istanbuldakı sinaqoqlar Bizans imperiyası dövründə şəhərə ilk gələn yəhudilərin dini ehtiyacları üçün qurulan ibadət yer

İstanbuldakı sinaqoqlar — Bizans imperiyası dövründə şəhərə ilk gələn yəhudilərin dini ehtiyacları üçün qurulan ibadət yerləridir. Sənədlərdə qeyd olunur ki, İstanbulda ilk sinaqoq e.ə.318-ci ildə misgərlərlə məşğul olan yəhudilərin yaşadığı Halkopratiya məhəlləsində tikilmişdir. Bu sinaqoq, II Feodosi dövründə kilsəyə çevrilsə də, hər dövrdə şəhərin müxtəlif yerlərində sinaqoqlar varlığını davam etdirmişdir. 1453-cü ildə İstanbulun türklər tərəfindən fəthindən sonra yəhudilər İstanbulda öz varlıqlarını davam etdirdilər. Osmanlı imperiyası 1492-ci ildə İspaniyadan sürgün edilən yəhudilərə sığınacaq verdiyi üçün, Osmanlı torpaqlarında yəhudilərin sayı xeyli artdı. Türkiyədə cümhuriyyət elan edildikdən sonra ölkənin hər yerindən çoxlu yəhudi İstanbulda məskunlaşdı.

Hazırda Türkiyədə 20 minə yaxın yəhudi olduğu düşünülür. Onların təxminən 18 mini İstanbulda yaşayır. İstanbuldakı yəhudilərin əksəriyyəti ispan əsilli Səfərad yəhudiləri və 500-ə yaxın Aşkenazi yəhudiləri var. Türkiyə baş ravvinliyi türk yəhudilərinin qanuni təmsilçiliyini öz üzərinə götürüb. Baş Rabbinatın qərargahı İstanbulda yerləşir. Baş ravvinliyin səlahiyyətini tanımayan və muxtar icma təşkil edən karaimlərin sayı isə 80-ə yaxındır.

Bütün Türkiyədə olduğu kimi İstanbulda da sinaqoqlar vəqf statusuna malikdir. İstanbulda yəhudi icmasının ibadətlərini yerinə yetirmələri üçün davamlı olaraq xidmət edən 20 sinaqoq var. Onlardan 3-ü yalnız yay aylarında açıq olur. İstanbulun ən qədim sinaqoqları XV əsrdən bəri davamlı olaraq istifadə edilən Ahrida və Yanbol sinaqoqlarıdır.

İstanbulda yəhudi icmasının istifadəsi üçün ayrılmış 8 dəfn yeri var. Bunlar Kuzquncuq, Hasköy, Ortaköy, Ulus, Şişli, Bağlarbaşı, Acıbadəm və Kilyosda yerləşir. Kilyosda 1991-ci ildə icmaya ayrılan qəbiristanlıq ərazisi icmanın ən yeni dəfn ərazisidir.

Memarlıq xüsusiyyətləri

İstanbuldakı sinaqoqlar memarlıq baxımından çox biri-birindən çox fərqlənirlər. Sinaqoqların memarlıq xüsusiyyətləri tikildiyi dövrün zövqünə və meyillərinə görə dəyişir. Mühacir sinaqoqlarında köçən bölgənin memarlıq xüsusiyyətlərini görmək olar. Uzun illər zəlzələlər və yanğınlar nəticəsində tez-tez zədələnən sinaqoqların orijinallarına sadiq qalınaraq əsaslı dəyişikliklərlə təmir edilmiş və ya yenidən qurulmuşdur.

Sinaqoqlar düzbucaqlı və ya dörd künclüdürlər. Bir çoxları taxta və hörgüdən istifadə etməklə tikilmişdir. Demək olar ki, hamısının dam örtüyü taxtadır. Demək olar ki, heç birində günbəz elementi yoxdur. Onlar ümumiyyətlə yəhudilərin sıx yaşadığı rayonlarda tikilirlər. Sinaqoqların bayır divarlarında bəzək əşyaları və təmtəraq yoxdur. Onların adətən həyətyanı səhəsi, bağı olur. İbadətdən əvvəl əlləri yumaq üçün həyətdə bulaq da vardır. Həyəti çöldən hündür divarlarla hörülüdür. Həyətin bayıra açılan girişində Davud ulduzu motivi və sinaqoqun ivrit dilində olan lövhəsinə tez-tez rast gəlinir.

Adlandırma ənənələri

İstanbulla bağlı ən əhatəli mənbələrdən biri olan Keçmişdən Bu günə İstanbul Ensiklopediyasının sinaqoqlar bölməsində İstanbul sinaqoqları adlarına görə 5 əsas başlıq altında yer alır. Bu qruplardan birincisini, yerləşdikləri rayona və ya yerə görə adlandırılan sinaqoqlar təşkil edir. İstanbul sinaqoqlarının əksəriyyəti bu qrupdadır. Məsələn, Bakırköy, Caddəbostan və Yeniköy sinaqoqları yerləşdikləri rayonun, Zülfaris sinaqoqu adının yerləşdiyi küçənin (indiki Perçəmli küçəsi, keçmiş Zülfaris küçəsi), Çorapçı Xan sinaqoqunun isə yerləşdiyi binanın adını almışdır.

İkinci qrupa daxil olan sinaqoqlar onların təsisçilərinin və ya camaatının mənşəyinə görə adlanır. Bu sinaqoqların əksəriyyəti Bizans dövründən qalmış və ya 1492-ci il köçündən sonra yaradılmışdır. Makedoniya, Ohrid mühacirləri tərəfindən qurulan Ahrida sinaqoqu; Yanboludan gələn bolqar mühacirlərinin qurduqları Yanbolu sinaqoqunu, günümüzdə tərk edilmiş Saloniki və Verya (Veria) sinaqoqlarını bu qrup altında dəyərləndirmək olar.

Üçüncü qrup sinaqoqlar isə adlarını qurucularının və ya yığıncaqlarının peşələrindən götürən sinaqoqlardır. İstanbul sinaqoqlarında belə adlar çox nadirdir. Qalatadakı Dərzilər sinaqoqu və Hasköydəki çoxdan tərk edilmiş Parça Tacirləri sinaqoqu bu sinaqoq qrupuna misaldır.

Dördüncü qrup sinaqoqları onları quran və ya tikintisində əməyi olan ailələrin adına olan sinaqoqlardır. Belə sinaqoqların sayı da çox azdır. Bu qrupa Böyükadadakı Hesed Le Avraam sinaqoqu da daxil edilə bilər. Bu ad sinaqoqun tikintisi üçün torpağını bağışlayan Avram Arslan Əfəndinin şərəfinə sinaqoqa verilmişdir.

Beşinci qrupda fəlsəfi, əfsanəvi və mesaj verən adlar daşıyan sinaqoqlar var. Ortaköydəki Etz Ahayim sinaqoqu (Həyətağacı sinaqoqu), Heydərpaşadakı Hemdat İsrail sinaqoqu, Qalatada Neve Şalom sinaqoqu bu qrupa daxildir.

Siyahı

Türk dilində adı	İvrit dilində adı	Avropa və ya Anadolu hissəsi	Yeri	İli	Vəziyyəti
Ahrida sinaqoqu	אכרידה‎ Ahrida	Avropa hissəsi	Balat	XV əsrin əvvəlləri	Aktiv
Aşkenazi sinaqoqu	האשכנזי‎ בית הכנסת Beyt HaKnesset HaAşkenazi	Avropa hissəsi	Qalata, Bəyoğlu	1900	Aktiv
Bakırköy sinaqoqu	Yok	Avropa hissəsi	Bakırköy	XIX əsrin sonları	Yalnız şabbat ayinlərinə açıqdır
Bet Avraam sinaqoqu	בית הכנסת בית אברהם Beyt HaKnesset Beyt Avraham	Avropa hissəsi	Sirkəci	1920-ci illər	Aktiv
Bet İsrail sinaqoqu	בית הכנסת בית ישראל Beyt HaKnesset Beyt İsrael	Avropa hissəsi	Osmanbəy, Şişli	1920-ci illər	Aktiv
Bet Nissim sinaqoqu	בית הכנסת בית ניסים Beyt HaKnesset Beyt Nisim	Anadolu hissəsi	Kuzquncuq	1840-cı illər	Aktiv
Bet Yaakov sinaqoqu	בית הכנסת בית יעקב Beyt HaKnesset Beyt Yaakov	Anadolu hissəsi	Kuzquncuk	1878	Cümə axşamı sabahları şabbat ayinlərinə açıqdır
Bet Yaakov sinaqoqu	בית הכנסת בית יעקב Beyt HaKnesset Beyt Yaakov	Şahzadə adaları	Heybəliada	1953	Yaz aylarında aktif
Burqazada sinaqoqu	Yox	Şahzadə adaları	Burqazada	1968	Yay aylarında aktiv
Caddəbostan Bet El sinaqoqu	Yox	Avropa hissəsi	Caddəbostan	1961	Aktiv
Etz Ahayim sinaqoqu	בית כנסת החיים Beyt Knesset HaHayim	Avropa hissəsi	Ortaköy	ilk:1707-ci ildən əvvəl ikinci:1941	Aktiv
Hemdat İsrail sinaqoqu	בית הכנסת חמדת ישראל Beyt HaKnesset Hemdat Yisrael	Anadolu hissəsi	Heydərpaşa	1899	Aktiv
Hesed Le Avraam sinaqoqu	בית הכנסת חסד לאברהם Beyt HaKnesset Hesed Le Avraham	Şahzadə adaları	Böyükada	1 sentyabr 1904-cü il	Yay aylarında aktiv
İtalyan sinaqoqu	בית הכנסת האיטלקי Beyt HaKnesset Haİtalki	Avropa hissəsi	Qalata	ilk: 1800-cü illər ikinci: 1931	Cümə axşamı şabbat ayinlərinə açıqdır
Kal Kadoş Çorapcı Xan sinaqoqu	Yok	Avropa hissəsi	Sirkəci	1880-cı illər	Aktiv
Karaim sinaqoqu	בית הכנסת קראית Beyt HaKnesset Karait	Avropa hissəsi	Hasköy	XVI əsrdən əvvəl	Yalnızca özəl günlərdə açıqdır
Maalem sinaqoqu	בית הכנסת מעלם Beyt HaKnesset Ma'alem	Avropa hissəsi	Hasköy	1960-cı illər	Aktiv
Neve Şalom	בית הכנסת נווה שלום Beyt HaKnesset Neve Şalom	Avropa hissəsi	Qalata	25 mart, 1951	Aktiv
Şaar Aşamayim sinaqoqu	בית הכנסת שער השמים Beyt HaKnesset Şaar Haşamayim	Avropa hissəsi	Kəmərburqaz	21 Eylül 2006	Aktiv
Yanbol sinaqoqu	Yok	Avropa hissəsi	Balat	ilk: Bizans dövrü ikinci: XVIII əsr	Aktiv
Yeniköy sinaqoqu	Yox	Avropa hissəsi	Yeniköy	1800-ci illərin sonu	Şabbat ayinlərində açıqdır
Zülfaris sinaqoqu	Yox	Avropa hissəsi	Karaköy	1671-ci ildən öncə	2001-ci ildə muzey olub

Tərk edilmiş sinaqoqlar

Adı	Avropa və ya Anadolu hissəsi	Yeri	İli	Bağlanış ili	Bağlanış səbəbi
Çana sinaqoqu	Avropa hissəsi	Fateh, Fənər	Bizans dövrü	1958-ci ildən sonra	Əhalinin azalması
Çıxsalın sinaqoqu	Avropa hissəsi	Bəyoğlu, Çıxsalın	XIX əsrin II yarısı	1950 1998	Terk edilib Dağıdılıb
Darüləcəzə sinaqoqu	Avropa hissəsi	Şişli, Ox meydanı (Darüləcəza binası)	25 may, 1905		Darülcəzanın heç bir yəhudi sakini olmadığı üçün qapalı saxlanılır.
Eliav sinaqoqu	Avropa hissəsi	Fənər	Bilinmir		Baxımsızlıq
Ezgər sinaqoqu	Avropa hissəsi	Hasköy	XIX əsrin I yarısı	28 iyul, 1948	Cəmiyyətin olmaması
Geruş sinaqoqu	Avropa hissəsi	Balat	Bilinmir (Çox güman ki, 1492-ci il)	1911	Yanğın
Hevra sinaqoqu	Avropa hissəsi	Balat	Bilinmir	17 may, 1874	Yanğın
İştipol sinaqoqu	Avropa hissəsi	Ayvansaray	ilk: 1694 ikinci: 1899	16 sentyabr, 1987	Mədəni və Təbii İrsin Qorunması Şurasına təhvil verilib
Kasturya sinaqoqu	Avropa hissəsi	Balat	Fateh Sultan Mehmed dövrü	1937	Tərk edilib
Kenesset sinaqoqu	Avropa hissəsi	Bəyoğlu, Qalata	1923-cü ildə kirayə verilib	1982	Bina sahibləri arasında mübahisə
Mayor sinaqoqu	Avropa hissəsi	Hasköy	Bilinmir (300-500 il əvvəl)
Or Hodeş sinaqoqu	Avropa hissəsi	Qalata	1897	1985	Satılıb
Barmaqqapı sinaqoqu	Avropa hissəsi	Hasköy	Bilinmir	1804-cü ildən sonra	Əhalinin azalması
Pol Hadaş sinaqoqu	Avropa hissəsi	Balat	Bilinmir		Cəmiyyətin olmaması və əhalinin azalması
Pol Yaşan sinaqoqu	Avropa hissəsi	Balat	Bilinmir	1950 1985	Baxımsızlıqdan tərk edilib Satılıb
Saloniki sinaqoqu	Avropa hissəsi	Balat	Fateh Sultan Mehmed dövrü	1975	Damının çökməsi
Sinyaro sinaqoqu	Avropa hissəsi	Hasköy	1660		Yanğın
Dərzilər sinaqoqu	Avropa hissəsi	Qalata	8 sentyabr, 1894	1960 1998	İncəsənət qalereyasına çevrildi
Unqapanı sinaqoqu	Avropa hissəsi	Unqapanı	1698	18 iyul, 1985	Haliç və ətrafının abadlaşdırılması layihəsinə görə sökülüb
Verya sinaqoqu	Avropa hissəsi	Balat	Bilinmir	1890	Yanğın

Yəhudi qəbiristanlıqları

İstanbulda yəhudi icması üçün ayrılmış 9 qəbiristanlıq var. Kuzquncuq, Hasköy və Ortaköy qəbiristanlıqlarının tarixi XVI-XVII əsrlərə gedib çıxır.Bəyoğlunda yerləşən Hasköy qəbiristanlığı İstanbulun ən böyük yəhudi qəbiristanlığıdır. Ulusda Səfərad və Aşkenazi icmalarına aid iki ayrı qəbiristanlıq var. Şişli ilə Məcidiyəköy arasındakı qeyri-müsəlman qəbiristanlığında erməni və yunan icmaları ilə birlikdə İtalyan yəhudi icması üçün də bir hissə ayrılıb. Yəhudi bölməsi qəbiristanlığın qərb hissəsində yerləşir. Bunlardan əlavə Anadolu yaxasında Bağlarbaşı və Acıbadəmdə yəhudi qəbiristanlıqları da var. İstanbuldakı yəhudi qəbiristanlıqları adətən bir sinaqoqun ətrafında tikilir. Bu gün bu ənənə itirilmiş və qəbiristanlıqların ətrafındakı sinaqoqların bəziləri sökülmüşdür. İstanbuldakı yəhudi qəbiristanlıqları zaman-zaman zəlzələlər, güclü yağışlar və baxımsızlıq nəticəsində dağıdılıb. Təhlükəli vəziyyətə düşmüş qəbiristanlıqlar bəzən ideoloji hücumlara da məruz qalıb. Bəzi qəbiristanlıqlar içindən və ya ətrafından yolların keçməsi səbəbi ilə dağılmışdır. Urbanizasiya ərazilərini açmaq üçün çox köhnə qəbiristanlıqlar köçürülüb və ya dağıdılmışdır. Bu gün yəhudi icması üçün ayrılmış ən yeni qəbiristanlıq Sarıyerin Kilyos ərazisində yerləşir. 1991-ci ildə icmaya verilən qəbiristanlıq ərazisində tənzimləmə işlərinin başa çatdırılması ilə 2010-cu ilin əvvəlindən dəfn prosedurlarına başlanılıb. Ortaköy, Hasköy, Bağlarbaşı, Ulus Səfərdik, Ulus Aşkenazi və Kilyos qəbiristanlıqlarının idarə və baxımını Neve Şalom sinaqoqu vəqfi təşkil edir.

Qalereya

İstanbul Aşkenazi sinaqoqu, Qalata
Bet Yaakov sinaqoqu, Heybəliada
Etz Ahayim sinaqoqu, Ortaköy
Karaim sinaqoqu, Hasköy
Maalem sinaqoqu, Hasköy
Mayor sinaqoqu, Hasköy
Zülfaris sinaqoqu, Bəyoğlu

İstinadlar

. İstanbul.
"Kilise ve sinagoglar". 30 Nisan 2012 tarixində . (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"İstanbul'daki kilise ve sinagoglar". (#archive_missing_date) tarixində . (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"A history predating 1492". 3 Mayıs 2016 tarixində . (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"Günümüzde Türkiye Yahudileri". 14 Eylül 2015 tarixində . (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"Türkiye Hahambaşılığı Kilyos Mezarlığı". 5 Haziran 2010 tarixində . (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"Kilyos Mezarlığı Gömüye Açıldı". 4 Ağustos 2016 tarixində . (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
Türkiye Sinagogları (Türkçe). İstanbul. .
"Synagogues, south south of Golden Horn". 2011-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"Avrupa yakasındaki sinagoglar". 2011-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"Arxivlənmiş surət". 2011-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"Beth Avraam Sinagogu". 2013-11-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"Arxivlənmiş surət". 2011-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"Synagogues, Princes' Islands". 2011-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"Etz ha-Hayim Sinagogu". 2014-01-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"Hesed Le'Avraam Sinagogu, Büyükada". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"Karayim (Kal Ha Kadoş Be Muşta Bene Mikra)Sinagogu". 2013-05-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"Şaar Aşamayim Sinagogu açıldı". 2020-11-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"Balat Ahrida ve Yanbol Sinagogu gabayları: S. Çukran ve N. Taragano". 2010-11-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"Zülfaris Sinagogu - Kal Kadoş Galata". 2015-09-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"Türkiye Hahambaşılığı, Mezarlıklar". (#archive_missing_date) tarixində . (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)
"Mezarlıklarımız". (#archive_missing_date) tarixində . (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

Xarici keçidlər

(türk.)
Türk Yəhudi icması və Yəhudi Mədəniyyətini Tanıtma layihəsi rəsmi saytı 2010-08-24 at the Wayback Machine (türk.)
(türk.)

[D.B.İ.A._Sinagoglar-1] . İstanbul.

[İstanbullife-2] "Kilise ve sinagoglar". 30 Nisan 2012 tarixində . (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[ntvmsnbc-3] "İstanbul'daki kilise ve sinagoglar". (#archive_missing_date) tarixində . (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[jews-4] "A history predating 1492". 3 Mayıs 2016 tarixində . (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[500yıl-5] "Günümüzde Türkiye Yahudileri". 14 Eylül 2015 tarixində . (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[THB-6] "Türkiye Hahambaşılığı Kilyos Mezarlığı". 5 Haziran 2010 tarixində . (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[TYC-7] "Kilyos Mezarlığı Gömüye Açıldı". 4 Ağustos 2016 tarixində . (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[Türkiye_Sinagogları-8] Türkiye Sinagogları (Türkçe). İstanbul. .

[synagogues-golden_horn-9] "Synagogues, south south of Golden Horn". 2011-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[Sinagoglar-10] "Avrupa yakasındaki sinagoglar". 2011-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[synagogues-bosphoruseurope-11] "Arxivlənmiş surət". 2011-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[Beth-12] "Beth Avraam Sinagogu". 2013-11-21 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[synagogues-bosphorusasia-13] "Arxivlənmiş surət". 2011-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[synagogues-islands-14] "Synagogues, Princes' Islands". 2011-09-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[Etz-15] "Etz ha-Hayim Sinagogu". 2014-01-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[hesed-16] "Hesed Le'Avraam Sinagogu, Büyükada". 2016-03-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[Kenthaber-17] "Karayim (Kal Ha Kadoş Be Muşta Bene Mikra)Sinagogu". 2013-05-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[Şaar-18] "Şaar Aşamayim Sinagogu açıldı". 2020-11-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[yanbol-19] "Balat Ahrida ve Yanbol Sinagogu gabayları: S. Çukran ve N. Taragano". 2010-11-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[zülfaris-20] "Zülfaris Sinagogu - Kal Kadoş Galata". 2015-09-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2023-07-04. (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[Mezar-21] "Türkiye Hahambaşılığı, Mezarlıklar". (#archive_missing_date) tarixində . (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)

[NeveŞalom-22] "Mezarlıklarımız". (#archive_missing_date) tarixində . (WebCite® 2012-12-15 at the Wayback Machine)