Şıxlar sənəti
Şıxlar sənəti – XX əsrin sonlarında Siyəzən rayonunda yarandığı qeyd olunan dekorativ sənət növüdür. Bu sənətin yaradıcısı Siyəzən rayonunun sakini Yusif Hacıyev hesab olunur. Bu sənət haqqında danışmamışdan əvvəl onun adlandırılması ilə bağlı məsləyə aydınlıq gətirmək lazımdır. Sənətin belə adlandırılmasını Y.Hacıyev özünün anadan olduğu qədim Şıxlar kəndinin adı ilə bağlıdır. “Şıxlar” toponimi haqqında onu qeyd etmək lazımdır ki, ümumiyyətlə bu adda Azərbaycan Respublikası ərazisində Qobustan, Qax, Qaradağ, Masallı, Ağdam, Ağdaş, Cəlilabad, Sabirabad, Xaçmaz, Goranboy, Yardımlı və Cəbrayıl rayonlarında eyni adlı yaşayış məskənləri mövcuddur. Qeyd olunmalıdır ki, əvvəllər Qərbi Azərbaycanın (indiki Ermənistan Respublikası) Qarakilsə (Sisyan) və Vedi rayonlarında “Şıxlar” adlı qədim Azərbaycan kəndləri mövcud olmuşdur. Lakin sonralar həmin yer adları ermənilər tərəfindən dəyişdirilmişdir (“Qızıl Şəfəq” və “Lusarat”).
"Şıxlar" toponiminin etimologiyası
“Şıxlar” adının toponomikasına gəldikdə qeyd olunmalıdır ki, Qərbi Azərbaycandakı bu adda olan kəndlər daha çox türk tayfalarından olan qazax tayfalarının bir qolu olan “şıx” tayfasının adı ilə bağlı etnonim kimi izah olunur. Bəzən “şıx” tayfası “şeyx” kimi də oxunur. Azərbaycan Republikası ərazisindəki “Şıxlar” adlı kəndlərə gəldikdə isə daha çox dini məzmunlu adlarla əlqələndirilir. Şıx sözü-Şeyx sözü ilə eynidir. “Şeyx” sözü ərəb sözü olub mənası “qoca,ağsaqqal” deməkdir. Orta əsrlər dövründə Şərq aləmində bu ad qəbilə,tayfa başçılarına, görkəmli ilahiyyatçılara-din xadimlərinə, hörmətli adamlara deyilirdi. Ona görə də “Şıxlar” tipli coğrafi adlar “şeyxlərə məxsus”,”şeyxlər yaşayan yer”, “şeyxlərin nəsli”, “şeyxlərin dəfn olunduğu yer” və s. mənasındadır. Misal üçün qeyd etmək olar ki,
Xaçmaz rayonundakı Şıxlar kəndi burada yaşamış və dəfn olunmuş Mövlanə Şeyx Yusif əl-Şirvaninin adı ilə adlandırılmışdır. XIV-XV əsrlərdə yaşamış Şeyx Yusif məşhur Xəlvətilik dini cərəyanının ikinci qurucusu olan Seyid Yəhya Bakuvinin tələbəsi olmuşdur.
Bununla yanaşı Sabirabaddakı Şıxlar kəndi Soltan Hacı Bektaşinin oğlu Baba Samitin türbəsinin kənddəki türbəsini şeyxlərin ziyarət etməsi və türbə ətrafındakı şeyx qəbirlərinin olması ilə əlaqədar belə adlandırılmışdır. Siyəzən rayonu ərazisində də qədim Şıxlar kəndi mövcud olmuşdur. Xalq rəvayətlərinə görə bu kəndin tarixi XV əsrin sonlarından başlayır. Kəndin yaranması Ərdəbil Səfəvi ordeninin başçısı olmuş Şeyx Heydərin ölümü hadisəsi ilə əlaqələndirilir. Tarixi məlumatlara görə Şeyx Heydər Ağqoyunlu hökmdarı olan qaynı Sultan Yaqubun icazəsi ilə “kafir” adlandırdığı çərkəzlər üzərinə 1483 və 1487-ci illərdə uğurlu yürüşlər təşkil edərək böyük qənimətlə Ərdəbilə qayıtmışdı. 1488-ci ildə Şeyx Heydər Şirvanşahlar üzərinə gözlənilmədən yürüş təşkil etdi. Bunun səbəbi 1460-cı ildə Şeyx Cüneydin atasının Samur sahilində döyüşdə Fərrux Yasar və Qaraqoyunlu Cahanşahın birləşmiş qüvvələri tərəfindən öldürülməsi idi. Bununla Ş.Heydər atasının ölümünün qisasını almaq niyyətində idi. Şirvanşah Fərrux Yasar səfəvilərin hücumunu dəf edə bilmədiyi üçün Gülüstan qalasına çəkilməli oldu. Mühasirə 7 ay davam etdi. Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqub həm Səfəvi ordeninin güclənməsindən ehtiyat etdiyi üçün,həm də qayınatası Fərrux Yasara kömək etmək üçün ən güclü sərkərdəsi Süleyman bəy Bicanoğlunu şirvanşahların köməyinə göndərdi. Şahdağ yaxınlığında (bəzi mənbələrə görə Tabasaran ərazisində) baş vermiş döyüşdə Şeyx Heydər öldürülür. O dövrün bəzi müəlliflərinə görə Şeyx Heydərin cəsədi Tabasaranda dəfn olunur və başı kəsilərək Təbrizə gətirilib ibrəti-aləm üçün nümayiş etdirilir. Sultan Yaqub bir neçə gündən sonra onun kəsilmiş başının ailəsinə verilməsinə icazə verir.
Azərbaycan tarixşunaslığında Şeyx Heydərin Şahdağ yaxında öldürüldüyü qeyd olunur. Lakin bəzi yerli rəvayətlərə görə o döyüşdən yaralı qayıdarkən Beşbarmaq yaxınlığında vəfat etmiş və vəfat etdiyi yerdə də dəfn olunmuşdur. Məhz dəfn olunduğu yerdə sonralar onun müridlərindən 7 ailə məskən salmış və şeyxin məzarı üzərində inşa edilmiş türbədə xidmətlərini davam etdirmişlər. Qədimdə bu ərazidə mövcud olmuş Təkəli və Şıxlar kəndləri məhz həmin ailələr tərəfindən salınmış hesab olunur.
Şeyx Heydərin məqbərəsi Xızı rayonunun Tıxlı kəndindən 3-4-km şimal-şərqdə, Beşbarmaq dağının arxasındadır. Türbə üzərində aşkar edilmiş daş lövhədəki üçsətirlik farsca kitabə (1,21x0,67m) süls elementli nəsx xətti ilə həkk olunmuşdur. Kitabənin birinci sətri iri, aydın nəsx xətti ilə, ikinci, üçüncü sətirdəki sözlər 5-6 cərgədə, yuxarı qaldırılaraq üst-üstə süls elementli xırda nəsx xətti ilə yazılmışdır. Mətnin tərcüməsi belədir:
1 "Böyük məzar Allah yolu ilə gedənin müqəddəs şəhidgahı, həqiqət yolunun yolçusunun qəbri, hikmətli Quran dininin həqiqət axtaran şeyxi, Şeyx Sultan Cüneydin oğlu Şeyx Sultan Heydərindir.
2. Şirvan, Ruman, İran (Red.-Ağqoyunlu dövləti nəzərdə tutulur) müharibəsində öldürülmüşdür. (Məqbərə) o ildən min otuz birinci ilə kimi xarab (vəziyyətdə idi). Etibarlı imam Əmir əl-möminin Əli ibin Əbu Talib (ə) Şeyx Cüneydin oğlu Şeyx Heydərin başına gələn hadisənin doğruluğunu (bilib) qəbrin parlaqlığını və möhkəmləndirilməsi üçün həqiqi nökəri Şah Ismayılın yanına gəlib buyurdu ki, uzun müddət bu bərəkətli, böyük qəbir Şirvan dağlarında bir dağın ortasında gizli qalıb
3. Fərman (verdi ki) onu bu cəfa dolu quyudan və alçaqlıq zülmündən qurtarıb, aşkar edib, qəbir üzərində bina tiksinlər. Mərhəmətlə o ali və yüksək cavanın dəfin olduğu dağın ətəyini 50 zər (1 zər 107 sm) eninə çapıb, dərinliyə getdilər. Qədim qəbrin yerini aşkara çıxarıb, ona təzim etdilər. Şah Səfi Bahadur xan əl-Hüseynin hakimiyyəti vaxtında bu qəbir üzərindəki bina yenidən təmir və bərpa olundu. Uzun müddət məlayikələr astanası olan bu dərgahda çoxları şəfa tapdı. Rəcəb ayı min qırx doqquzuncu il tarixdə"(Red.- təxminən 1638-1639-cu illər).
Kitabənin mətnindən məlum olur ki, Səfəvi şeyxlərindən Şah İsmayıl Xətainın atası olan Şeyx Heydər "Şirvan dağlarından birində gizlicə dəfn olunmuş və onun məzarı uzun müddət gizli qalmışdır". Sonralar Qızılbaşların Şirvan ərazisinə yürüşləri zamanı Şah İsmayıl Səfəvi atası Şeyx Heydərin qəbrini axtarıb tapmış, üzərində türbə binası tikdirib orada müridləri tərəfindən Təkəli və Şıxlar kəndlərini saldırmış və məqbərəni müqəddəs ziyarətgah elan etmişdir. Hazırda kəndLərin xarabalıqları qalmışdır. Şeyx Heydərin qəbri üzərində bişmiş kərpicdən tikilmiş məqbərə binası iki otaqdan ibarətdir, üstü uçmuşdur. Günbəzin dayandığı tağ oturacaqları və günbəz dairəsinin qalığı görünməkdədir. Naxçıvan-Marağa memarlıq məktəbinə xas üslubda tikilmiş binanın bəzəklərində yaşıl, qara, qəhvəyi, abı rəngli kaşılı kərpiclərdən istifadə olunmuşdur.
Şıxlar sənətinin xarakterik xüsusiyyələri
Bu dekoraativ incəsənət növü onun yaradıcısı Y.Hacıyevin qeyd etdiyi kimi “Yaradanın yaratdığı gözəlliklərin aşkarlanması sənətidir”. Bu sənətə ail əl işləri ölkə daxilində,eləcə də Ailə Biznesinə Asan Dəstək (ABAD) mərkəzinin dəstəyi ilə Türkiyə,Böyük Britaniya və Rusiyada keçirilmiş sərgilərdə nümayiş etdirilib. Sənətşunasların araşdırılmasından sonra Şıxlar sənəti dekorativ tətqibi xalq sənətkarlığının yeni bir sahəsi kimi təsdiq olunub. Buna görə də sənətin yaradıcısı Y.Hacıyevə müəlliflik şəhadətnaməsi verilib.
Sənət nümunələri hazırlanarkən material olaraq adi çay daşlarından,ağacların kötük hissəsi və ya gövdəsinin müxtəlif hissələrindən və s. kimi materiallardan istifadə olunur. Sənətin xarakterik xüsusiyyəti ondadır ki, çox zaman tamamilə yararsız məmulatlar, xüsusilə tullantı kimi vasitələrdən istifadə olunmaqla yeni bir dekorativ sənət əsəri yaratmaq mümkündür. Sınmış ağac budaqlarından, ağac köklərinin yararsız hissələrindən, adı çay daşlarında istifadə etməklə asılqan, şamdan, şəkil çərçivəsi, masa və s. əsərlər yaratmaq mümkündür. Bu əsəslər hazırlanarkən alət olaraq bıçaq, mişar və s. alətlərdən istifadə etmək kifayət edir.
Şıxlar sənətinə aid Y.Hacıyevin hazırladığı 4 ədəd əl işi Dünya mədəniyyəti kataloquna daxil edilmişdir.
Azərbaycan Respublikası Müəllif Hüquqları Agentliyi tərəfindən Yusif Hacıyevə № 7455 saylı qeydiyyat nömrəsi ilə müəlliflik şəhadətnaməsi verilmişdir.