fbpx
Wikipedia

Şuubilik

Avqust 12, 2021

Şuubilik—Əməvilər, Abbasilər dövründə xalq hərəkatı.

Tarixi

Rəvayətə görə, Əməvi xəlifəsi Əbdülmalik ibn Mərvan (685-705) sarayın baxçasındakı hovuzun kənarında dincələrkən Azərbacyanlı şair İsmayıl ibn Yəsar onun hüzuruna gəlir. Xəlifə ondan onu mədh etməsini istəyən bir qəsidə oxumasını xahiş edir. Bunun üzərinə İsmayıl “öz nəslini, əsl-nəcabətini, milli mənsubiyyətini mədh edən, ərəbləri isə təhqir edən” bir qəsidə oxuyur. Bərk əsəbləşən xəlifə şairin hovuzda boğulmasını əmr edir. Ayaqlarından tutularaq belinə qədər suya batırılan şair tam boğularkən, xəlifə anidən qərarını dəyişir və cəlladlarına İsmayılın Hizaca sürgün edilməsini tapşırır (1). Bu hadisə tarixdə ilk şuubi hərəkəti idi.

İLK ŞUUBİ ŞAİR AZƏRBAYCANLI OLUB

İslam tarixində ilk Azərbaycanlı müsəlman şair İsmayıl ibn Yəsar olub. O, məvali şairlər arasında ən məşhuru idi. Məvali, ərəb olmayan müsəlmanlara verilən ümumi addır. Mənası “yaxın olmaq, bir kəsin ardınca getmək və ona qoşulmaq” deməkdir. İsmayılın atası Yəsar müsəlmanlarla döyüşlərin birində əsir düşmüş və qul kimi Mədinəyə gətirilmişdi. Burada İslamı qəbul edib, əsirlikdən azad olmuş və sərbəst buraxılmışdır. Mədinədə evlənən Yəsarın İsmayıl, Məhəmməd və İbrahim adında üç oğlu olmuş və hər üçü şair idi.

İsmayıl özü Qüreyş qəbiləsindən Bəni Teym ibn Mürrənin məvlası hesab edilirdi. Mədinədə dünyaya göz açmış və orada böyüşümdür. Əməvi hakimiyyəti uğrunda mübarizə aparan Zübeyrilər sülaləsi ilə yaxşı münasibətlər yaradmışdı və bu yolla saraya daxil olmuşdu. Yüz ildən artıq yaşadığı qeyd edilir (2). Səlis və gözəl ərəbcə nitq qabiliyyəti ilə hamını özünə heyran edirdi. O, eyni zamanda Əməvi xəlifələrinin məddahı idi. Əbul-Yəqzan Cuveyriyə əsaslanaraq belə yazır: “Mədinədə məvalilərdən elə bir şair yoxdur ki, o əslən Azərbaycandan olmasın. Sonra İsmayıl ibn Yəsar və onun qardaşının, Musa Şəhəvatın və Əbul-Abbasın adını çəkmişdir” (3).


ƏMƏVİLƏRİN NİFRƏT SİYASƏTİ

İsmayıl xəlifə Əbdülmalikin hüzurunda oxuduğu qəsidə də Sasani və Xəzər-Sabir hökmdarlarını mədh etmiş, ərəbləri təhqir etmişdi. Əməvilər dövrünə ərəbləri təhqir etmək cinayət hesab edilirdi. Əməvilər ərəbləri bütün xalqlardan üstün hesab edir, müsəlman olsalar belə digərlərini özlərindən aşağı sayırdılar. İslam dinində bütün müsəlmanlar bərabərhüquqlu hesab edilsələr də, Əməvilər ərəb milliyətçiliyinə dayanan siyasət apararaq, ərəb olmayan bir müsəlmanın ərəblə evlənməsini belə qadağan etmişdilər. Əməvilərə görə, Quran ərəblərə gəlmişdir və onlar millətlərin ən şərəflisi idi. Hətta əməvilər başqa xalqların müsəlman olmasına da qarşı idilər. Akademik Ziya Bünyadov başda olmaqla Azərbaycan və sovet dövrü tarixçilərinin əsərlərində yer alan iddiaların əksinə əməvilər 100 illik xilafətləri dövründə əsla müsəlmanlaşdırma siyasəti aparmayıblar. Çünki, müsəlmanlaşma cizyənin qaldırılmasına və xəzinəyə gələn külli miqdarda vergilərin azalmasına səbəb olduğundan, əməvilər ərəb olmayanların müsəlmanlığı qəbul etməsini istəmirdilər. Hətta İslamı qəbul edənlərin belə müsəlmanlığını keçərsiz hesab edirdilər. Xəlifə Ömər ibn Əbdüləziz (715-717) əməvilərin bu zülmkarlığına son qoymaq istəmiş, ancaq özü bu siyasətin qurbanı olmuşdur (4).


ŞUUBİLİK NƏDİR?

Əməvilərin ərəb milliyətçiliyinə əsaslanan siyasətinə ilk dəfə açıq şəkildə xəlifənin hüzurunda etiraz edən İsmayıl ibn Yəsar olub. İsmayılın bu davranışı ilk şuubi hərəkət hesab edilir. Əslində nə Quranda, nə də hədislərdə şuub adı keçmir. Quranda “şab” sözü var ki, “şuub”un tək halıdır (5). Şuubiyyə termini Abbasilər dövründə ortaya çıxıb. Bu söz “ərəb olmayan” mənasına gəlir. Mənbələrdə bu ad ilk dəfə Azərbaycanlı şair İsmayıl ibn Yəsar üçün istifadə edilib: “İsmayıl həddindən artıq əcəm təssübkeşi olan bir şuub idi” (6). Ərəblər İraqdan şərqə doğru uzanan oturaq əhaliyə (iranlı, türk, xorasanlı, sistanlı və s.) ümumi şəkildə əcəm deyirdilər. Əcəm ərəb dlində “kobud, pis, səviyyəsiz” mənasına gəlirdi. Əcəmlər də ərəblərə eyni mənada “tayy” deyirdi. “Tat” sözünün də buradan yarandığı iddia edilir. Abbasi Xilafəti ərəb olmayanlar, yəni məvalilər tərəfindən yaradılıb. Buna görə də ərəblər Abbasi xilafətini ərəb qəbul etməyib, hər zaman əməvilərin hakimiyyətdə olmasını istəyiblər. Abbasilər böyük ölçüdə türk və irani güclər tərəfindən yaradılmış və dəstəklənmişdir. Xəlifə Məmundan etibarən isə xilafətin idarəsi yavaş-yavaş türklərin əlinə keçmiş, hətta Xəlifə Mötəsim Samarrada türk əsgərlərinin qalması üçün xüsusi şəhər saldıraraq buranı xilafətin paytaxı elan etmişdi. Bu fürsəttən istifadə edən məvali şair və alimlər Ababsilər dövründə ərəblərdən əməvilərin intiqamı almağa başladılar. Artıq məvali ərəbləri təhqir edir, onları aşağı səviyyəli xalq adlandırırdı. Beləcə, bu dövrdə şuubiyyə “ərəb soyunu düşman hesab edib, onu dünya xalqlarının ən adisi adlandıran” intellektual bir cərəyanın adına çevrildi. Bu cərəyan Əndülüsdən (İspaniya) Orta Asiyaya qədər bütün İslam coğrafiyasına yayıldı. Əsla bir milli kimliyi ifadə etməyən şuubiyyə ərəb olmayan müsəlmanların (məvali) ərəblərə qarşı bir fikir üsyanı olmuşdur. Şuubiyyənin nümayəndələrinin çoxunu parisi, türk və rum (yunan) təşkil etdiyi halda, aralarında çox sayda süryani, nəbati, qopti, hətta ispan və slavyan da var idi (7). Şuubiyyənin siyasi və dini tərəfləri də olmuş, Ravəndilik, xürrəmilik, hətta qadəriyyə kimi siyasi cərəyanlara da təsir etmişdir. Şuubiyyənin ən güclü olduğu yerlər İraq, Xorasan və Əndülüs idi. İspaniyada Mozarap (Müsəlman-ispan) ədəbiyyatının formalaşmasına böyük təsir göstərmişdilər (8).


ŞUUBİLƏRİN “FARS” OLDUĞU HAQQINDAKİ İDDİALAR

Müasir tarixşünaslıqda şuubilər farslar hesab edilir. Bu fikir, XIX əsr Avropa düşüncəsinin məhsuludur. Xüsusilə də bu cərəyanı ilk tədqiq edən Avropalı şərqşünas Gibbdən sonra şuubiliyyə fars damğası vurulmuşdur. Avropa İslam coğrafiyasını bir-biriylə düşmən ərəb, fars və türk olaraq üç böyük milli kimlik üzərində inşa etmək istəyirdi. Bu anlayışa görə İran farsların, Anadolu, Azərbaycan və Orta Asiya türklərin, İraq, Suriya, Ərəbistan və Misir isə ərəblərin vətəni hesab edilmişdir. Halbuki, nə İslamdan əvvəl, nə də sonra milli sərhədləri müəyyən edilmiş bir müsəlman coğrafiya anlayışı yoxdur. Hər şeydən əvvəl “fars” adı ərəblərin bəzi irani qruplara verdiyi addır. İranlılar özlərinə heç bir zaman fars adlandırmayıb. Firdovsinin “Şahnamə” əsərinin ilk əlyazmalarında “fars” adı keçmir. Pers və Sasani mənbələrində indiki İrandakı xalqlar üçün “parsi” və ya “parisi” adı işlədilir. Bu ad milli mənsubiyyət mənasında deyil, “Pers dövlətinə mənsub olan”, yəni vətəndaşlıq mənasına gəlirdi. Misal üçün, I Dara Bisütün kitabəsində imperiyanı təşkil edən 13 əyalətin və xalqlarının (Atropatena, Midiya, Sakarta, Parthia, Dahea, Aria və s.) adlarını çəktikdən sonra ancaq öz hərbi birləşmələri üçün “Pars” (yəni süvari) adını işlədir. Klasik ərəb mənbələrində də fars adı “süvari” (furs) mənasında keçir. Hətta şuubilərin əsərlərində belə (misal üçün İymayıl Yəsarın qəsidələrində) “fars” adı “süvari” mənasında işlədilib. Bəzi Avropa və sovet tarixçilərinin iddia etdiyi kimi Pars adının “parsua” tayfasının adından törədiyi haqqındaki iddialar da elmi cəhətdən hələ də əsaslandırılmayıb. Digər tərəfdən Sasanilər dövləti milli dövlət olmayıb. Sasanilərdə bir millətin üstünlüyü anlayışı yoxdur, əksinə Sasani imperiyası kast sisteminə əsaslanırdı və siniflər arasında üstünlük vardı. Buna görə, Sasani cəmiyyəti dörd sinifə ayrılırdı: maqan (din adamları), artişravan (ordu), debiran (idarəçilər, katiblər) və vastroşan (kəndlilər). İyerxiyanın başında isə Sasani ailəsi dururdu. Yəni Sasanilər sinifi cəmiyyət idi, ərəblər və türklər kimi qövmiyyətçiliyə əsaslanan siyasi-idari tərkibə sahib olmayıblar. Buna səbəb Sasani ailəsinin özünün iranlı olmamasıdır. Çünki, sasanilər ailəsi quşanların hakimiyyəti altında olan Xorasan ilə Soğdak arasındaki sərhəd zonada məskunlaşan sakalardan gəlirdi. Ailə daha sonra cənuba köç edərək Zərdüşt inancını qəbul etmiş və Makedoniyalı İskəndər zamanında dağıdılan İstəhr əyalətində hakim Parfiya-skif əsilli bir sülalə olan Vəzrənq xanədanından böyük ehtimalla türk olan Kutçurun (müasir İran mənbələri bu şəxsin adını farslaşdırıb Qotçehr yazırlar) himayəsi altına girmişdi. Ailənin başçısı Sasan, Kutçur tərəfindən Anahita məbədinin rəisi (mühafizəçisi) təyin edilmişdir. Anahita məbədi su ilahəsinin şərəfinə tikilmişdi və skif əsilli Parfiyalılar “yer və su”yu müqəddəs hesab ediridlər. Maraqlı cəhətdir ki Parfiya dövləti heç bir zaman Zərdüşt dinini rəsmi din olaraq qəbul etməyib, şaman inanclarına sadiq qalıblar. Dövlətin son dövründə isə Parfiya ailələri arasında xristianlaşma meylləri güclənmişdi. Roma tərəfindən sürgün edilən xristianlara sahib çıxan yeganə dövlət də Parfiya olub. Parfiya dövləti isə skiflərin bir qolu olan yüeçilər tərəfindən yaradılıb. Məbəd rəisi Sasan Vəzrənq sülaləsindən Deynək adlı bir qızla evlənmiş və bu münasibətlə özünü Parfiyalılarla qohum hesab etmişdi. Parfiya dövləti süqut etdiyi zaman İstəhr əyalətini ələ keçirən Sasan 224-cü ilə Artabanı məğlub edib Parfiya dövlətinə son qoyduqdan sonra özünə saxta şəcərə yaradaraq, güya Kəyani (Pers) imperatoru Quştəsbin yeddinci nəsildən nəvəsi olduğunu iddia etmişdir. Bu yolla öz hakimiyyətini hüquqi əsaslara dayandırma istəmişdir. Sasani ailəsi türklərlə qohumluğa böyük qiymət verirdi. Firuzdan etibarən Sasani hökmdarlarının demək olar ki hamısı türk hökmdar (Ağhun, Eftalit, Göytürk, Sabir və Xəzər) ailələrindən qızlarla evləniblər. Hətta Sasani şahı IV Hörmüz (579-596) “Türkzadə” adlanırdı. Hakimiyyətdən qovulan bütün Sasani hökmdarları da (Firuz, Qubad, Bəhram) türklərə sığınmış və onlardan hərbi kömək istəmişdilər (9). Maraqlı cəhətdir ki, Sasani ölkəsinin dini və sosial anlayışında qadının murdar hesab edildiyi halda dövlətin başına iki türk qadın hökmdar olaraq keçə bilmişdir. Üstəlik Sasani maqlarının (din adamlarının) böyük əksəriyyəri də babil əsilli idi. Ordu isə türklərdən və ərəblərdən təşkil edilirdi. Hətta Sasani taxtı uğrunda aparılan mübarizələrin hamsında türk hərbi dəstələri iştirak edib. Misal üçün Xosrov Pərviz, Bəhram və Mehran arasında hakimiyyət uğrunda müharibədə türklər Mehran və Bəhramın, ərəblər və bizans hərbi dəstələri isə Xosrovun tərəfində döyüşüblər. Döyüş zamanı Bəhram məğlub olub Orta Asiyaya Göytürk xaqanına pənah apararkən, Mehran da Xəzər xaqanına sığınmaq üçün Albaniyaya gəlmişdi. Xosrov Pərviz həm Xəzərlərdən, həm də Qərbi Göytürklərdən gələcək silahlı güclə mübarizə apara bilməyəcəyini başa düşdüyü üçün qardaşı Mehranı bağışlamış və Girdiman əyalətini ona vermişdi. Albaniyanın Girdiman əyalətinə gələn Mehranın ailəsi ilə birlikdə 30 minlik dəstəsinin yarısını uar-hunlar, sabirlər və kadeş türkləri təşkil edirdi. Bunlardan Kadeş adlanan hun tayfasının böyük bir hissəsini hələ Sasani hökmdarı IV. Hörmüz ərəb sərhəddində məskunlaşdırmışdı. Sasanilə ilə müsəlman ərəblər arasınca meydana gələn ilk müharibə olan Kadisiyyə döyüşü adını həmin kadeş türklərindən alırdı (10). Belə olan halda Sasaniləri “fars milli dövləti” adlandırmaq nə dərəcə məntiqlidir. Üstəlik Sasani ailəsini dindar bir ailə hesab etmək də doğru deyildir. Sasani ailəsində heçbir zaman bir din adamı (möbədani-möbəd) çıxmayıb. Əksinə Sasani hökmdarları arasında maniçiliyə, xristianlığa inanlar vardı. V. Bəham zərdüştçülərin təzyiq göstərdiyi xristianlara sahib çıxmışdı. Buna görə də, müsəlman ərəblərdən əvvəl indiki İran coğrafiyasını fars adlandırmaq heç bir elmi əsasa dayanmır. Bu cəhətdən də şuubiyyəni fars milli kimliyinə bağlamaq tamamilə müasir tarixşünaslığın əsassız iddialarından biridir.


ŞUUBİ – ƏRƏB MÜNASİBƏTLƏRİ

Ərəblər şuubiləri “məcusi, zındıq, mülhid” hesab edirdilər. Misal üçün Abbasilər tarixinin ən böyük sərkərdəsi olan türk əsilli komandan Afşin şuubi idi və ərəblər tərəfindən məcusi və zındıqlıqla ittiham edilərək öldürülmüşdür. Yəhudi əsilli macar tədqiqatçı İ.Goldziher “şuubilər ilə ərəblər arasındaki münaqişə və mübahisələri boş şeylər” adlandırırdı (11). Şuubilər ilə ərəblər arasındakı mühabisələr artıq elə bir həddə gəlib çatdı ki, iki tərəfdə birbirini təhqir etməyə, söyməyə, alçaltmağa başladılar. Bu münaqişəyə Səlcuqlular son qoymuşdur. Misal üçün şuubilər ərəblərə belə deyirdilər: “ey ərəblər, siz körpə qızlarınızı diri-diri torpağa basdıran qövmün insanları deyilmisiniz? Nəyinizlə fəxr edirsiniz? Biz əcəmlər mədəniyyətlər, dövlətlər və şəhərlər yaratdığımız halda siz dəvə otarıb, südünü içirdiniz”. Hər şeydən əvvəl şuubiyyə dedikdə, məhdud intellektual dairədə gedən mübahisə əsas alınmalıdır. Çünki belə mübahisələr ancaq yüksək elmi dairələrdə aparılırdı. Bütün müsəlmanları bu çərçivəyə, hətta bütün müsəlman ailmləri buraya daxil etmək doğru deyildir. Bir çox alim ərəb, əcəm, süryani, qopti, türk olduğu halda bu mübahisələrin içində yer almayıb. Misal üçün Abbasilər dövründə böyük tərcümə hərəkatının başında yer alan, çox sayda pəhləvicə əsəri ərəbcəyə tərcümə edən, hətta zındıqlıqla da ittiham edələn İbn Müqəffa şuubi deyildir. Onun ərəb olmadığı halda ərəbləri tərifləyən fikirləri vardı (12). Bunun kimi, şuubilər arasında şiə inanclı olanlar da çox azdır. Şuubilərin böyük əksəriyyəti müsəlman olmadan əvvəl manixeist inanca yaxın insanlar olublar. Şuubiyyənin yayıldığı coğrafi areal ilə manixeizmin yayıldığı ərazi də eynidir. Şuubilərin əlindəki əsas mənbələr də manixeist mənbələr olmuşdur. Şuubi üsyan hesab edilən Üstadsız qiyamında güclü manixeist ünsürlar var.


ŞUUBİYƏNİN QOLLARI VƏ NÜMAYƏNDƏLƏRİ

Şuubilik XIII, hətta sonrakı əsrlərə qədər (XV-XVI əsrlər) varlığını zəif də olsa davam etdirmişdi. Şuubilik haqqında müstəqil tədqiqatlara imza atmış tədqiqatçılardan Mustafa Kılıçlı, Əbdüləzizi əd-Duri, Cəlaləddin Humai və b. çox sayda şuubi alim, şair, elm və din xadiminin kimliyini müəyyən ediblər. Bunlar arasında ən tanınmışları şağıdakılardır: Əcəm qolu: Bəşşar b. Burd əl-Ukayli, Əbu Nuvas, Əbu Yaqub əl-Xürəmi, Dibil əl-Xüzayi, Əbu İshaq əl-Mütəvəkkil, Mihyar əd-Deyləmi, Allan əş-Şuubi, Səhl b. Harun, İshaq ibn Sələmə, əl-Xeysəm b. Adiyy v. b. Süryani qolu: İbn Vahşiyyə, Dikul-Cinn v. b. Rum qolu: İbn ər-Rumi və b. Əndəlüs (mozarap) qolu: İbn Qarsiyyə, Əbül-əla Səid əl-Əndəlüsi və b. Slavyan (səkalibə) qolu: Fatin İspan qolu: Ömər ibn Hafsun Qopti qolu: müəllifi bilinməyə ərəblərə qarşı qoptiləri tərifləyən bir neçə risalə var.

Qısaca, şuubilik Əməvilərin apardıqları ərəb qövmiyyətçiliyinə qarşı digər müsəlaman xalqların etiraz hərəkatı idi. Bu etiraz hərəkatı intellektuallar arasında özünü biruzə vermiş və elit qüvvələr arasında təsirini hiss etdirmişdir.

Ədəbiyyat

  • 1.Əhməd Əmin, Duha-l-İslam, I-III, Beyrut (çap ili yox), c. I, s. 29.
  • 2. Əbul-Fərəc əl-İsfahani, əl-Əqani, I-XXV, Beyrut 1962-1964, c. IV, s. 409.
  • 3.Mahmudov M., Ərəbcə Yazmış Azərbaycanlı şair və ədiblər (VII-XII əsrlər), Bakı 2006, s. 35.
  • 4.Xəlifə Ömər ibn Əbdüləzizin əməvilər tərəfindən zəhərləndiyi qeyd edilir. Bax. İbn əl-Əsir, əl-Kamil fit-Tarix, c. IV, s. 156-157; Məhəmməd ibn Məşbəb, İdarətü Ömər ibn Əbdüləziz, Məkkə 1418 h., s. 352-417.
  • 5.Quran, əl-Xucurat, 13.
  • 6.əl-İsfahani, əl-Əqani, IV, 413.
  • 7.Browne Ed.G., A Literary History of Persia, I-IV, Cambridge 1969, I, s. 266.
  • 8.Abdüləziz əd-Duri, əl-Cuzurat-tarihiyyə liş-şuubiyyə, Beyrut 1981, s. 10-11.
  • 9. Sasanilər dövlətində türklərin rolu mənim “Səlcuqlular” adlı əsərimdə geniş izah edildiyində lazımı mənbələr üçün həmin kitaba baxmağı uyqun görürük. Bkz. Nəcəf Ə.N., Səlcuqlu dövlətləri və atabəyləri tarixi, Bakı 2010, s. 72-79.
  • 10. Kadeş türkləri məsələsi məşhur macar türkoloq K.Czegledy tərəfindən ətraflı tədqiq olunmuşdur. Baz. Czegledy K., Turan Kavimlerinin Göçü, Türkçe terc. G.Karaağaç, İstanbul 1999, s. 48-53.
  • 11.Goldziher İ., Muslim Studies, I-II, edited by S.M.Stern, translated from German by C.B.Barber and S.M.Stern, London 1962, c. I, s. 54.
  • 12. Əhməd Əmin, Duha-l-İslam, I, 51.

Mənbə

  • Əkbər Nəcəf, Şuubilik.

Avqust 12, 2021
şuubilik, əməvilər, abbasilər, dövründə, xalq, hərəkatı, mündəricat, tarixi, şuubi, şair, azərbaycanli, olub, əməvilərin, nifrət, siyasəti, şuubilik, nədir, şuubilərin, fars, olduğu, haqqindaki, iddialar, şuubi, ərəb, münasibətləri, şuubiyənin, qollari, nümayə. Suubilik Emeviler Abbasiler dovrunde xalq herekati Mundericat 1 Tarixi 1 1 ILK SUUBI SAIR AZERBAYCANLI OLUB 1 2 EMEVILERIN NIFRET SIYASETI 1 3 SUUBILIK NEDIR 1 4 SUUBILERIN FARS OLDUGU HAQQINDAKI IDDIALAR 1 5 SUUBI EREB MUNASIBETLERI 1 6 SUUBIYENIN QOLLARI VE NUMAYENDELERI 2 Edebiyyat 3 MenbeTarixi RedakteRevayete gore Emevi xelifesi Ebdulmalik ibn Mervan 685 705 sarayin baxcasindaki hovuzun kenarinda dincelerken Azerbacyanli sair Ismayil ibn Yesar onun huzuruna gelir Xelife ondan onu medh etmesini isteyen bir qeside oxumasini xahis edir Bunun uzerine Ismayil oz neslini esl necabetini milli mensubiyyetini medh eden erebleri ise tehqir eden bir qeside oxuyur Berk eseblesen xelife sairin hovuzda bogulmasini emr edir Ayaqlarindan tutularaq beline qeder suya batirilan sair tam bogularken xelife aniden qerarini deyisir ve celladlarina Ismayilin Hizaca surgun edilmesini tapsirir 1 Bu hadise tarixde ilk suubi hereketi idi ILK SUUBI SAIR AZERBAYCANLI OLUB Redakte Islam tarixinde ilk Azerbaycanli muselman sair Ismayil ibn Yesar olub O mevali sairler arasinda en meshuru idi Mevali ereb olmayan muselmanlara verilen umumi addir Menasi yaxin olmaq bir kesin ardinca getmek ve ona qosulmaq demekdir Ismayilin atasi Yesar muselmanlarla doyuslerin birinde esir dusmus ve qul kimi Medineye getirilmisdi Burada Islami qebul edib esirlikden azad olmus ve serbest buraxilmisdir Medinede evlenen Yesarin Ismayil Mehemmed ve Ibrahim adinda uc oglu olmus ve her ucu sair idi Ismayil ozu Qureys qebilesinden Beni Teym ibn Murrenin mevlasi hesab edilirdi Medinede dunyaya goz acmis ve orada boyusumdur Emevi hakimiyyeti ugrunda mubarize aparan Zubeyriler sulalesi ile yaxsi munasibetler yaradmisdi ve bu yolla saraya daxil olmusdu Yuz ilden artiq yasadigi qeyd edilir 2 Selis ve gozel erebce nitq qabiliyyeti ile hamini ozune heyran edirdi O eyni zamanda Emevi xelifelerinin meddahi idi Ebul Yeqzan Cuveyriye esaslanaraq bele yazir Medinede mevalilerden ele bir sair yoxdur ki o eslen Azerbaycandan olmasin Sonra Ismayil ibn Yesar ve onun qardasinin Musa Sehevatin ve Ebul Abbasin adini cekmisdir 3 EMEVILERIN NIFRET SIYASETI Redakte Ismayil xelife Ebdulmalikin huzurunda oxudugu qeside de Sasani ve Xezer Sabir hokmdarlarini medh etmis erebleri tehqir etmisdi Emeviler dovrune erebleri tehqir etmek cinayet hesab edilirdi Emeviler erebleri butun xalqlardan ustun hesab edir muselman olsalar bele digerlerini ozlerinden asagi sayirdilar Islam dininde butun muselmanlar beraberhuquqlu hesab edilseler de Emeviler ereb milliyetciliyine dayanan siyaset apararaq ereb olmayan bir muselmanin ereble evlenmesini bele qadagan etmisdiler Emevilere gore Quran ereblere gelmisdir ve onlar milletlerin en sereflisi idi Hetta emeviler basqa xalqlarin muselman olmasina da qarsi idiler Akademik Ziya Bunyadov basda olmaqla Azerbaycan ve sovet dovru tarixcilerinin eserlerinde yer alan iddialarin eksine emeviler 100 illik xilafetleri dovrunde esla muselmanlasdirma siyaseti aparmayiblar Cunki muselmanlasma cizyenin qaldirilmasina ve xezineye gelen kulli miqdarda vergilerin azalmasina sebeb oldugundan emeviler ereb olmayanlarin muselmanligi qebul etmesini istemirdiler Hetta Islami qebul edenlerin bele muselmanligini kecersiz hesab edirdiler Xelife Omer ibn Ebduleziz 715 717 emevilerin bu zulmkarligina son qoymaq istemis ancaq ozu bu siyasetin qurbani olmusdur 4 SUUBILIK NEDIR Redakte Emevilerin ereb milliyetciliyine esaslanan siyasetine ilk defe aciq sekilde xelifenin huzurunda etiraz eden Ismayil ibn Yesar olub Ismayilin bu davranisi ilk suubi hereket hesab edilir Eslinde ne Quranda ne de hedislerde suub adi kecmir Quranda sab sozu var ki suub un tek halidir 5 Suubiyye termini Abbasiler dovrunde ortaya cixib Bu soz ereb olmayan menasina gelir Menbelerde bu ad ilk defe Azerbaycanli sair Ismayil ibn Yesar ucun istifade edilib Ismayil heddinden artiq ecem tessubkesi olan bir suub idi 6 Erebler Iraqdan serqe dogru uzanan oturaq ehaliye iranli turk xorasanli sistanli ve s umumi sekilde ecem deyirdiler Ecem ereb dlinde kobud pis seviyyesiz menasina gelirdi Ecemler de ereblere eyni menada tayy deyirdi Tat sozunun de buradan yarandigi iddia edilir Abbasi Xilafeti ereb olmayanlar yeni mevaliler terefinden yaradilib Buna gore de erebler Abbasi xilafetini ereb qebul etmeyib her zaman emevilerin hakimiyyetde olmasini isteyibler Abbasiler boyuk olcude turk ve irani gucler terefinden yaradilmis ve desteklenmisdir Xelife Memundan etibaren ise xilafetin idaresi yavas yavas turklerin eline kecmis hetta Xelife Motesim Samarrada turk esgerlerinin qalmasi ucun xususi seher saldiraraq burani xilafetin paytaxi elan etmisdi Bu fursetten istifade eden mevali sair ve alimler Ababsiler dovrunde ereblerden emevilerin intiqami almaga basladilar Artiq mevali erebleri tehqir edir onlari asagi seviyyeli xalq adlandirirdi Belece bu dovrde suubiyye ereb soyunu dusman hesab edib onu dunya xalqlarinin en adisi adlandiran intellektual bir cereyanin adina cevrildi Bu cereyan Endulusden Ispaniya Orta Asiyaya qeder butun Islam cografiyasina yayildi Esla bir milli kimliyi ifade etmeyen suubiyye ereb olmayan muselmanlarin mevali ereblere qarsi bir fikir usyani olmusdur Suubiyyenin numayendelerinin coxunu parisi turk ve rum yunan teskil etdiyi halda aralarinda cox sayda suryani nebati qopti hetta ispan ve slavyan da var idi 7 Suubiyyenin siyasi ve dini terefleri de olmus Ravendilik xurremilik hetta qaderiyye kimi siyasi cereyanlara da tesir etmisdir Suubiyyenin en guclu oldugu yerler Iraq Xorasan ve Endulus idi Ispaniyada Mozarap Muselman ispan edebiyyatinin formalasmasina boyuk tesir gostermisdiler 8 SUUBILERIN FARS OLDUGU HAQQINDAKI IDDIALAR Redakte Muasir tarixsunasliqda suubiler farslar hesab edilir Bu fikir XIX esr Avropa dusuncesinin mehsuludur Xususile de bu cereyani ilk tedqiq eden Avropali serqsunas Gibbden sonra suubiliyye fars damgasi vurulmusdur Avropa Islam cografiyasini bir biriyle dusmen ereb fars ve turk olaraq uc boyuk milli kimlik uzerinde insa etmek isteyirdi Bu anlayisa gore Iran farslarin Anadolu Azerbaycan ve Orta Asiya turklerin Iraq Suriya Erebistan ve Misir ise ereblerin veteni hesab edilmisdir Halbuki ne Islamdan evvel ne de sonra milli serhedleri mueyyen edilmis bir muselman cografiya anlayisi yoxdur Her seyden evvel fars adi ereblerin bezi irani qruplara verdiyi addir Iranlilar ozlerine hec bir zaman fars adlandirmayib Firdovsinin Sahname eserinin ilk elyazmalarinda fars adi kecmir Pers ve Sasani menbelerinde indiki Irandaki xalqlar ucun parsi ve ya parisi adi isledilir Bu ad milli mensubiyyet menasinda deyil Pers dovletine mensub olan yeni vetendasliq menasina gelirdi Misal ucun I Dara Bisutun kitabesinde imperiyani teskil eden 13 eyaletin ve xalqlarinin Atropatena Midiya Sakarta Parthia Dahea Aria ve s adlarini cektikden sonra ancaq oz herbi birlesmeleri ucun Pars yeni suvari adini isledir Klasik ereb menbelerinde de fars adi suvari furs menasinda kecir Hetta suubilerin eserlerinde bele misal ucun Iymayil Yesarin qesidelerinde fars adi suvari menasinda isledilib Bezi Avropa ve sovet tarixcilerinin iddia etdiyi kimi Pars adinin parsua tayfasinin adindan torediyi haqqindaki iddialar da elmi cehetden hele de esaslandirilmayib Diger terefden Sasaniler dovleti milli dovlet olmayib Sasanilerde bir milletin ustunluyu anlayisi yoxdur eksine Sasani imperiyasi kast sistemine esaslanirdi ve sinifler arasinda ustunluk vardi Buna gore Sasani cemiyyeti dord sinife ayrilirdi maqan din adamlari artisravan ordu debiran idareciler katibler ve vastrosan kendliler Iyerxiyanin basinda ise Sasani ailesi dururdu Yeni Sasaniler sinifi cemiyyet idi erebler ve turkler kimi qovmiyyetciliye esaslanan siyasi idari terkibe sahib olmayiblar Buna sebeb Sasani ailesinin ozunun iranli olmamasidir Cunki sasaniler ailesi qusanlarin hakimiyyeti altinda olan Xorasan ile Sogdak arasindaki serhed zonada meskunlasan sakalardan gelirdi Aile daha sonra cenuba koc ederek Zerdust inancini qebul etmis ve Makedoniyali Iskender zamaninda dagidilan Istehr eyaletinde hakim Parfiya skif esilli bir sulale olan Vezrenq xanedanindan boyuk ehtimalla turk olan Kutcurun muasir Iran menbeleri bu sexsin adini farslasdirib Qotcehr yazirlar himayesi altina girmisdi Ailenin bascisi Sasan Kutcur terefinden Anahita mebedinin reisi muhafizecisi teyin edilmisdir Anahita mebedi su ilahesinin serefine tikilmisdi ve skif esilli Parfiyalilar yer ve su yu muqeddes hesab ediridler Maraqli cehetdir ki Parfiya dovleti hec bir zaman Zerdust dinini resmi din olaraq qebul etmeyib saman inanclarina sadiq qaliblar Dovletin son dovrunde ise Parfiya aileleri arasinda xristianlasma meylleri guclenmisdi Roma terefinden surgun edilen xristianlara sahib cixan yegane dovlet de Parfiya olub Parfiya dovleti ise skiflerin bir qolu olan yueciler terefinden yaradilib Mebed reisi Sasan Vezrenq sulalesinden Deynek adli bir qizla evlenmis ve bu munasibetle ozunu Parfiyalilarla qohum hesab etmisdi Parfiya dovleti suqut etdiyi zaman Istehr eyaletini ele keciren Sasan 224 cu ile Artabani meglub edib Parfiya dovletine son qoyduqdan sonra ozune saxta secere yaradaraq guya Keyani Pers imperatoru Qustesbin yeddinci nesilden nevesi oldugunu iddia etmisdir Bu yolla oz hakimiyyetini huquqi esaslara dayandirma istemisdir Sasani ailesi turklerle qohumluga boyuk qiymet verirdi Firuzdan etibaren Sasani hokmdarlarinin demek olar ki hamisi turk hokmdar Aghun Eftalit Goyturk Sabir ve Xezer ailelerinden qizlarla evlenibler Hetta Sasani sahi IV Hormuz 579 596 Turkzade adlanirdi Hakimiyyetden qovulan butun Sasani hokmdarlari da Firuz Qubad Behram turklere siginmis ve onlardan herbi komek istemisdiler 9 Maraqli cehetdir ki Sasani olkesinin dini ve sosial anlayisinda qadinin murdar hesab edildiyi halda dovletin basina iki turk qadin hokmdar olaraq kece bilmisdir Ustelik Sasani maqlarinin din adamlarinin boyuk ekseriyyeri de babil esilli idi Ordu ise turklerden ve ereblerden teskil edilirdi Hetta Sasani taxti ugrunda aparilan mubarizelerin hamsinda turk herbi desteleri istirak edib Misal ucun Xosrov Perviz Behram ve Mehran arasinda hakimiyyet ugrunda muharibede turkler Mehran ve Behramin erebler ve bizans herbi desteleri ise Xosrovun terefinde doyusubler Doyus zamani Behram meglub olub Orta Asiyaya Goyturk xaqanina penah apararken Mehran da Xezer xaqanina siginmaq ucun Albaniyaya gelmisdi Xosrov Perviz hem Xezerlerden hem de Qerbi Goyturklerden gelecek silahli gucle mubarize apara bilmeyeceyini basa dusduyu ucun qardasi Mehrani bagislamis ve Girdiman eyaletini ona vermisdi Albaniyanin Girdiman eyaletine gelen Mehranin ailesi ile birlikde 30 minlik destesinin yarisini uar hunlar sabirler ve kades turkleri teskil edirdi Bunlardan Kades adlanan hun tayfasinin boyuk bir hissesini hele Sasani hokmdari IV Hormuz ereb serheddinde meskunlasdirmisdi Sasanile ile muselman erebler arasinca meydana gelen ilk muharibe olan Kadisiyye doyusu adini hemin kades turklerinden alirdi 10 Bele olan halda Sasanileri fars milli dovleti adlandirmaq ne derece mentiqlidir Ustelik Sasani ailesini dindar bir aile hesab etmek de dogru deyildir Sasani ailesinde hecbir zaman bir din adami mobedani mobed cixmayib Eksine Sasani hokmdarlari arasinda maniciliye xristianliga inanlar vardi V Beham zerdustculerin tezyiq gosterdiyi xristianlara sahib cixmisdi Buna gore de muselman ereblerden evvel indiki Iran cografiyasini fars adlandirmaq hec bir elmi esasa dayanmir Bu cehetden de suubiyyeni fars milli kimliyine baglamaq tamamile muasir tarixsunasligin esassiz iddialarindan biridir SUUBI EREB MUNASIBETLERI Redakte Erebler suubileri mecusi zindiq mulhid hesab edirdiler Misal ucun Abbasiler tarixinin en boyuk serkerdesi olan turk esilli komandan Afsin suubi idi ve erebler terefinden mecusi ve zindiqliqla ittiham edilerek oldurulmusdur Yehudi esilli macar tedqiqatci I Goldziher suubiler ile erebler arasindaki munaqise ve mubahiseleri bos seyler adlandirirdi 11 Suubiler ile erebler arasindaki muhabiseler artiq ele bir hedde gelib catdi ki iki terefde birbirini tehqir etmeye soymeye alcaltmaga basladilar Bu munaqiseye Selcuqlular son qoymusdur Misal ucun suubiler ereblere bele deyirdiler ey erebler siz korpe qizlarinizi diri diri torpaga basdiran qovmun insanlari deyilmisiniz Neyinizle fexr edirsiniz Biz ecemler medeniyyetler dovletler ve seherler yaratdigimiz halda siz deve otarib sudunu icirdiniz Her seyden evvel suubiyye dedikde mehdud intellektual dairede geden mubahise esas alinmalidir Cunki bele mubahiseler ancaq yuksek elmi dairelerde aparilirdi Butun muselmanlari bu cerciveye hetta butun muselman ailmleri buraya daxil etmek dogru deyildir Bir cox alim ereb ecem suryani qopti turk oldugu halda bu mubahiselerin icinde yer almayib Misal ucun Abbasiler dovrunde boyuk tercume herekatinin basinda yer alan cox sayda pehlevice eseri erebceye tercume eden hetta zindiqliqla da ittiham edelen Ibn Muqeffa suubi deyildir Onun ereb olmadigi halda erebleri terifleyen fikirleri vardi 12 Bunun kimi suubiler arasinda sie inancli olanlar da cox azdir Suubilerin boyuk ekseriyyeti muselman olmadan evvel manixeist inanca yaxin insanlar olublar Suubiyyenin yayildigi cografi areal ile manixeizmin yayildigi erazi de eynidir Suubilerin elindeki esas menbeler de manixeist menbeler olmusdur Suubi usyan hesab edilen Ustadsiz qiyaminda guclu manixeist unsurlar var SUUBIYENIN QOLLARI VE NUMAYENDELERI Redakte Suubilik XIII hetta sonraki esrlere qeder XV XVI esrler varligini zeif de olsa davam etdirmisdi Suubilik haqqinda musteqil tedqiqatlara imza atmis tedqiqatcilardan Mustafa Kilicli Ebdulezizi ed Duri Celaleddin Humai ve b cox sayda suubi alim sair elm ve din xadiminin kimliyini mueyyen edibler Bunlar arasinda en taninmislari sagidakilardir Ecem qolu Bessar b Burd el Ukayli Ebu Nuvas Ebu Yaqub el Xuremi Dibil el Xuzayi Ebu Ishaq el Mutevekkil Mihyar ed Deylemi Allan es Suubi Sehl b Harun Ishaq ibn Seleme el Xeysem b Adiyy v b Suryani qolu Ibn Vahsiyye Dikul Cinn v b Rum qolu Ibn er Rumi ve b Endelus mozarap qolu Ibn Qarsiyye Ebul ela Seid el Endelusi ve b Slavyan sekalibe qolu Fatin Ispan qolu Omer ibn Hafsun Qopti qolu muellifi bilinmeye ereblere qarsi qoptileri terifleyen bir nece risale var Qisaca suubilik Emevilerin apardiqlari ereb qovmiyyetciliyine qarsi diger muselaman xalqlarin etiraz herekati idi Bu etiraz herekati intellektuallar arasinda ozunu biruze vermis ve elit quvveler arasinda tesirini hiss etdirmisdir Edebiyyat Redakte1 Ehmed Emin Duha l Islam I III Beyrut cap ili yox c I s 29 2 Ebul Ferec el Isfahani el Eqani I XXV Beyrut 1962 1964 c IV s 409 3 Mahmudov M Erebce Yazmis Azerbaycanli sair ve edibler VII XII esrler Baki 2006 s 35 4 Xelife Omer ibn Ebdulezizin emeviler terefinden zeherlendiyi qeyd edilir Bax Ibn el Esir el Kamil fit Tarix c IV s 156 157 Mehemmed ibn Mesbeb Idaretu Omer ibn Ebduleziz Mekke 1418 h s 352 417 5 Quran el Xucurat 13 6 el Isfahani el Eqani IV 413 7 Browne Ed G A Literary History of Persia I IV Cambridge 1969 I s 266 8 Abduleziz ed Duri el Cuzurat tarihiyye lis suubiyye Beyrut 1981 s 10 11 9 Sasaniler dovletinde turklerin rolu menim Selcuqlular adli eserimde genis izah edildiyinde lazimi menbeler ucun hemin kitaba baxmagi uyqun goruruk Bkz Necef E N Selcuqlu dovletleri ve atabeyleri tarixi Baki 2010 s 72 79 10 Kades turkleri meselesi meshur macar turkoloq K Czegledy terefinden etrafli tedqiq olunmusdur Baz Czegledy K Turan Kavimlerinin Gocu Turkce terc G Karaagac Istanbul 1999 s 48 53 11 Goldziher I Muslim Studies I II edited by S M Stern translated from German by C B Barber and S M Stern London 1962 c I s 54 12 Ehmed Emin Duha l Islam I 51 Menbe RedakteEkber Necef Suubilik Menbe https az wikipedia org w index php title Suubilik amp oldid 3340787, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.