fbpx
Wikipedia

Şərqi Türküstan

Avqust 13, 2021

Şərqi Türküstan (uyğ. Sherqiy Türkistan شەرقىي تۈركىستان) — Böyük Türküstanın bir qismi Çin Xalq Respublikası, digər hissəsi isə Orta Asiyanın uzaq şərq bölgələrinə aid olan şərq hissəsi.

Böyük və vahid Türküstan elləri Sovet İmperiyası və Çin Xalq Respublikası arasında qərb hissəsində keçmiş türk-sovet respublikaları, şərq hissəsində isə Uyğur Muxtar Vilayəti olmaqla iki hissəyə bölünmüşdür. Tyan Şan (Tanrı Dağ(?), uyğur-ing. Tengri Tagh) və Pamir dağ silsilələri iki türk məmləkəti arasında sərhəd təşkil edir. Şərqi Türküstanda Türk dünyasının bir çox tarixi əhəmiyyətli şəhərləri yerləşir. Bunlardan Qaşğar, Hotan, Turfan, Yarkənd, İli (Gülcə), Kumul, Aksu, Kuçar (Köçər) və Altayı misal göstərmək olar.

Coğrafiya

Şərqi Türküstan ərazisi 1,6 milyon (bəzi rəqəmlərə görə, 1,8) kvadrat kilometr olan, şimaldan Altay, cənubdan Pamir dağları ilə əhatələnmiş, tam mərkəzində isə Tanrı dağlarının ucaldığı, türk tarixinin müqəddəs izlərini özündə daşıyan bir bölgədir. Paytaxtı Urumçi, rəsmi dilləri uyğur və standart çin dilləridir.

Tanrı dağı Şərqi Türküstanı iki hissəyə bölür – şimalda Cunqarya, cənubda isə Tarım hövzəsi yerləşir. Tarım hövzəsi 900 min kvadrat kilometrlik sahəsi ilə bölgənin yarısından çoxunu tutur. Hövzənin geniş hissəsi Təklaməkan səhrasına düşür. Tanrı dağları ilə Altay dağları arasında qalan Cunqarya hövzəsi isə daha əlverişli bölgə sayılır. Şərqi Türküstanın paytaxtı Urumçi də məhz bu hövzədə yerləşir. Bu region təkcə böyük əraziyə malik deyil. Bölgə həm də neft və təbii qazla zəngindir.

Şərqi Türküstan dəniz sahillərindən uzaq qalması və yüksək dağlarla əhatəli olması, buranın çölləşməsinə səbəb olmuşdur. Buna görə də quraq bir iqlimə malikdir.

Tarix

Qədim tarix

Şərqi Türküstan tarixi türk tarixi ilə başlayır. Tarixi sənədlərə görə, Şərqi Türküstandakı məhəlli hökmdarlar ilk dəfə Böyük Hun İmperiyası nun tərkibində birləşiblər. İmperatorluğun zəifləməsi ilə çinlilərin Şərqi Türküstan torpaqlarına hücumları başlayıb. Çinlə Hun dövləti arasında toqquşmalar uzun müddət davam edib və bu zaman Şərqi Türküstan üzərindəki hakimiyyət də gah Çində, gah Hun dövlətində olub. Nəhayət, 103-cü ildə Çin məğlub olaraq geri çəkilib və Göytürk dönəminə qədər Şərqi Türküstan müxtəlif xanədanların idarəçiliyində qalıb.

Orta əsrlər

552-ci ildə Göytürklər Ötükəni paytaxt elan edərək dövlətlərini qurublar. Müstəqil Göytürk dövləti 630-cu ilədək yaşayıb. O vaxtdan türk tarixində ağrılı dönəm başlayıb. Çin Şərqi Türküstanda çinliləşdirmə siyasəti həyata keçirməyə çalışıb. 660-cı ildə bölgəni işğal edib. 10 il sonra onların yerini tibetlilər alıb. 682-ci ildə İkinci Göytürk Xaqanlığı qurulub və bölgə göktürklərin nəzarətinə keçib. Ancaq onlar da uyğur bölgəsi üzərindəki nəzarəti saxlaya bilməyiblər və hakimiyyət başqa türk boyu olan türgislərə keçib. Onları isə qarluqlar əvəz edib. Məşhur Talas meydan müharibəsində qarluqlar Çin ordusunu məğlub ediblər və bundan sonra çinlilər 18-ci əsrə qədər Şərqi Türküstan torpaqlarından uzaq qalıblar.

Qarluqlar Şərqi Türküstanın qərbdəki bölgələrini də Ötükəndəki Uyğur Xaqanlığına bağlayıblar. Uyğur xaqanlığı yıxıldıqdan sonra qarluqlar digər türk boyları ilə birlikdə Qaraxanlı dövləti nin təməlini qoyublar. Qaraxanlı hökmdarı Saltuk Buğra xan ın dövründə islam rəsmi din elan edilib. Qaraxanlı dövlətinin ikiyə ayrılması ilə Şərqi Türküstan Şərqi Qaraxanlının tərkibində qalıb.

1090-cı ildə Şərqi Qaraxanlı səlcuqlarla birləşib. 15 il sonra isə yenidən müstəqillik qazanıb. Amma bu dəfə qarahıtaylar və naymanların hücumlarına məruz qalıb. Monqol tayfaları olan qarahıtay və naymanların iqtidarı 1218-ci ilə - Çingiz xan ordularının istilasına qədər davam edib. Çingiz xan Şərqi və Qərbi Türküstanı da işğal edib. Onun ölümündən sonra isə ölkə dörd oğlu arasında bölünüb və Türküstan Çağatayın payına düşüb.

Teymurun Qərbi Türküstanı ələ almasından sonra Çağatayların əlində yalnız Şərqi Türküstan qalıb. Teymur buranı ələ keçirməyi bacarmayıb və sülh imzalamağa məcbur olub.1357-ci ildə Çağatay xanədanı tabeçiliyindəki bütün monqol bəyləri müsəlmanlığı qəbul edib və türkləşiblər. 17-ci əsrin sonlarında Hidayətulla Xocanın üsyanı Çağatay dövlətini sarsıdıb və bundan yararlanan monqol kalmıklar Şərqi Türküstanın şimalını işğal edərək dövlət qurublar.

1760-cı ildə daxili qarışıqlığa son qoya bilməyən kalmık bəyi Çindən yardım istəyincə taxtda olan mancurlar bu fürsəti əldən qaçırmayıblar. Kalmık bəyi çinlilərlə savaşdan qorxub Rusiyaya qaçıb, torpaqları qorumaq isə Bürhanəddin Xoca ilə qardaşı Xoca Vihanın üzərinə düşüb. Uzun mübarizədən sonar məğlub olan bu iki qardaş qonşuluqdakı Bedahşaha pənah aparıblar, lakin əmir onları edam etdirərək başlarını Çin generalına göndərib. Çin generalı Xoca Cihanın xanımı Dilşad Sultanı da istəyib, əmir ölkəsini işğaldan qurtarmaq üçün bu əmri də yerinə yetirməli olub. Lakin zorla Pekinə göndərilən Dilşad Sultan Çin imperatorunun evlənmə təklifini rədd edib və imperatorun anası onu boğdurub. Bu səbəbdən də Dilşad sultan Türküstanda namus simvolu sayılır.

Mancurlar 1763-cü ildə Şərqi Türküstanda valilik quraraq Urumçi və Barkol bölgələrini Çinə aid olan Qansu bölgəsinə birləşdiriblər. Mancur istilasından qurtulmaq üçün Şərqi Türküstanda ayrı-ayrı zamanlarda qurtuluş hərəkatları olub. 1763-cü ildə Həmdullah bəy hərəkatı, 1819-1826-cı illərdə Cahangir Xan hərəkatı, 1830-da Yusif Xan Xoca hərəkatı, 1846-cı ildə Məhəmməd Əmin Xoca hərəkatı, 1855-ci ildə Vəli Xan Törə hərəkatı bunların ən məşhurlarıdır.

1863-cü ildə Şərqi Türküstanda azadlıq hərəkatı uğurla nəticələnib və işğalçı Çin birlikləri ölkədən qovulub. Hərəkata başçılıq edən Yaqub bəy Osmanlı hökmdarı Sultan Əbdüləziz dən himayədarlıq istəyib. Sultan Əbdüləziz Türküstana hərbi heyət və silah göndərib. Türkiyədən gələn əsgərlərin yardımı ilə Yaqub bəy 80 minlik ordu qurub. İngiltərə və Rusiya Şərqi Türküstan dövlətini rəsmən tanıyıb. Lakin Osmanlının zəifləməsindən və yardımları kəsməyə məcbur olmasından sonra İngiltərə və Rusiya çinlilərin Türküstanı işğal etməsinə göz yumub.

Çin işğalı

1875-ci ildə Yaqub bəyin ölməsi Şərqi Türküstan üçün zərbə olub. Bundan yararlanan Çin 1876-cı ildə Şərqi Türküstanı bir daha işğal edib. On minlərlə türk, o cümlədən Yaqub bəyin bütün ailəsi qılıncdan keçirilib. 1884-cü ildə bütün Şərqi Türküstan Çinə qatılıb. Çinin bir vilayətinə çevrilən bu türk yurduna Şin Çianq (Yeni torpaq) adı verilib. Uyğurlara yönəlik soyqırım başlayıb, türk memarlıq üslubunda tikilən bütün binalar sökülüb, yerində Çin üslubunda binalar tikilib, Şərqi Türküstan şəhərlərinin adları dəyişdirilib, türkləri çincə oxumağa və çinlilərlə evlənməyə məcbur edilib.

İkinci Mancur istilası 1911-ci ilə qədər davam edib. Həmin ildə Çində Mancur imperatorluğu devrilib və yerində respublika qurulub. 22 il yerli idarəçilər Şərqi Türküstanı talayıb, uyğurlara zülm ediblər.

1931-ci ildə Şərqi Türküstanın şərqində yerləşən Kumul vilayətində Xoca Niyaz Hacı və Saleh Dorganın liderliyində qiyam başlayıb və sürətlə yayılıb. Bütün Şərqi Türküstana yayılan üsyan iki il davam edib və genişlənib. 1933-cü il noyabrın 12-də Şərqi Türküstanda – Kaşqarda istiqlal elan edilib və Şərqi Türküstan İslam Respublikası yaradılıb. Xoca Niyaz Hacı ölkənin prezidenti seçilib.

Bundan sonrakı dövrdə uyğurlar çinlilərlə yanaşı ruslarla mübarizə aparmaq məcburiyyətində qalıblar. Ruslar Şərqi Türküstanın prezidentini zorla devirib yerinə bir çinlini gətiriblər. Şərqi Türküstanda Xoca Niyaz Xan da daxil olmaqla 300 min nəfər həbs olunub, minlərlə insan öldürülüb. Rus işğalı 1944-cü ilə qədər davam edib.

İkinci Dünya müharibəsi dövründə Şərqi Türküstana başçılıq edən çinli Şen rusları qovub. Bundan sonra isə milliyyətçi Çin birlikləri Şərqi Türküstanı işğal ediblər. Onların ilk işi bölgəni çinliləşdirmək olub. Bölgəyə Çindən çox sayda insan gətirilib, çin dili məcburi hala gətirilib, türklər çinlilərlə evlənməyə məcbur edilib, ziyalı türklər həbsə atılıb. Kommunist Çin birlikləri 1949-ci ilə qədər uyğur türklərinə zülm ediblər.

1949-cu ildə Çin Xalq Cümhuriyyəti qurulub. 6 il sonra Sincan Muxtar Vilayəti yaradılıb. Lakin bu dönəmdə də uyğurların haqları tapdanıb və milli azlıq olaraq hüquqları təmin edilməyib. Ya Şərqi Türküstan dövlətinin yenidən qurulması, ya da daha yüksək statuslu muxtariyyət tələb edən uyğurlar isə həbsxanalara salınıb, sürgün edilib, işgəncələrə məruz qalıb.

Uyğurlar 1949-cu ildən sonra da müstəqillik və haqları uğrunda mübarizələrini davam etidirblər. Lakin Şərqi Türküstanın azadlıq istəyən ziyalıları ya həbsə, ya da sürgünə göndəriliblər. Son 50 ildə Şərqi Türküstanın problemlərini dünyaya çatdırmağa çalışan ən məşhur isimlərdən biri İsa Yusif Alptəkin olub. Şərqi Türküstanın simvolu halına gələn İsa Yusif Alptəkin 1901-ci ildə Kaşqarda anadan olub. 1936-cı ildə Çin Respublika Məclisinə seçilib.1947-cü ildə Şərqi Türküstan hökumətinin baş katibi olub. 1949-cu ildə Çin Xalq Qurtuluş Ordusunun Şərqi Türküstana yerləşdirilməsindən sonra Hindistana – Kəşmirə sığınıb. 1954-cü ildə Türkiyəyə köçub və orada Şərqi Türküstan Mühacirlər Cəmiyyətini qurub və Şərqi Türküstanın səsini dünyaya duyurmağa çalışıb. 1995-ci ildə dünyasını dəyişib. Oğlu Erkin Alptəkin də Şərqi Türküstan azadlıq hərəkatının iştirakçılarındandır, hazırda Almaniyada yaşayır.

Əhalisi

1993-cü ilin rəsmi məlumatına görə, Şərqi Türküstan əhalisinin sayı 16 milyondur. Bunun 47 faizini yerli xalq olan müsəlman uyğurlar təşkil edir. Ikinci böyük çoxluq isə 37 faizlə xan millətindən olan çinlilərdir. Ölkənin üçüncü böyük xalqı sayı bir milyondan çox olan qazax türkləridir. Şərqi Türküstanda Çin müsəlmanları, qırğız türkləri, monqollar, taciklər, mancurlar, özbəklər, ruslar, dağurlar və tatar türkləri də yaşamaqdadırlar.

Xan millətinin bu bölgədə yaşaması və artması çinliləşdirmə siyasətinin tərkib hissəsidir və sayları şişirdilir. Uyğruların sayı isə, Şərqi Türküstandan olanların iddiasına görə, azaldılır. Belə ki, Şərqi Türküstandan olanlar bu bölgədə ən azı 40 milyon insan yaşadığını və onların 30 milyonunun müsəlman türklərdən ibarət olduğunu deyirlər. Çin iqtidarı müsəlman türklərin bir-biriləriylə yaxınlıqlarını aradan qaldırmaq üçün bəlgələri etnik quruluşlarına görə muxtar qəsəbə, muxtar bölgə kimi parçalara ayırıb. Müsəlman türklərə uşaq sayını məhdudlaşdırma, məcburi abort kimi metodlar tətbiq olunur. Ən məhsuldar torpaqlar çinlilərə verilir, bütün fabriklər Şərqi Türküstana yerləşdirilən çinlilərin yaşadıqları ərazilərdə qurulub.

Xarici keçidlər

  • Hür Gökbayrak : Doğu Türküstanın sesi 2009-04-13 at the Wayback Machine
  • The Government of The Xinjiang Uyghur Autonomous Region of China
  • Uighur Language
  • Eastern Turkistan Information Center (in English, Uyghur, and Turkish)
  • Новости по Правам человека в Восточном Туркестане 2017-09-20 at the Wayback Machine
  • DAĞLAR ARASINDA DİYAR[ölü keçid]

Avqust 13, 2021
şərqi, türküstan, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsinə, baxa, məqaləyə, uyğun, formada, mənbələr, əlavə, edib, vikipediyanı, zənginləşdirə, bilərsiniz, avqust, 2021, uyğ, sher. Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz avqust 2021 Serqi Turkustan uyg Sherqiy Turkistan شەرقىي تۈركىستان Boyuk Turkustanin bir qismi Cin Xalq Respublikasi diger hissesi ise Orta Asiyanin uzaq serq bolgelerine aid olan serq hissesi Boyuk ve vahid Turkustan elleri Sovet Imperiyasi ve Cin Xalq Respublikasi arasinda qerb hissesinde kecmis turk sovet respublikalari serq hissesinde ise Uygur Muxtar Vilayeti olmaqla iki hisseye bolunmusdur Tyan San Tanri Dag uygur ing Tengri Tagh ve Pamir dag silsileleri iki turk memleketi arasinda serhed teskil edir Serqi Turkustanda Turk dunyasinin bir cox tarixi ehemiyyetli seherleri yerlesir Bunlardan Qasgar Hotan Turfan Yarkend Ili Gulce Kumul Aksu Kucar Kocer ve Altayi misal gostermek olar Mundericat 1 Cografiya 2 Tarix 2 1 Qedim tarix 2 2 Orta esrler 2 3 Cin isgali 3 Ehalisi 4 Xarici kecidlerCografiya RedakteSerqi Turkustan erazisi 1 6 milyon bezi reqemlere gore 1 8 kvadrat kilometr olan simaldan Altay cenubdan Pamir daglari ile ehatelenmis tam merkezinde ise Tanri daglarinin ucaldigi turk tarixinin muqeddes izlerini ozunde dasiyan bir bolgedir Paytaxti Urumci resmi dilleri uygur ve standart cin dilleridir Tanri dagi Serqi Turkustani iki hisseye bolur simalda Cunqarya cenubda ise Tarim hovzesi yerlesir Tarim hovzesi 900 min kvadrat kilometrlik sahesi ile bolgenin yarisindan coxunu tutur Hovzenin genis hissesi Teklamekan sehrasina dusur Tanri daglari ile Altay daglari arasinda qalan Cunqarya hovzesi ise daha elverisli bolge sayilir Serqi Turkustanin paytaxti Urumci de mehz bu hovzede yerlesir Bu region tekce boyuk eraziye malik deyil Bolge hem de neft ve tebii qazla zengindir Serqi Turkustan deniz sahillerinden uzaq qalmasi ve yuksek daglarla ehateli olmasi buranin collesmesine sebeb olmusdur Buna gore de quraq bir iqlime malikdir Tarix RedakteQedim tarix Redakte Serqi Turkustan tarixi turk tarixi ile baslayir Tarixi senedlere gore Serqi Turkustandaki mehelli hokmdarlar ilk defe Boyuk Hun Imperiyasi nun terkibinde birlesibler Imperatorlugun zeiflemesi ile cinlilerin Serqi Turkustan torpaqlarina hucumlari baslayib Cinle Hun dovleti arasinda toqqusmalar uzun muddet davam edib ve bu zaman Serqi Turkustan uzerindeki hakimiyyet de gah Cinde gah Hun dovletinde olub Nehayet 103 cu ilde Cin meglub olaraq geri cekilib ve Goyturk donemine qeder Serqi Turkustan muxtelif xanedanlarin idareciliyinde qalib Orta esrler Redakte 552 ci ilde Goyturkler Otukeni paytaxt elan ederek dovletlerini qurublar Musteqil Goyturk dovleti 630 cu iledek yasayib O vaxtdan turk tarixinde agrili donem baslayib Cin Serqi Turkustanda cinlilesdirme siyaseti heyata kecirmeye calisib 660 ci ilde bolgeni isgal edib 10 il sonra onlarin yerini tibetliler alib 682 ci ilde Ikinci Goyturk Xaqanligi qurulub ve bolge gokturklerin nezaretine kecib Ancaq onlar da uygur bolgesi uzerindeki nezareti saxlaya bilmeyibler ve hakimiyyet basqa turk boyu olan turgislere kecib Onlari ise qarluqlar evez edib Meshur Talas meydan muharibesinde qarluqlar Cin ordusunu meglub edibler ve bundan sonra cinliler 18 ci esre qeder Serqi Turkustan torpaqlarindan uzaq qaliblar Qarluqlar Serqi Turkustanin qerbdeki bolgelerini de Otukendeki Uygur Xaqanligina baglayiblar Uygur xaqanligi yixildiqdan sonra qarluqlar diger turk boylari ile birlikde Qaraxanli dovleti nin temelini qoyublar Qaraxanli hokmdari Saltuk Bugra xan in dovrunde islam resmi din elan edilib Qaraxanli dovletinin ikiye ayrilmasi ile Serqi Turkustan Serqi Qaraxanlinin terkibinde qalib 1090 ci ilde Serqi Qaraxanli selcuqlarla birlesib 15 il sonra ise yeniden musteqillik qazanib Amma bu defe qarahitaylar ve naymanlarin hucumlarina meruz qalib Monqol tayfalari olan qarahitay ve naymanlarin iqtidari 1218 ci ile Cingiz xan ordularinin istilasina qeder davam edib Cingiz xan Serqi ve Qerbi Turkustani da isgal edib Onun olumunden sonra ise olke dord oglu arasinda bolunub ve Turkustan Cagatayin payina dusub Teymurun Qerbi Turkustani ele almasindan sonra Cagataylarin elinde yalniz Serqi Turkustan qalib Teymur burani ele kecirmeyi bacarmayib ve sulh imzalamaga mecbur olub 1357 ci ilde Cagatay xanedani tabeciliyindeki butun monqol beyleri muselmanligi qebul edib ve turklesibler 17 ci esrin sonlarinda Hidayetulla Xocanin usyani Cagatay dovletini sarsidib ve bundan yararlanan monqol kalmiklar Serqi Turkustanin simalini isgal ederek dovlet qurublar 1760 ci ilde daxili qarisiqliga son qoya bilmeyen kalmik beyi Cinden yardim isteyince taxtda olan mancurlar bu furseti elden qacirmayiblar Kalmik beyi cinlilerle savasdan qorxub Rusiyaya qacib torpaqlari qorumaq ise Burhaneddin Xoca ile qardasi Xoca Vihanin uzerine dusub Uzun mubarizeden sonar meglub olan bu iki qardas qonsuluqdaki Bedahsaha penah apariblar lakin emir onlari edam etdirerek baslarini Cin generalina gonderib Cin generali Xoca Cihanin xanimi Dilsad Sultani da isteyib emir olkesini isgaldan qurtarmaq ucun bu emri de yerine yetirmeli olub Lakin zorla Pekine gonderilen Dilsad Sultan Cin imperatorunun evlenme teklifini redd edib ve imperatorun anasi onu bogdurub Bu sebebden de Dilsad sultan Turkustanda namus simvolu sayilir Mancurlar 1763 cu ilde Serqi Turkustanda valilik quraraq Urumci ve Barkol bolgelerini Cine aid olan Qansu bolgesine birlesdiribler Mancur istilasindan qurtulmaq ucun Serqi Turkustanda ayri ayri zamanlarda qurtulus herekatlari olub 1763 cu ilde Hemdullah bey herekati 1819 1826 ci illerde Cahangir Xan herekati 1830 da Yusif Xan Xoca herekati 1846 ci ilde Mehemmed Emin Xoca herekati 1855 ci ilde Veli Xan Tore herekati bunlarin en meshurlaridir 1863 cu ilde Serqi Turkustanda azadliq herekati ugurla neticelenib ve isgalci Cin birlikleri olkeden qovulub Herekata basciliq eden Yaqub bey Osmanli hokmdari Sultan Ebduleziz den himayedarliq isteyib Sultan Ebduleziz Turkustana herbi heyet ve silah gonderib Turkiyeden gelen esgerlerin yardimi ile Yaqub bey 80 minlik ordu qurub Ingiltere ve Rusiya Serqi Turkustan dovletini resmen taniyib Lakin Osmanlinin zeiflemesinden ve yardimlari kesmeye mecbur olmasindan sonra Ingiltere ve Rusiya cinlilerin Turkustani isgal etmesine goz yumub Cin isgali Redakte 1875 ci ilde Yaqub beyin olmesi Serqi Turkustan ucun zerbe olub Bundan yararlanan Cin 1876 ci ilde Serqi Turkustani bir daha isgal edib On minlerle turk o cumleden Yaqub beyin butun ailesi qilincdan kecirilib 1884 cu ilde butun Serqi Turkustan Cine qatilib Cinin bir vilayetine cevrilen bu turk yurduna Sin Cianq Yeni torpaq adi verilib Uygurlara yonelik soyqirim baslayib turk memarliq uslubunda tikilen butun binalar sokulub yerinde Cin uslubunda binalar tikilib Serqi Turkustan seherlerinin adlari deyisdirilib turkleri cince oxumaga ve cinlilerle evlenmeye mecbur edilib Ikinci Mancur istilasi 1911 ci ile qeder davam edib Hemin ilde Cinde Mancur imperatorlugu devrilib ve yerinde respublika qurulub 22 il yerli idareciler Serqi Turkustani talayib uygurlara zulm edibler 1931 ci ilde Serqi Turkustanin serqinde yerlesen Kumul vilayetinde Xoca Niyaz Haci ve Saleh Dorganin liderliyinde qiyam baslayib ve suretle yayilib Butun Serqi Turkustana yayilan usyan iki il davam edib ve genislenib 1933 cu il noyabrin 12 de Serqi Turkustanda Kasqarda istiqlal elan edilib ve Serqi Turkustan Islam Respublikasi yaradilib Xoca Niyaz Haci olkenin prezidenti secilib Bundan sonraki dovrde uygurlar cinlilerle yanasi ruslarla mubarize aparmaq mecburiyyetinde qaliblar Ruslar Serqi Turkustanin prezidentini zorla devirib yerine bir cinlini getiribler Serqi Turkustanda Xoca Niyaz Xan da daxil olmaqla 300 min nefer hebs olunub minlerle insan oldurulub Rus isgali 1944 cu ile qeder davam edib Ikinci Dunya muharibesi dovrunde Serqi Turkustana basciliq eden cinli Sen ruslari qovub Bundan sonra ise milliyyetci Cin birlikleri Serqi Turkustani isgal edibler Onlarin ilk isi bolgeni cinlilesdirmek olub Bolgeye Cinden cox sayda insan getirilib cin dili mecburi hala getirilib turkler cinlilerle evlenmeye mecbur edilib ziyali turkler hebse atilib Kommunist Cin birlikleri 1949 ci ile qeder uygur turklerine zulm edibler 1949 cu ilde Cin Xalq Cumhuriyyeti qurulub 6 il sonra Sincan Muxtar Vilayeti yaradilib Lakin bu donemde de uygurlarin haqlari tapdanib ve milli azliq olaraq huquqlari temin edilmeyib Ya Serqi Turkustan dovletinin yeniden qurulmasi ya da daha yuksek statuslu muxtariyyet teleb eden uygurlar ise hebsxanalara salinib surgun edilib isgencelere meruz qalib Uygurlar 1949 cu ilden sonra da musteqillik ve haqlari ugrunda mubarizelerini davam etidirbler Lakin Serqi Turkustanin azadliq isteyen ziyalilari ya hebse ya da surgune gonderilibler Son 50 ilde Serqi Turkustanin problemlerini dunyaya catdirmaga calisan en meshur isimlerden biri Isa Yusif Alptekin olub Serqi Turkustanin simvolu halina gelen Isa Yusif Alptekin 1901 ci ilde Kasqarda anadan olub 1936 ci ilde Cin Respublika Meclisine secilib 1947 cu ilde Serqi Turkustan hokumetinin bas katibi olub 1949 cu ilde Cin Xalq Qurtulus Ordusunun Serqi Turkustana yerlesdirilmesinden sonra Hindistana Kesmire siginib 1954 cu ilde Turkiyeye kocub ve orada Serqi Turkustan Muhacirler Cemiyyetini qurub ve Serqi Turkustanin sesini dunyaya duyurmaga calisib 1995 ci ilde dunyasini deyisib Oglu Erkin Alptekin de Serqi Turkustan azadliq herekatinin istirakcilarindandir hazirda Almaniyada yasayir Ehalisi Redakte1993 cu ilin resmi melumatina gore Serqi Turkustan ehalisinin sayi 16 milyondur Bunun 47 faizini yerli xalq olan muselman uygurlar teskil edir Ikinci boyuk coxluq ise 37 faizle xan milletinden olan cinlilerdir Olkenin ucuncu boyuk xalqi sayi bir milyondan cox olan qazax turkleridir Serqi Turkustanda Cin muselmanlari qirgiz turkleri monqollar tacikler mancurlar ozbekler ruslar dagurlar ve tatar turkleri de yasamaqdadirlar Xan milletinin bu bolgede yasamasi ve artmasi cinlilesdirme siyasetinin terkib hissesidir ve saylari sisirdilir Uygrularin sayi ise Serqi Turkustandan olanlarin iddiasina gore azaldilir Bele ki Serqi Turkustandan olanlar bu bolgede en azi 40 milyon insan yasadigini ve onlarin 30 milyonunun muselman turklerden ibaret oldugunu deyirler Cin iqtidari muselman turklerin bir birileriyle yaxinliqlarini aradan qaldirmaq ucun belgeleri etnik quruluslarina gore muxtar qesebe muxtar bolge kimi parcalara ayirib Muselman turklere usaq sayini mehdudlasdirma mecburi abort kimi metodlar tetbiq olunur En mehsuldar torpaqlar cinlilere verilir butun fabrikler Serqi Turkustana yerlesdirilen cinlilerin yasadiqlari erazilerde qurulub Xarici kecidler RedakteHur Gokbayrak Dogu Turkustanin sesi Arxivlesdirilib 2009 04 13 at the Wayback Machine The Government of The Xinjiang Uyghur Autonomous Region of China Uighur Language Eastern Turkistan Information Center in English Uyghur and Turkish Novosti po Pravam cheloveka v Vostochnom Turkestane Arxivlesdirilib 2017 09 20 at the Wayback Machine DAGLAR ARASINDA DIYAR olu kecid Menbe https az wikipedia org w index php title Serqi Turkustan amp oldid 5864597, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.