən tamamilə deportasiya edilmişlər. İndi burada ermənilər yaşayır.

Qədim mənbələrdə Ərəfsənin adı Aripsa kimi çəkilir və onun İpək yolu üstündə olduğu qeyd edilir. Ərəfsəlilər mənşə etibarı ilə kəngərli türk tayfasından sayılırlar. Bu da onların bilavasitə şumerlərlə (şumerlərdə "kanqar") bağlılığına dəlalət edir.

Ermənistan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 3 iyul 1968-ci il tarixli fərmanı ilə kəndin adı dəyişdirilib, Ərəfsə sözünün əvəzinə ermənicə "Günəşli" mənasını verən Arevis qoyulmuşdur.

Ərəfsənin tarixi adlarından biri də Şəhərcikdir. 1903-cü ildə nəşr olunmuş "Qafqaz" xəritəsində kəndin adı məhz "Şəhərcik" kimi verilmişdir.

Ərəfsə kəndinin coğrafi quruluşu və sosial durumu

Ərəfsə kəndi rayon mərkəzindən 20 km cənub-qərbdə, Salvartı (Qarışıq) çayının sol sahilində, dağ ətəyində yerləşirdi. 1590-cı il tarixli «İrəvan əyalətinin müfəssəl dəftəri»ndə Ərəfsəcik formasında (s.183), Qafqazın 5 verstlik xəritəsində Ərəvsə kimi qeyd edilmişdir.

Ərəfsə kəndi Qafqazətəyi Zəngəzur sıra dağlarının: Salvartı dağının (3161,8 m) cənub-şərqində, Qırxlar dağının (3089 m) simal hissəsində və Mərcanlı düzünün şərq hisəsində və həmin istiqamətdən gələn dərələrin birləşdiyi yerdə dəniz səviyyəsindən 1879 m hündürlükdə yerləşır. Kəndin yeri yaşayış ücün tam uygun yerdə yerləşmişdi. Demək olar ki, 3 böyük dağ çayının və bir neçə bulaq suyundan yaranan Xırdaçayın qovşağında yerləşır. Qırxlar dağı tərəfdən gələn Dəliçay, Mərcanlı düzü istiqamətdən gələn Taxtakörpü (Abuzər) çayı və Salvartı dağının ətəyindən gələn Salvartı çayının qovuşduğu və kəndi iki hissəyə bölən Xırdaçayın da qovuşduğu qarışıq Salvartı çayı rayon mərkəzindən bir qədər aşağıda Bazarçayla qovuşur.

Kəndi bir sıra hündür dağlar əhatə edir. Burada Salvartı və Qırxlardan əlavə Xaşxaşlı (2485,8 m), Təvərə (2623,9 m, bu ad Cənubi Azərbaycandakı Tavr silsiləsinin adı ilə üst-üstə düşür), Topurqulu (2269 m), Sarıyataq (2551,6), Hortüyüz yaylağı (2531 m), Gədik (2563 m), Camışölən (2951,5 m), Çitandaşı (2708,2) və b. ilə əhatə olunub.

Kənddə 100-ə yaxın yaşayış evi yerləşirdi. Kəndin 8 illik məktəbi, klubu, kitabxanası, qədim məscidi və mağazası, idarə orqanları var idi.

Əkin sahələri, otlaqları və maldarlıq, qoyunçuluq və quşçuluq fermaları var idi. Əhalisi tam türk kökənlı azərbaycanlılardan ibarət idi. Kəndin meydan hissəsndən keçən Xırdaçay onu iki yerə böldüyü üçün kənd Aşağı və Yuxarı məhəllələrə ayrılırdı. Kəndin mal-qarası da məhəllələr üzrə otarılardı.

Ərəfsəlilərin sosial vəziyyəti orta səviyyəli idi. Kənddə bütün evlər daşdan və sementdən istifadə edilməklə inşa olunmuş, dağlardan kəndə və həyətlərin bir çoxuna dəmir borularla bulaq suyu çəkilmişdir. Ümumiyyətlə Ərəfsədə çoxlu suyu içməli sərin bulaqlar vardır. Onlardan əlavə kənddə diqqəti cəlb edən və təxminən bir-birindən 100-200 metr məsafədə yerləşən daha iki bulaq var idi. Bunlardan biri Turşsu bulağı idi. Yerdən qazla birlikdə çıxan bu su iştahgətirən və gənclərin dincəlmə yeri idi. Bəzən qonşu kəndlərdən də həmin bulağın yanına qonaqlar gəlir, qoyun kəsib, kabab bişirirdilər. İkinci bulaq Qotursu adlanırdı. ondan içmək üçün istifadə olunmurdu. Amma deyildiyinə görə tibbi faydası var imiş.

Rayon mərkəzi ilə kənd arasında gündəlik avtobus marşrutu mövcud idi.

Ərəfsənin hava durumu yayda orta isti - 25-30, qışda nisbətən soyuq - 5-10 (bəzən də 20) dərəcə şaxta olurdu.

Ərəfsəlilər inanclarına görə müsəlman idilər. Kənddə şiə və sünni əhali mehriban dolanırdı, ümumiyyətlə məzhəb, təriqət məsələsi heç vaxt gündəmdə olmamışdır. Əksinə, şiə və sünnilər çox adi hal kimi bir-birləri ilə qohumlaşmışdılar.

Kənddə boz qranit, mərmər və tuf daşları mədənləri var idi. Kənddəki qırmızı tufdan V əsrdə inşa olunmuş Qızıl kilsənin daşı Meşəbaşı deyilən yerdən gətirilmişdi. Orada yonulmuş qırmızı tuf daşının qırıqları dövrümüzədək gəlib çatmışdır.

Faunası

Ərəfsənin heyvanlar aləmi bütövlükdə Zəngəzurun və Kiçik Qafqazın heyvanlar ‎aləminin bənzəridir, burada yalnız cüzi istisnalar vardır. Bu istisnalar bir qisim ‎məməlilərə, suda-quruda yaşayanlara və quşlara aiddir. Burada faunanın ‎zənginliyi barədə ilk məlumata şərq səyyahlarının Azərbaycanla bağlı yazılarında ‎rast gəlmək olur. Bəzi memarlıq abidələri, qədim qaya və daşlar, xüsusilə də baş ‎daşları üzərindəki müxtəlif heyvan təsvirləri (bu baxımdan dağlarda geniş ‎yayılmış qoç baş daşları diqqəti daha çox cəlb edir) dövrümüzə qədər gəlib ‎çatmışdır.‎

Ərəfsədə heyvanlar aləmi ilə bağlı fərdlərin sayı və onların növ tərkibi haqqında ‎ayrıca tədqiqat aparılmamışdır. Lakin hansı növlərin burada yaşaması konkret ‎olaraq hər bir ərəfsəliyə bəllidir. Bunlar, ev heyvanları və quşları nəzərə ‎alınmazsa, əsas etibarilə aşağıdakılardan ibarətdir:‎

Ərəfsənin ərazisinin, çaykənarı xırda düzənlər nəzərə alınmazsa, demək olar ki, ‎hamısı dağlıqdır. Yayı ortayağıntılı, bəzən isə quraq keçən sərin iqlimi var. Orta ‎temperatur yanvar ayında 5-15 dərəcəyədək şaxta, iyulda 20-30 dərəcəyədək isti ‎olur. Əsasən geniş alp çəmənləri, dağ-meşə, çimli, dağ-çəmən torpaqlar geniş ‎yayılmışdır. Burada, xüsusilə də güney dağlar qayalıqlardan ibarətdir. ‎

Heyvan növlərinin respublika ərazisində yayılma arealı müxtəlifdir. Bəzi ‎heyvanlar yalnız çox məhdud (meşə, dağın bir hissəsi), digərləri isə kəndin bütün ‎ərazisində yayılmışlar. Məsələn, sərçəkimilər dəstəsinə daxil olan quşlara kəndin ‎bütün ərazisində rast gəlmək olar.‎

Florası

Azərbaycan Respublikasının ərazisi zəngin floraya malikdir. Burada 4500-dən ‎çox çiçəkli, ali sortlu bitki növü yayılmışdır. Növlərin ümumi sayına görə ‎Azərbaycanın florası Cənubi Qafqazın başqa respublikalarına nisbətən xeyli ‎zəngindir. Respublikada rast gələn bitki növləri Qafqazda bitən bitki növlərinin ‎ümumi miqdarının 66%-ini təşkil edir.‎

Ərəfsənin flora aləmi bütövlükdə Zəngəzurun və Kiçik Qafqazın flora ‎aləminin ‎bənzəridir, fərqlər o qədər də çox deyil. ‎

Hələ 1956-1959-cu illərdə Moskva Dövlət Pedaqoji İnstitutunun aspirantı ‎A.Q.Yelenevski burada nəbati və fiziki-coğrafi tədqiqatlar aparmış, “Zəngəzurun ‎florası və Cənubi Qafqaz florası tarixinin bəzi məsələləri” mövzusunda namizədlik ‎dissertasiyası yazmış, 1965-ci ildə isə onu müdafiə etmişdir. ‎ ‎ Onun topladığı herbari, təxminən 1500 növü əhatə etmişdir. Əvvəlki ‎tədqiqatların araşdırmaları ilə aparılan müqayisələr və tamamlamalar herbarinin ‎sayını 1707-yə çatdırmışdır.‎

Müəllif buradakı tədqiqatlarına əsasən Zəngəzuru, o cümlədən, həm də Ərəfsəni ‎Cənubi Qafqazın nəbati baxımdan ən zəngin ‎bölgəsi kimi dəyərləndirmişdir.‎

Burada əsasən enliyarpaq ağaclar və kollar - yabanı alma, armud, əzgil, alça, ‎gavalı, çaqqala, palıd, ağcaqayın, fıstıq, vələs, qovaq, söyüd, yemşan, böyürtkən, ‎topurqu, həmərsün (itburnu), qoyungözü, gərməşov, iynəyarpaq ardıc və sairə ‎bitir. Otların sayı isə son dərəcə çoxdur. ‎

Mədəni nəbati bitkilər sırasında meyvələrdən alma, armud, qoz, əzgil, alça, gavalı, ‎tərəvəz qrupundan isə kartof, balqabaq, lobya, xiyar, pomidor, kələm, turp, kök, ‎baş soğan, çuğundur, müxtəlif növ göyərti - tərxun, vəzəri, keşniş, mərzə, soğan, ‎cəfəri, şüyüd və sairə becərilirdi.‎

İqtisadiyyatı

Ərəfsənin iqtisadiyyatında əsas yeri maldarlıq və taxılçılıq tuturdu. Kənddə iribuynuzli malqaradan əsas etibarı ilə inək saxlanılırdı. Dövründən asılı olaraq 500-dək inək kənd sakinləri tərəfindən, 1000-ə qədər də kolxoz tərəfindən saxlanılırdı. Bunlardan əlavə 100-dək at və eşşək var idi. Xruşşovun hakimiyyəti illərində eşşək malqara siyahısına daxil edildiyindən, bir çoxları özləri üçün pulsuz nəqliyyat vasitəsi hesab etdikləri eşşəklərini meşəyə buraxmaq məcburiyyətində qaldılar.

Xırdabuynuzlu heyvanlardan qoyun və qismən də keçi saxlanılırdı. Alp çəmənlərinin mövcudluğu böyük qoyun sürülərinin saxlanılmasına imkan verirdi. Xırdabuynuzlu heyvanlar əvvəllər aran-yaylaq şəraitində saxlanılsa da, sonralar - 50-60-cı illərdə heyvanların qışda saxlanılması üçün dövrün tələblərinə uyğun böyük və texnika ilə təchiz olunmuş tövlələr inşa olunmuşdu. Sonralar bu tövlələr sökülərək, 1 km məsafəyədək kənddən kənara çıxarılmışdı. Cəfi qayası yaxınlığında beton bloklardan tikilən müasir tövlə isə ermənilərin dağıdıcı və ilhaqçı siyasəti nəticəsində yarımçıq qalmışdır.

Ev quşlarından toyuq, hinduşka, qaz və ördək saxlanılırdı. Kənddə, demək olar ki, hər bir ailə arı bəsləyir və bal hasilatı ilə məşğul olurdu. Hətta kolxozun da 100-dək arı pətəkləri var idi.

Müxtəlif dövrlərdə kənddə pendir sexi, süd zavodu, quşçuluq ferması və s. fəaliyyət göstərmişdir.

Hər ailənin kiçik həyətyanı torpaq sahəsi var idi və əsas ehtiyatlarını - kartof, lobya, kələm, göy-göyərti, çuğundur, xiyar və sair tərəvəzi, meyvə və giləmeyvəni həmin kiçik sahədən əldə edirdilər.

Taxıl istehsalında buğda, çovdar, arpa, qarğıdalı, habelə mərcimək, vələmir, günəbaxan və s. becərilirdi. Taxılçılıq demyə idi. Taxıl sahələri ilk vaxtlar öküz qoşulmuş cütlərlə, sonralar isə tırtıllı traktorlarla şumlanırdı. Əvvəllər dərz şəklində yığılıb kəndə daşınmış taxıl xırmanda öküzlərin qoşulduğu vəl ilə döyülərdi. XX əsrin 50-ci illərindən etibarən zamana uyğun olaraq dövrün müasir texnikasından istifadə olunurdu. Kənddə yük maşınları, tırtıllı və Belarus traktorlar, kombayn və dərzdöyən (molotilka), silos üçün otdoğrayan və s. texnikadan istifadə olunurdu.

Əhaliyə məxsus minik maşınları - əsasən jiquli və moskviç maşınları var idi.

Müharibə illərində kəndə telefon xətti, 1956-cı ildə isə elektrik xətti çəkilmişdi.

Kənddə geoloji-kəşfiyyat işləri aparılır, filiz çıxarılırdı. Əsasən molibden hasil edilirdi. Xırdaçayın üzərində, Dərə tövlə deyilən yerdə bu məqsədlə böyük tunel qazılmışdı. Kənddə şıxlarlı Novruz Mahmudovun rəhbərliyi ilə Geoloji-kəşfiyyat məntəqəsi fəaliyyət göstərirdi. Mədənlərdə ərəfsəlilərlə yanaşı, qonşu kəndlərdən də işləməyə gələnlər var idi.

Məzməzək, Qurban dərəsi, Meşəbaşı, Səngərin arxasında - Xırdaçayın sol sahilındə və digər yerlərdə müxtəlif növ filiz aşkar edilmişdi.

Mədəniyyəti

Ərəfsə kəndi yerləşdiyi coğrafi mövqeyə görə rayonun ucqar kəndi olmasına baxmayaraq, burada dövrün tələblərinə cavab verən məktəb, klub, kitabxana, kolxoz idarəsi, sovet idarəsi, dükan var idi. Ara-sıra burada kinofilmlər nümayiş etdirilir, kəndin gəncləri və məktəb müəllimlərinin təşkilatçılığı ilə şagirdlərin ifasında xor dərnəyi, teatr tamaşaları fəaliyyət göstərirdi.

Müəllim Tapdıq Məhərrəmovun məccani olaraq şagirdlərdən təşkil etdiyi xor və rəqs dərnəyi dəfələrlə rayon mərkəzində çıxış etmiş, yarışlara qoşulmuş və erməni məktəblərini üstələyərək, qalib olmuşdu.

Bəzi hallarda Naxçıvandan və qeyri bölgələrdən gətirilmiş teatr tamaşaları, sirk ustalarının və kəndirbazların çıxışları təşkil olunurdu.

Kənddə əvvəllər 6 illik, sonralar isə 7 və 8 illik məktəb, habelə vaxtaşırı 11 siniflik fəhlə-kəndli gecə məktəbi fəaliyyət göstərmişdir.

Kənddən 30-dan artıq alim, 200-dən artıq müəllim, həkim, mühəndis, onlarla dövlət xadimləri, təsərrüfat rəhbərləri, hərbçi və digər ziyalı kateqoriyasından olanlar çıxmışdır.

Kənddə məscid var idi. Lakin sovet hakimiyyəti illərində məscid müsadirə edilmişdi. Kənd sakinləri onun tövləyə çevrilməsinə yol verməmək üçün buranı taxıl anbarı etmişdilər. Bir müddət anbarda pendir sexi fəaliyyət göstərmişdi.

Kənddən bir-iki kilometr aşağıda, təxminən V əsrdə Bizans stilində inşa olunmuş kilsə var idi və ona Qızıl kilsə deyirdilər. Bu kilsə Qərbi Azərbaycanın Zəngəzur mahalında Sisian rayonunun Ərəfsə, Hortuyüz və Comartlu kəndləri arasında, yolun qarşı tərəfində, Hortuyüzdən bir qədər yuxarıda yastan üzərində inşa olunub. V əsrdə Bizans stilində inşa olunub.

Bu kilsənin erməni qriqorian dininə heç bir aidiyyəti yoxdur. Bizans pravoslav kilsəsini xarakterizə edir. El arasında "Qız damı" adlanan yeraltı saxlama kameraları vardır.

Deyilənə görə Comartlu kəndindən bir nəfər II Dünya müharibəsi illərində dörd il ərzində həmin Qız damında gizlənibmiş.

Qızıl kilsəyə aid şəkillər aşağıda təqdim olunur.

1988-1992-ci il hadisələrindən sonra ermənilər Qızıl kilsənin və Comartlu kəndinin adını dəyişib Tanahat qoymuşlar.

Ermənilər təkcə XX əsr ərzində indiki Ermənistan adlandırılan ərazidə qırx minədək türkmənşəli coğrafi adları dəyişib erməniləşdirmişlər. Ermənistan Respublikası Dövlət Kadastr Komitəsinin rəhbəri Manuk Vardanyan 2006-cı il yanvarın 23-də mətbuat nümayəndələrinə bildirmişdir ki, indiyədək dəyişdirilən coğrafi adlar qaneedici deyil və hələ ən azı 8000-10000 türkmənşəli yer adları da dəyişdirilməlidir.

Əhalisi

Ərəfsə kəndində evlər üzrə əhalinin siyahısı. Bu siyahı 1960-80-ci illər üzrə Ərəfsədə olan ailələrin nisbətən dolğun siyahısdır. Siyahıda müxtəlif dövrlərdə oxumağa və ya işləməyə getmiş sakinlərin də adları verilir. Hal hazırda kənddə işğaldan sonra bir-neçə erməni ailəsi yaşayır. Kəndin girəcəyində - aşağı məhəllədə dağıdılmış və salamat qalmış evlər haqda müəyyən məlumat əldə etmək mümkün olsa da, kəndin yuxarı məhəlləsi haqda bu sözləri söyləmək mümkün deyil.

Ara-sıra daxil olan məlumatlara görə kəndin yuxarı məhəlləsində azərbaycanlı əsirlər saxlanılır və bu səbəbdən də kəndin yuxarı hissəsinə kənar adamlar buraxılmır. Buna görə də kəndin həmin hissəsi barədə ətraflı məlumat əldə etmək mümkün deyil. Hərçənd kənddə hərbi münaqişə olmayıb, ancaq evlərin çoxu erməni vandalları tərəfindən dağıdılıb.

Tanınnmışları

Mənbə

  • İbrahim Bayramov. "Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri"

Xarici keçidlər

  Vikianbarda Ərəfsə ilə əlaqəli mediafayllar var.
  • Arafsa, Qarakilse

İstinadlar

  1. Հայաստանի Հանրապետության բնակավայրերի բառարան — Երևան: 2008. — 184 səh.
    <a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q79716951"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q1953"></a>

Avqust 07, 2021
ərəfsə, qarakilsə, adın, digər, istifadə, formaları, üçün, ərəfsə, ərəfsə, zəngəzur, qəzasında, indiki, sisian, rayonunda, kənd, ərəfsə39, ölkə, ermənistantarixi, coğrafiyasısahəsi, mərkəzin, hündürlüyü, msaat, qurşağı, 00əhalisiəhalisi, nəf, 2004, rəsmi, dili. Bu adin diger istifade formalari ucun bax Erefse Erefse Zengezur qezasinda indiki Sisian rayonunda kend Erefse39 24 18 sm e 45 54 04 s u Olke ErmenistanTarixi ve cografiyasiSahesi 18 3 km Merkezin hundurluyu 1 900 mSaat qursagi UTC 04 00EhalisiEhalisi 111 nef 2004 1 Resmi dili ermeniceErefse Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Tarixi 2 Erefse kendinin cografi qurulusu ve sosial durumu 2 1 Faunasi 2 2 Florasi 3 Iqtisadiyyati 4 Medeniyyeti 5 Ehalisi 5 1 Taninnmislari 6 Menbe 7 Xarici kecidler 8 IstinadlarTarixi RedakteErefse kendi muxtelif vaxtlarda etrafda movcud olan dovlet qurumlarinin terkibine daxil olub Xanliqlar dovrunde Qarabag xanliginin terkibinde olmusdur XIX esrin evvellerinde Rusiyanin Simali Azerbaycani isgal etmesinden sonra kend evvelce Tiflis sonra ise Yelisavetpol Gence quberniyasinin Zengezur qezasinda merkezi Qarakilse olan Sisian mahalinin terkibinde olmusdur Car Rusiyasinin cokmesinden sonra Erefse kendi yuxarida gosterilen quberniya ve qeza terkibinde Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin terkibine daxil olmusdur Simali Azerbaycanin tekrar Rusiya terefinden bu defe bolseviklerin istirakile isgal oluunmasindan sonra Zengezur qezasi Boyuk Britaniyanin xarici isler naziri lord Kerzonun layihesine uygun olaraq iki yere bolunmus serqi Azerbaycan SSR e qerbi ise Ermenistan SSR e verilmisdir Bununla da Turkiyenin Azerbaycan ve Orta Asiya turkleri ile birbasa temasda olmasinin qarsisi alinmisdi Bu layihe Qerbde hazirlansa da onun icrasi Leninin yaratdigi hokumetin funksionerleri Stalin ve Orconikidze terefinden heyata kecirilmisdir Haqqinda behs olunan dovrde basda Andranik Ozanyan olmaqla ermeni silahli bandit destelerinin Zengezurun muselman kendlerine basqinlari teskil edilir eliyalin turk muselman ehali qilincdan kecirilirdi Bolgenin diger turk muselman kenlerinin sakinleri kimi erefseliler de ev esiklerini atib Naxcivana qacmaqla canlarini olumden qurtarmislar Yalniz sovet hakimiyyeti bir qeder mohkemlendikden sonra 1924 cu ilde erefseliler kende qayida bilmisler Erefseden serqde yerlesen Hortuyuz kendinin sakinlerine ise dagidilmis kendlerinde meskunlasmaga icaze verilmediyinden hortuyuzluler de 1924 cu ilde Erefsede meskunlasmaq mecburiyyetinde qalmislar 1988 ci ilin noyabr ayinda azerbaycanlilar Ermenistan dovleti terefinden tamamile deportasiya edilmisler Indi burada ermeniler yasayir Qedim menbelerde Erefsenin adi Aripsa kimi cekilir ve onun Ipek yolu ustunde oldugu qeyd edilir Erefseliler mense etibari ile kengerli turk tayfasindan sayilirlar Bu da onlarin bilavasite sumerlerle sumerlerde kanqar bagliligina delalet edir Ermenistan SSR Ali Soveti Reyaset Heyetinin 3 iyul 1968 ci il tarixli fermani ile kendin adi deyisdirilib Erefse sozunun evezine ermenice Gunesli menasini veren Arevis qoyulmusdur Erefsenin tarixi adlarindan biri de Sehercikdir 1903 cu ilde nesr olunmus Qafqaz xeritesinde kendin adi mehz Sehercik kimi verilmisdir Erefse kendinin cografi qurulusu ve sosial durumu RedakteErefse kendi rayon merkezinden 20 km cenub qerbde Salvarti Qarisiq cayinin sol sahilinde dag eteyinde yerlesirdi 1590 ci il tarixli Irevan eyaletinin mufessel defteri nde Erefsecik formasinda s 183 Qafqazin 5 verstlik xeritesinde Erevse kimi qeyd edilmisdir Erefse kendi Qafqazeteyi Zengezur sira daglarinin Salvarti daginin 3161 8 m cenub serqinde Qirxlar daginin 3089 m simal hissesinde ve Mercanli duzunun serq hisesinde ve hemin istiqametden gelen derelerin birlesdiyi yerde deniz seviyyesinden 1879 m hundurlukde yerlesir Kendin yeri yasayis ucun tam uygun yerde yerlesmisdi Demek olar ki 3 boyuk dag cayinin ve bir nece bulaq suyundan yaranan Xirdacayin qovsaginda yerlesir Qirxlar dagi terefden gelen Delicay Mercanli duzu istiqametden gelen Taxtakorpu Abuzer cayi ve Salvarti daginin eteyinden gelen Salvarti cayinin qovusdugu ve kendi iki hisseye bolen Xirdacayin da qovusdugu qarisiq Salvarti cayi rayon merkezinden bir qeder asagida Bazarcayla qovusur Kendi bir sira hundur daglar ehate edir Burada Salvarti ve Qirxlardan elave Xasxasli 2485 8 m Tevere 2623 9 m bu ad Cenubi Azerbaycandaki Tavr silsilesinin adi ile ust uste dusur Topurqulu 2269 m Sariyataq 2551 6 Hortuyuz yaylagi 2531 m Gedik 2563 m Camisolen 2951 5 m Citandasi 2708 2 ve b ile ehate olunub Kendde 100 e yaxin yasayis evi yerlesirdi Kendin 8 illik mektebi klubu kitabxanasi qedim mescidi ve magazasi idare orqanlari var idi Ekin saheleri otlaqlari ve maldarliq qoyunculuq ve qusculuq fermalari var idi Ehalisi tam turk kokenli azerbaycanlilardan ibaret idi Kendin meydan hissesnden kecen Xirdacay onu iki yere bolduyu ucun kend Asagi ve Yuxari mehellelere ayrilirdi Kendin mal qarasi da mehelleler uzre otarilardi Erefselilerin sosial veziyyeti orta seviyyeli idi Kendde butun evler dasdan ve sementden istifade edilmekle insa olunmus daglardan kende ve heyetlerin bir coxuna demir borularla bulaq suyu cekilmisdir Umumiyyetle Erefsede coxlu suyu icmeli serin bulaqlar vardir Onlardan elave kendde diqqeti celb eden ve texminen bir birinden 100 200 metr mesafede yerlesen daha iki bulaq var idi Bunlardan biri Turssu bulagi idi Yerden qazla birlikde cixan bu su istahgetiren ve genclerin dincelme yeri idi Bezen qonsu kendlerden de hemin bulagin yanina qonaqlar gelir qoyun kesib kabab bisirirdiler Ikinci bulaq Qotursu adlanirdi ondan icmek ucun istifade olunmurdu Amma deyildiyine gore tibbi faydasi var imis Rayon merkezi ile kend arasinda gundelik avtobus marsrutu movcud idi Erefsenin hava durumu yayda orta isti 25 30 qisda nisbeten soyuq 5 10 bezen de 20 derece saxta olurdu Erefseliler inanclarina gore muselman idiler Kendde sie ve sunni ehali mehriban dolanirdi umumiyyetle mezheb teriqet meselesi hec vaxt gundemde olmamisdir Eksine sie ve sunniler cox adi hal kimi bir birleri ile qohumlasmisdilar Kendde boz qranit mermer ve tuf daslari medenleri var idi Kenddeki qirmizi tufdan V esrde insa olunmus Qizil kilsenin dasi Mesebasi deyilen yerden getirilmisdi Orada yonulmus qirmizi tuf dasinin qiriqlari dovrumuzedek gelib catmisdir Faunasi Redakte Erefsenin heyvanlar alemi butovlukde Zengezurun ve Kicik Qafqazin heyvanlar aleminin benzeridir burada yalniz cuzi istisnalar vardir Bu istisnalar bir qisim memelilere suda quruda yasayanlara ve quslara aiddir Burada faunanin zenginliyi barede ilk melumata serq seyyahlarinin Azerbaycanla bagli yazilarinda rast gelmek olur Bezi memarliq abideleri qedim qaya ve daslar xususile de bas daslari uzerindeki muxtelif heyvan tesvirleri bu baximdan daglarda genis yayilmis qoc bas daslari diqqeti daha cox celb edir dovrumuze qeder gelib catmisdir Erefsede heyvanlar alemi ile bagli ferdlerin sayi ve onlarin nov terkibi haqqinda ayrica tedqiqat aparilmamisdir Lakin hansi novlerin burada yasamasi konkret olaraq her bir erefseliye bellidir Bunlar ev heyvanlari ve quslari nezere alinmazsa esas etibarile asagidakilardan ibaretdir Erefsenin erazisinin caykenari xirda duzenler nezere alinmazsa demek olar ki hamisi dagliqdir Yayi ortayagintili bezen ise quraq kecen serin iqlimi var Orta temperatur yanvar ayinda 5 15 dereceyedek saxta iyulda 20 30 dereceyedek isti olur Esasen genis alp cemenleri dag mese cimli dag cemen torpaqlar genis yayilmisdir Burada xususile de guney daglar qayaliqlardan ibaretdir Heyvan novlerinin respublika erazisinde yayilma areali muxtelifdir Bezi heyvanlar yalniz cox mehdud mese dagin bir hissesi digerleri ise kendin butun erazisinde yayilmislar Meselen sercekimiler destesine daxil olan quslara kendin butun erazisinde rast gelmek olar Florasi Redakte Azerbaycan Respublikasinin erazisi zengin floraya malikdir Burada 4500 den cox cicekli ali sortlu bitki novu yayilmisdir Novlerin umumi sayina gore Azerbaycanin florasi Cenubi Qafqazin basqa respublikalarina nisbeten xeyli zengindir Respublikada rast gelen bitki novleri Qafqazda biten bitki novlerinin umumi miqdarinin 66 ini teskil edir Erefsenin flora alemi butovlukde Zengezurun ve Kicik Qafqazin flora aleminin benzeridir ferqler o qeder de cox deyil Hele 1956 1959 cu illerde Moskva Dovlet Pedaqoji Institutunun aspiranti A Q Yelenevski burada nebati ve fiziki cografi tedqiqatlar aparmis Zengezurun florasi ve Cenubi Qafqaz florasi tarixinin bezi meseleleri movzusunda namizedlik dissertasiyasi yazmis 1965 ci ilde ise onu mudafie etmisdir Onun topladigi herbari texminen 1500 novu ehate etmisdir Evvelki tedqiqatlarin arasdirmalari ile aparilan muqayiseler ve tamamlamalar herbarinin sayini 1707 ye catdirmisdir Muellif buradaki tedqiqatlarina esasen Zengezuru o cumleden hem de Erefseni Cenubi Qafqazin nebati baximdan en zengin bolgesi kimi deyerlendirmisdir Burada esasen enliyarpaq agaclar ve kollar yabani alma armud ezgil alca gavali caqqala palid agcaqayin fistiq veles qovaq soyud yemsan boyurtken topurqu hemersun itburnu qoyungozu germesov iyneyarpaq ardic ve saire bitir Otlarin sayi ise son derece coxdur Medeni nebati bitkiler sirasinda meyvelerden alma armud qoz ezgil alca gavali terevez qrupundan ise kartof balqabaq lobya xiyar pomidor kelem turp kok bas sogan cugundur muxtelif nov goyerti terxun vezeri kesnis merze sogan ceferi suyud ve saire becerilirdi Iqtisadiyyati RedakteErefsenin iqtisadiyyatinda esas yeri maldarliq ve taxilciliq tuturdu Kendde iribuynuzli malqaradan esas etibari ile inek saxlanilirdi Dovrunden asili olaraq 500 dek inek kend sakinleri terefinden 1000 e qeder de kolxoz terefinden saxlanilirdi Bunlardan elave 100 dek at ve essek var idi Xrussovun hakimiyyeti illerinde essek malqara siyahisina daxil edildiyinden bir coxlari ozleri ucun pulsuz neqliyyat vasitesi hesab etdikleri esseklerini meseye buraxmaq mecburiyyetinde qaldilar Xirdabuynuzlu heyvanlardan qoyun ve qismen de keci saxlanilirdi Alp cemenlerinin movcudlugu boyuk qoyun surulerinin saxlanilmasina imkan verirdi Xirdabuynuzlu heyvanlar evveller aran yaylaq seraitinde saxlanilsa da sonralar 50 60 ci illerde heyvanlarin qisda saxlanilmasi ucun dovrun teleblerine uygun boyuk ve texnika ile techiz olunmus tovleler insa olunmusdu Sonralar bu tovleler sokulerek 1 km mesafeyedek kendden kenara cixarilmisdi Cefi qayasi yaxinliginda beton bloklardan tikilen muasir tovle ise ermenilerin dagidici ve ilhaqci siyaseti neticesinde yarimciq qalmisdir Ev quslarindan toyuq hinduska qaz ve ordek saxlanilirdi Kendde demek olar ki her bir aile ari besleyir ve bal hasilati ile mesgul olurdu Hetta kolxozun da 100 dek ari petekleri var idi Muxtelif dovrlerde kendde pendir sexi sud zavodu qusculuq fermasi ve s fealiyyet gostermisdir Her ailenin kicik heyetyani torpaq sahesi var idi ve esas ehtiyatlarini kartof lobya kelem goy goyerti cugundur xiyar ve sair terevezi meyve ve gilemeyveni hemin kicik saheden elde edirdiler Taxil istehsalinda bugda covdar arpa qargidali habele mercimek velemir gunebaxan ve s becerilirdi Taxilciliq demye idi Taxil saheleri ilk vaxtlar okuz qosulmus cutlerle sonralar ise tirtilli traktorlarla sumlanirdi Evveller derz seklinde yigilib kende dasinmis taxil xirmanda okuzlerin qosuldugu vel ile doyulerdi XX esrin 50 ci illerinden etibaren zamana uygun olaraq dovrun muasir texnikasindan istifade olunurdu Kendde yuk masinlari tirtilli ve Belarus traktorlar kombayn ve derzdoyen molotilka silos ucun otdograyan ve s texnikadan istifade olunurdu Ehaliye mexsus minik masinlari esasen jiquli ve moskvic masinlari var idi Muharibe illerinde kende telefon xetti 1956 ci ilde ise elektrik xetti cekilmisdi Kendde geoloji kesfiyyat isleri aparilir filiz cixarilirdi Esasen molibden hasil edilirdi Xirdacayin uzerinde Dere tovle deyilen yerde bu meqsedle boyuk tunel qazilmisdi Kendde sixlarli Novruz Mahmudovun rehberliyi ile Geoloji kesfiyyat menteqesi fealiyyet gosterirdi Medenlerde erefselilerle yanasi qonsu kendlerden de islemeye gelenler var idi Mezmezek Qurban deresi Mesebasi Sengerin arxasinda Xirdacayin sol sahilinde ve diger yerlerde muxtelif nov filiz askar edilmisdi Medeniyyeti RedakteErefse kendi yerlesdiyi cografi movqeye gore rayonun ucqar kendi olmasina baxmayaraq burada dovrun teleblerine cavab veren mekteb klub kitabxana kolxoz idaresi sovet idaresi dukan var idi Ara sira burada kinofilmler numayis etdirilir kendin gencleri ve mekteb muellimlerinin teskilatciligi ile sagirdlerin ifasinda xor derneyi teatr tamasalari fealiyyet gosterirdi Muellim Tapdiq Meherremovun meccani olaraq sagirdlerden teskil etdiyi xor ve reqs derneyi defelerle rayon merkezinde cixis etmis yarislara qosulmus ve ermeni mekteblerini usteleyerek qalib olmusdu Bezi hallarda Naxcivandan ve qeyri bolgelerden getirilmis teatr tamasalari sirk ustalarinin ve kendirbazlarin cixislari teskil olunurdu Kendde evveller 6 illik sonralar ise 7 ve 8 illik mekteb habele vaxtasiri 11 siniflik fehle kendli gece mektebi fealiyyet gostermisdir Kendden 30 dan artiq alim 200 den artiq muellim hekim muhendis onlarla dovlet xadimleri teserrufat rehberleri herbci ve diger ziyali kateqoriyasindan olanlar cixmisdir Kendde mescid var idi Lakin sovet hakimiyyeti illerinde mescid musadire edilmisdi Kend sakinleri onun tovleye cevrilmesine yol vermemek ucun burani taxil anbari etmisdiler Bir muddet anbarda pendir sexi fealiyyet gostermisdi Kendden bir iki kilometr asagida texminen V esrde Bizans stilinde insa olunmus kilse var idi ve ona Qizil kilse deyirdiler Bu kilse Qerbi Azerbaycanin Zengezur mahalinda Sisian rayonunun Erefse Hortuyuz ve Comartlu kendleri arasinda yolun qarsi terefinde Hortuyuzden bir qeder yuxarida yastan uzerinde insa olunub V esrde Bizans stilinde insa olunub Bu kilsenin ermeni qriqorian dinine hec bir aidiyyeti yoxdur Bizans pravoslav kilsesini xarakterize edir El arasinda Qiz dami adlanan yeralti saxlama kameralari vardir Deyilene gore Comartlu kendinden bir nefer II Dunya muharibesi illerinde dord il erzinde hemin Qiz daminda gizlenibmis Qizil kilseye aid sekiller asagida teqdim olunur 1988 1992 ci il hadiselerinden sonra ermeniler Qizil kilsenin ve Comartlu kendinin adini deyisib Tanahat qoymuslar Ermeniler tekce XX esr erzinde indiki Ermenistan adlandirilan erazide qirx minedek turkmenseli cografi adlari deyisib ermenilesdirmisler Ermenistan Respublikasi Dovlet Kadastr Komitesinin rehberi Manuk Vardanyan 2006 ci il yanvarin 23 de metbuat numayendelerine bildirmisdir ki indiyedek deyisdirilen cografi adlar qaneedici deyil ve hele en azi 8000 10000 turkmenseli yer adlari da deyisdirilmelidir Ehalisi RedakteErefse kendinde evler uzre ehalinin siyahisi Bu siyahi 1960 80 ci iller uzre Erefsede olan ailelerin nisbeten dolgun siyahisdir Siyahida muxtelif dovrlerde oxumaga ve ya islemeye getmis sakinlerin de adlari verilir Hal hazirda kendde isgaldan sonra bir nece ermeni ailesi yasayir Kendin gireceyinde asagi mehellede dagidilmis ve salamat qalmis evler haqda mueyyen melumat elde etmek mumkun olsa da kendin yuxari mehellesi haqda bu sozleri soylemek mumkun deyil Ara sira daxil olan melumatlara gore kendin yuxari mehellesinde azerbaycanli esirler saxlanilir ve bu sebebden de kendin yuxari hissesine kenar adamlar buraxilmir Buna gore de kendin hemin hissesi barede etrafli melumat elde etmek mumkun deyil Hercend kendde herbi munaqise olmayib ancaq evlerin coxu ermeni vandallari terefinden dagidilib Taninnmislari Redakte Rafiq Quliyev icra bascisi Menbe RedakteIbrahim Bayramov Qerbi Azerbaycanin turk menseli toponimleri Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Erefse ile elaqeli mediafayllar var Arafsa QarakilseIstinadlar Redakte Հայաստանի Հանրապետության բնակավայրերի բառարան Երևան 2008 184 seh lt a href https wikidata org wiki Track Q79716951 gt lt a gt lt a href https wikidata org wiki Track Q1953 gt lt a gt Menbe https az wikipedia org w index php title Erefse Qarakilse amp oldid 6033456, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.