İsrail-PKK münasibətləri

İsrail-PKK münasibətləri İsrail və Kürdüstan Fəhlə Partiyası (PKK) arasındakı münasibətlərə aiddir. PKK, Abdullah Öcalanın təlimlərinin bir hissəsi olaraq, anti-sionist mövqe tutdu və İsrailə qarşı çıxdı. PKK 1980-ci illərdə Beqaa vadisində yerləşdiyi zaman İDF ilə dəfələrlə toqquşdu.

Zəmin

PKK-nın ideologiyası kürd millətçiliyinin qarışığı ilə Marksizm-Leninizm olaraq başladı. Marksist-leninistlərin sionizmə qarşı uzun bir düşmənçilik tarixi var. Lakin sonradan PKK-nın ideologiyası sionizmə də zidd olan solçu, libertar sosialist, anti-kapitalist və beynəlmiləlçi ideologiya olan Demokratik konfederalizmə keçdi. Demokratik konfederalizm, etnostatları və kapitalizmi yerli sakinlər tərəfindən seçilən inzibati şuralarla əvəz etməyi hədəfləyir, bu da insanlara konfederal şuralar şəbəkəsi vasitəsilə özlərini digər icmalarla əlaqələndirərkən öz üzərində avtonom nəzarətə sahib olmağa imkan verir. Demokratik konfederalizm də Birləşmiş Millətlər Təşkilatını ləğv etməyə ümid edir. Abdullah Öcalan tez-tez anti-sionist mövqeyini ortaya qoyub, İsrailin varlığına dair mənfi açıqlamalar verib. Mustafa Karasu, Duran Kalkan, Cəmil Bayık, Besê Hozat kimi PKK-nın müxtəlif aparıcı üzvləri də sionizm və İsrailə qarşı mənfi bəyanatlar veriblər.

2017-ci ildə İnternasionalist Kommunaya təqdim etdiyi şərhdə Mustafa Karasu PKK-nın İsraillə bağlı rəsmi mövqeyini təsdiqləyərək, "PKK yaranandan bəri biz sionizmə qarşıyıq. Türkiyədə kürdlərin soyqırımını İsrail sionizmi və Cənubi Afrikanın aparteid rejimi ilə müqayisə etdik. Yarandığı gündən PKK fələstinlilərlə çiyin-çiyinə mübarizə aparır. 1982-ci ildə Livanın İsrail tərəfindən işğalına qarşı mübarizədə 13 kadrımız həlak oldu. İsrail dövləti də Abdullah Öcalana qarşı beynəlxalq sui-qəsddə iştirak edib və Berlində dörd yoldaşımızı qətlə yetirib. Şübhəsiz ki, 1980-ci illərdə fələstinlilərin kürd xalqına verdiyi dəstəyi heç vaxt unutmayacağıq. Sionizmə münasibətimiz həmişə ideoloji olub. Bu günə qədər biz fələstinlilərin və regionda demokratik həll üçün mübarizə aparanların hamısının tərəfindəyik".

Hərbi toqquşmalar

İsrail-PKK münaqişəsi
1982 Livan Müharibəsi, Cənubi Livan münaqişəsi (1985–2000), və PKK üsyanı
Tarix	1982 – 1992 (10 il)
Yeri	Beqaa Vadisi, Livan
Nəticəsi	Qeyri-müəyyən  • PKK Beqaa vadisindən çəkildi və 1992-ci ildə Dəməşqə, Suriya, və daha sonra 1998-ci ildə İraq Kürdüstanı ərazisinə köçdü
Münaqişə tərəfləri
İsrail Tərəfindən dəstəklənir:  Türkiyə  ABŞ PKK PLO ASALA Supported by: Baasçı Suriya
Komandan(lar)
Yekutiel Adam Abdullah Öcalan Osman Öcalan
Tərəflərin qüvvəsi
40.000-dən çox Təxminən 10.000
İtkilər
Naməlum 13 ölü, 15 əsir

PKK Türkiyədən qovulduqdan sonra Suriyaya, daha sonra Livandakı Beqaa vadisinə köçdü. Hafiz Əsəd PKK-ya dəstək verib. Beqaa vadisinə gələn ilk PKK yaraqlıları 1980-ci ildə Livanın Raşaya rayonunun Helvah yaxınlığındakı DFLP düşərgəsində təlim keçmişlər. Bölgədə PKK yaraqlılarının sayı o qədər artdı ki, DFLP artıq bütün PKK kursantlarını yerləşdirməyə gücü çatmadı. Öcalan PKK yaraqlılarının artıqlığını yetişdirmək üçün Fəth, PFLP, PPSF və LCP daxil olmaqla digər fraksiyalarla planlar hazırladı. Əvvəlcə DFLP PKK yaraqlıları çox təcrübəsiz olduqları üçün PKK-nı İsrailə qarşı münaqişəyə cəlb etmək niyyətində deyildi. Lakin PKK istehkamların qurulmasına kömək etdi və onlara yalnız özünümüdafiə üçün İsraillə döyüşmək əmri verildi. 1982-ci ildə Livan müharibəsi başlayanda PKK bütün şəxsi heyətinə İsraillə döyüşməyi əmr etdi. PKK PLO və ASALA ilə birlikdə İsrail və onun müttəfiqi olan xristian milislərinə qarşı vuruşurdu. Müharibə zamanı ümumilikdə 13 PKK döyüşçüsü öldürülüb. 1982-ci il müharibəsi zamanı İsrail ASALA-nın düşərgələri də daxil olmaqla bir çox düşərgələri ələ keçirərək Türkiyəyə məlumat göndərdi. 1986-cı ildə PKK Beqaa Vadisində Mahsum Qorxmaz Akademiyasını qurdu və bu, onların ən böyük təlim düşərgəsinə çevrildi. PKK düşərgəsi ASALA və DFLP düşərgələrinin çox yaxınlığında yerləşirdi. Türkiyə Suriya hökumətini PKK-nı bağlamağa razı salmaq üçün təzyiq edənə qədər Mahsum Qorxmaz Akademiyası PKK-ya yeni başlayanlar üçün təlim düşərgəsi olaraq qaldı. PKK 1992-ci ildə Dəməşqə köçüb və təlim düşərgəsini yenidən açıb. Beqaa vadisində PKK-ya sığınan fələstinli qruplar PKK-nın ilk nəslinə böyük təsir göstərdi. PKK Beqaa vadisinə köçməzdən əvvəl Türkiyədə böyük itkilər verdi və həm hərbi, həm də siyasi cəhətdən aciz idi. PKK Beqaa vadisində bir çox hərbi, ideoloji və inzibati bacarıqlar öyrəndi və bu bacarıqlar sonradan əhəmiyyətli dərəcədə faydalandı. PKK yaraqlıları da təcrübələrinə görə marksist anlayışa, xalqlar dostluğuna daha güclü inanırdılar. PKK tez-tez Beqaa vadisi haqqında danışır və Fələstinli qruplara təşəkkür edirdi. Bir çox PKK veteranları PKK-nın 1980-ci illərdən sonra sağ qalmasının yeganə səbəbinin Fələstin qrupları olduğunu bildirib.

İsrail ordusu 15 PKK yaraqlısını həbs edərək Livanın işğal altında olan Ənsar şəhərindəki İsrail həbsxanasına aparıb. PKK rəsmi jurnalının 1984-cü il iyun sayında həbslərdən bəhs edib, həbsdə olan yaraqlıların kürdlərə qarşı irqçi şərhlər edən İsrail sorğuçuları tərəfindən döyülmə təcrübələrini danışdıqları rəsmlər və şeirlər nümayiş etdirib. Onlar həmçinin iddia ediblər ki, israilli müstəntiqlər türk müstəntiqləri həbsxanalara dəvət edib və PKK məhbuslarını daha da təhqir ediblər.

PLO, PKK və ASALA İsrailə qarşı mübarizə apararkən, PKK ilə ASALA arasında əlaqələri asanlaşdırdı. 8 aprel 1980-ci ildə PFLP Livanın Sidon şəhərində mətbuat konfransı keçirdi. PFLP ASALA və PKK-nın 14 nümayəndəsini təqdim edib və onlar “rejim süqut edənə, erməni və kürd istəkləri reallaşana qədər” Türkiyəni hədəfə almaq planlarını açıqlayıblar. Həm ASALA, həm də PKK bunu uzunmüddətli ittifaqdan çox müvəqqəti taktiki ittifaq hesab edirdi. Ermənilərin Türkiyədə istifadə edəcək əraziləri olmadığından Türkiyə daxilində daha çox əməliyyatlar aparmaq üçün kürdlərə ehtiyac duydular, kürdlər isə tez-tez yaşlı və təcrübəli erməni yaraqlılarından dərs almağa çalışırdılar. Alyans Türkiyənin maraqlarına qarşı bir sıra birgə əməliyyatlar həyata keçirib. 1980-ci il noyabrın 10-da Fransanın Strasburq şəhərində Türkiyənin konsulluğunda partlayış baş verib. Ertəsi gün Romada Türkiyənin turizm ofisində növbəti partlayış olub. Hər iki hücumu PKK-ASALA ittifaqı üzərinə götürüb. 1982-ci il yanvarın 14-də alyans Kanadanın Toronto şəhərindəki türk konsulluğunun bombalanmasına görə məsuliyyəti öz üzərinə götürdü. “Hay Baykar”ın 1982-ci il mart sayında ASALA sözçüsü Hagop Hagopian “biz kürd inqilabçıları ilə çiyin-çiyinə vuruşuruq” demişdi. Alyans qısa müddət sonra dağıldı, lakin qruplar müttəfiq olaraq qaldı.

İsrail, qlobal terrorla mübarizə çərçivəsində PKK-nı hədəf alan Türkiyə ilə polis əməkdaşlıq müqaviləsi imzalayıb. Bununla belə, bəzi mənbələr PKK-nın hədəf alınmasında İsrailin daha böyük rol oynadığını iddia edirdilər. İsrailin Türkiyənin PKK-ya qarşı müharibəsində iştirakına görə Türkiyə ilə Suriya arasında gərginlik artıb. Türkiyə İsraili inandırdı ki, Yunanıstanın Kiprdə S-300 raketləri yerləşdirməsi məsələsində Amerikadan dəstək almaq və Türkiyənin kürdlərə qarşı repressiyalarını tənqid etməyi dayandırmaq üçün ABŞ Konqresinə təsirindən istifadə etsin. Hətta Necmettin Erbakanın rəhbərlik etdiyi islamçı hökumət dövründə də Türkiyə və İsrail PKK-ya qarşı əməkdaşlığı davam etdirirdilər.

Türkiyə dəfələrlə Suriyadan PKK ilə əlaqələrini kəsməsini tələb edib, baxmayaraq ki, Suriya PKK-ya dəstək və sığınacaq verməyə davam edir. 1998-ci ildə Suriya Türkiyənin bir neçə xəbərdarlığına məhəl qoymadıqdan sonra Türkiyə qüvvələri sərhədlərə yerləşdirildi. İsrail əsgərləri də Suriyanın Livandakı varlığını hədələyib və artıq İsrailin Suriya ilə sərhədinə yerləşdirilib. Suriya hökuməti müttəfiq cəbhələrə qarşı iki tərəfdən müharibə aparmaq istəmədiyi üçün Hafiz Əsəd oktyabrın 20-də PKK ilə əlaqələrini kəsdiyi və onu terror qruplaşmasına aid etdiyi Adana müqaviləsini imzaladı. PKK 1998-ci ildə Qəndil dağlarına köçüb.

Qəndil dağlarında PKK daha çox Türkiyəyə qarşı üsyanına və KDP-nin hakim olduğu Kürdüstan bölgəsinə qarşı üsyana diqqət yetirdi. Daha sonra Netanyahu müstəqil kürd dövlətini dəstəklədiyini və PKK-ya qarşı olduğunu təsdiqləyib. Lakin daha sonra Netanyahu həm Kürdüstan müstəqilliyinə, həm də PKK-ya qarşı olduğunu bildirib.

Münasibətlər

1998-ci ildə Qəndil dağlarına köçdükdən sonra Abdullah Öcalan müxtəlif ölkələrə səyahətə başlayıb. 1999-cu il fevralın 15-də Yunanıstan səfirliyindən ayrıldıqdan sonra Jomo Kenyatta Beynəlxalq Hava Limanına gedərkən Keniyada əsir götürülüb. Onun həbsi MKİ-nin köməyi ilə MİT tərəfindən həyata keçirilib və iddiaya görə Mossad da var. Duran Kalkan ABŞ, Böyük Britaniya və İsraili Öcalanın həbsində iştirakda ittiham edib.

Həbsdən sonra Yunanıstan hökuməti Teodoros Panqalos, Alekos Papadopulos və Filipos Petsalnikosun vəzifələrindən istefa verdiyi böhran dövrünə qədəm qoyub. Həbsdən dörd gün əvvəl Keniyalı yerli əhalinin Yunanıstan səfirliyinə Öcalanı öz təhlükəsizliyi üçün köçürməsi barədə xəbərdarlıq etdiyi də iddia edildi, baxmayaraq ki, Panqalos onları ehtiyac olmadığına inandırdı.

Öcalanın həbsi kürd icması və diasporu arasında təlaşa səbəb olub, onlar Yunanıstan və İsrailin dünyadakı səfirlikləri qarşısında onun tutulmasını pisləyən etiraz aksiyaları keçiriblər. Bir qrup PKK tərəfdarı cavab olaraq İsrailin Berlindəki konsulluğuna hücum etməyə cəhd edib. İsrail mühafizəçiləri 3 kürdü öldürüb, daha 16 nəfəri yaralayıb. Almaniyadakı kürdlər etirazları davam etdirsələr, alman hakimiyyət orqanları tərəfindən deportasiya ilə hədələnib. Məhz bu hücum İsraili dünyadakı səfirliklərində və konsulluqlarında təhlükəsizliyi artırmağa sövq etdi.

İsrailli siyasətçi Aviqdor Libermanın İsrailin PKK ilə əlaqələr qurmağı, onları silahlandırmağı və maliyyələşdirməyi tövsiyə etdiyi iddia edilir. PKK bunu rədd etdi və İsrailə qarşı olduğunu təkrarladı. PKK-nın yeni lideri Murat Karayılan da İsraildən Abdullah Öcalanın tutulmasında iştirak etdiklərinə görə üzr istəməsini tələb edib.

2017-ci ildə Benyamin Netanyahu İsrailin PKK-nı rədd etdiyini və onu terror təşkilatı hesab etdiyini bəyan edib və Türkiyəni Həmas-ı terror təşkilatı hesab edərək lütfünü geri qaytarmağa çağırıb. PKK lideri Mustafa Karasu ABŞ-ın 2018-ci ildə Qüdsü İsrailin paytaxtı kimi tanımasını pisləyib və bildirib ki, Qüds yəhudi şəhəri ola bilməz, lakin bütün dinlərə hörmət edilən xüsusi statusa malik şəhər olmalıdır. 2018-ci ilin mayında ABŞ səfirliyini Təl-Əvivdən Qüdsə köçürdükdən sonra Qəzza sərhədində etiraz aksiyaları keçirilib və İsrail əsgərləri bir neçə fələstinlini öldürüb. Türkiyə tərəfindən tez-tez PKK siyasi qanadı olmaqda ittiham olunan PKK və HDP qətlləri pisləyib və zorakılığa son qoymağa çağırıb. HDP həmçinin hakim AKP və MHP koalisiyasını HDP-nin Türkiyənin İsraillə bütün ticarətini dayandırması ilə bağlı petisiyasını rədd etdiyinə görə tənqid edib.

İsrail–Fələstin münaqişəsi ilə bağlı suala Murat Karayılan iki dövlətli həll yolu olsa belə, münaqişəyə son qoyan hər şeyi dəstəkləyəcəyini bildirdi. O, həmçinin demokratik konfederalizmin münaqişənin və Yaxın Şərqin bütün münaqişələrinin yeganə həqiqi həlli olduğunu iddia edib. Duran Kalkan həmçinin münaqişənin həlli üçün bir dövlət və ya iki dövlətli həll yolu deyil, demokratik konfederalizmin həyata keçirilməsini dəstəkləyib. O, həmçinin demokratik konfederalizmin Yaxın Şərqdə bütün müxtəlif etnik və dinlər arasında sülhü təmin edən yeganə sistem olduğuna inandığını bildirdi.

2022-ci ilin sonlarında Türkiyənin işğalı altında olan Afrində əvvəllər SDQ-nin nəzarəti altında olan qəsəbə salınıb. Qəsəbədə fələstinlilər yerləşirdi və Cindires rayonunda tikilmiş 220 ailənin yerləşəcəyi 75 yaşayış kompleksi var idi. Bu, Suriya kürdlərinin, xüsusən də PKK ilə müttəfiq olan YPG qrupunun tərəfdarlarının çox tənqidinə səbəb olub. Fələstin Milli Administrasiyasının xarici işlər naziri Riyad Əl-Malki "Afrin və digər kürd bölgələrində hər hansı bir fələstinlinin məskunlaşmasını rədd edirik" dedi. O, həmçinin Fələstin Dövlətinin qəsəbənin tikintisində heç bir əlaqəsi olmadığını, kürdləri və onların torpaqlarını təhqir edən hər şeyə qarşı olduqlarını bildirib. Sonradan məlum olub ki, İsrail bankı Afrində fələstinlilərin Qətər-Türkiyə məskunlaşmasını maliyyələşdirməyə kömək edir. Pakistan təşkilatı da maliyyələşdirmə və məskunlaşma ilə məşğul idi.

2023-cü ilin noyabrında Qəzza müharibəsi fonunda PKK lideri Duran Kalkan İsraili Türkiyə ilə müqayisə edib. O bildirir ki, "Birinci Dünya Müharibəsindən üç il sonra Türkiyə quruldu və onun vasitəsilə kapitalist imperialist sistemi Yaxın Şərqdə hökmranlıq etməyə cəhd etdi. İkinci Dünya Müharibəsindən üç il sonra yenidən İngiltərənin rəhbərliyi altında İsrail quruldu və İsrail bölgədə aparılan hegemonluq müharibəsinə daxil edildi". Daha sonra o, İsrail və Türkiyənin "irqçi, şovinist və soyqırım anlayışı və siyasəti əsasında" əməkdaşlıq etdiyini bildirib Kalkan İsrail-Türkiyə gərginliyinin mövcudluğunu inkar edərək, "bəzən İsrail və Türkiyə dövlətləri arasında ziddiyyət və münaqişə olduğu görünür, lakin bu, onların reallığı maskalamaq və xalqı aldatmaq üçün oynadıqları bir oyundur" dedi. O, İsrailin Kürd–Türk münaqişəsində iştirak etdiyini bildirib, çünki "yəhudi millətçiliyi Kürdüstanı İsrail ərazisi hesab edir". O, antisemit olmadığını iddia edib.

Həmçinin 2023-cü ilin noyabrında Cemil Bayik "Fələstin xalqına qarşı soyqırım həyata keçirildiyini" bəyan edib. O bildirib ki, İsrail yalnız fələstinlilərin soyqırımı dayandırıldıqdan sonra təhlükəsizlik yarada bilər. O, Birləşmiş Ştatları öz maraqlarına nail olmaq üçün dünyanın çox hissəsini sabitliyi pozan "kapitalist müasirliyinin hazırkı hegemonu" kimi təsvir etdi və həmçinin ABŞ-ın "demokratik həllin bir hissəsi ola bilməyəcəyini" bildirdi. O, həmçinin bildirib ki, "İsraili dayandırmaq istədikləri barədə söhbətlər var, lakin ABŞ, NATO və kapitalist dövlətlərin siyasəti uzun illər ərzində İsraili o həddə çatdırıb ki, belə bir döyüşkən, soyqırım siyasəti apara bilsinlər. Ona görə də bu qüvvələr də dayandırılmalıdır. Yalnız ABŞ-ın qabaqcıl olduğu kapitalist müasirliyinə məhdudiyyətlər qoyulduqda və maraqlara əsaslanan siyasət məhdudlaşdırıldıqda, İsrail dövləti məhdudlaşdırıla bilər". O, Türkiyə və İranı "Fələstinin öz maraqları uğrunda mübarizəsindən istifadə etdiklərinə" görə tənqid edib və Türkiyəni kürdləri fəal şəkildə təqib edərkən fələstinliləri dəstəklədiyini iddia etdiyinə görə tənqid edib.

2023-cü ilin noyabrında Qəzza müharibəsi zamanı Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Fələstin tərəfdarı mövqeyinə reaksiya olaraq Murat Karayılan Ərdoğanı "özünə xidmət edən fiqur" adlandırıb və həmçinin Ərdoğanın ona fayda verdiyi müddətcə hər kəsi dəstəkləyəcəyini iddia edib. O, fələstinliləri Ərdoğana inanmamağa çağıraraq, "o, iş adamıdır. Hər iki tərəfdə oynayır. Ona yaraşanda o, İsrailin yanındadır, ona uyğun gələndə Fələstinin yanındadır". Karayılan iddia edirdi ki, Ərdoğanın tez-tez siyasi dəyişiklikləri səmimiyyətin olmaması, təbliğ etdiyi eyni İslam prinsiplərinə sadiq qalmaması, ümumi eqoizm və fürsətçilikdən qaynaqlanır.

Həmçinin 2023-cü ilin noyabrında Mazlum Abdi bəyan etdi ki, "HƏMAS-ın İsrail vətəndaşlarına qarşı həyata keçirdiyi hücumlar tamamilə qəbuledilməzdir və biz onları ürəkdən pisləyirik. Biz inanırıq ki, HƏMAS müstəqil fəaliyyət göstərmir və xarici aktorların gündəmini həyata keçirirdi, İsrailin cavabı və fələstinlilər arasında baş verən heyrətamiz sayda mülki ölüm heç də az məqbul deyil." O, "Fələstin və kürd məsələlərinin Yaxın Şərqdə ən böyük qeyri-sabitlik və münaqişə mənbəyi olaraq qaldığını" və "nə fələstinlilərin, nə də kürdlərin yoxa çıxmayacağını və ədalət uğrunda mübarizəsindən əl çəkməyəcəyini" bildirib.

12 may 2025-ci ildə PKK 12-ci qurultayını keçirdi və 2024-cü ilin oktyabrında başlanmış sülh prosesi fonunda ləğv olunduğunu elan etdi. 2024-cü ilin dekabrında Əsəd rejiminin süqutundan sonra İsrailin maraqları Türkiyənin maraqları ilə ziddiyyət təşkil etdiyi üçün Türkiyə ilə İsrail arasında gərginlik artıb. İsrailin Suriyaya hücumu Türkiyənin Suriyadakı təsirini möhkəmləndirmək istədiyi vaxt başlayıb. Azərbaycanın vasitəçiliyi ilə münaqişədən yayınma danışıqları aparılsa da, silahlı qarşıdurma baş verməsə də, gərginlik dəfələrlə artıb. Əsədin süqutundan sonra Türkiyə ilə İran arasında da gərginlik artıb.

Həmçinin bax

• İsrail-Fələstin münaqişəsi

Qaynaqlar

1. Jonathan Frankel. The Soviet Regime and Anti-Zionism: An Analysis. Hebrew University of Jerusalem, Soviet and East European Research Centre. 1984.
2. "The New-Old PKK".
3. "Democratic Confederalism" (PDF).
4. Öcalan, Abdullah. The Sociology of Freedom (PDF). New Compass Press. səh. 228.
5. "Palestinian Freedom Struggle and Kurdistan – An Interview with Mustafa Karasu". 22 May 2021. İstifadə tarixi: 4 August 2022.
6. "Jerusalem, the capital of humanity". 17 December 2017. İstifadə tarixi: 4 August 2022.
7. "Shared resistance history: Kurdish-Palestinian struggles in the 1980s – Interview with PKK representative Duran Kalkan (April 11, 2022)". 23 May 2022. İstifadə tarixi: 4 August 2022.
8. InternationalistCommune. "Jerusalem, the capital of humanity - INTERNATIONALIST COMMUNE" (ingilis). 2017-12-17. İstifadə tarixi: 2023-12-16.
9. Ufheil-Somers, Amanda. "The War in Lebanon". MERIP (ingilis). 1982-09-11. İstifadə tarixi: 2023-12-16.
10. Grojean, Olivier. "The Production of the New Man Within the PKK". European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey (ingilis). 2014-07-09. doi:10.4000/ejts.4925. ISSN 1773-0546.
11. Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; Rudaw1 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
12. Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; auto13 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
13. "PKK's decades of violent struggle - CNN.com". www.cnn.com.
14. Blood and Belief: The PKK and the Kurdish Fight for Independence, Aliza Marcus, 2009, pp. 55-58, ISBN: 9780814795873, 0814795870
15. "PKK, HDP express solidarity with Palestinian people". www.rudaw.net. İstifadə tarixi: 2025-02-23.
16. Shahid, Leila. "The Sabra and Shatila Massacres: Eye-Witness Reports" (PDF). Journal of Palestine Studies. 32 (1). Autumn 2002: 36–58. doi:10.1525/jps.2002.32.1.36. 22 May 2013 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
17. "– An ex-ISF V-200 Chaimite employed by the Guardians of the Cedar pictured at Houche-el-Oumara during the Battle for Zahle, April–June 1981". Milinme.wordpress.com. İstifadə tarixi: 29 February 2012.
18. Petti, Matthew. "The Kurds Who Died for Palestine". New Lines Magazine (ingilis). 2023-04-27. İstifadə tarixi: 2023-12-15.
19. Turkey's Entente with Israel and Azerbaijan: State Identity and Security in the Middle East and Caucasus, Alexander Murinson, 2009, pp. 101, ISBN: 9781135182441, 1135182442
20. Casier, Marlies; Jongerden, Joost (2010). Nationalisms and Politics in Turkey: Political Islam, Kemalism and the Kurdish Issue. Routledge. p. 137. ISBN 
21. "– GoC M34 gun-truck with ZU-23-2 AA autocannon, c.1976". Alsminiature.com. 2 November 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 29 February 2012.
22. Lebanon and Turkey: Historical Contexts and Contemporary Realities, Robert G. Rabil, 2023, pp. 191, ISBN: 9781538177525, 1538177528
23. Grojean, Olivier. "The Production of the New Man Within the PKK". European Journal of Turkish Studies. Social Sciences on Contemporary Turkey (ingilis). 2014-07-09. doi:10.4000/ejts.4925. ISSN 1773-0546.
24. Armenian Terrorism: The Past, The Present, The Prospects, Francis P Hyland, 2021, pp. 48, ISBN 
25. Ghariani, J. (2023). Turkish-Israeli relations: ‘the golden years’, 1991–2000. Israel Affairs, 30(1), 5–24. pp. 10. DOI:10.1080/13537121.2023.2295602
26. The Kurdish Conflict in Turkey: Obstacles and Chances for Peace and Democracy, Ferhad Ibrahim, Gülistan Gürbey, 2000, pp. 137, ISBN: 9783825847449, 3825847446
27. Lebanon and Turkey: Historical Contexts and Contemporary Realities, Robert G. Rabil, 2023, pp. 121-122
28. "PKK's decades of violent struggle - CNN.com". www.cnn.com.
29. WOODWARD, MICHELLE. "The Kurdish Movement's Relationship with the Palestinian Struggle". MERIP (ingilis). 2020-08-19. İstifadə tarixi: 2023-12-15.
30. "Netanyahu rejects claim PKK not terrorists, but supports Kurdish state". The Jerusalem Post | JPost.com (ingilis). 2017-09-13. İstifadə tarixi: 2023-12-15.
31. Weiner, Tim. "U.S. Helped Turkey Find and Capture Kurd Rebel". The New York Times. 20 February 1999.
32. medya, eylul. "Democratic confederalism best option for Palestinians: PKK's Duran Kalkan". Medya News (ingilis). 2023-11-09. İstifadə tarixi: 2023-12-15.
33. Murphy, Brian. "Three Greek Cabinet Ministers Resign Over Ocalan Affair". www.washingtonpost.com. 18 February 1999. İstifadə tarixi: 2020-08-22.
34. "Ocalan interpreter tells how trap was set". The Irish Times (ingilis). İstifadə tarixi: 2020-08-22.
35. "Kurds seize embassies, wage violent protests across Europe", CNN, 17 February 1999
36. , "Kurd Akar Sehard Azir, 33, sets himself on fire during a demonstration outside the Greek Parliament in Central Athens, Greece, on Monday, 15 February 1999" Arxivləşdirilib 19 sentyabr 2018 at the Wayback Machine, Photostory, July 1999
37. "Attack on Israeli Consulate in Berlin". mfa.gov.il. 17 February 1999. 2023-03-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-01-28.
38. "After Turkey, PKK Now Also Demanding Apology From Israel". Haaretz (ingilis). İstifadə tarixi: 2023-12-15.
39. "Rebuffing former top general, Netanyahu says Kurdish PKK a terror group". The Times of Israel. 13 September 2017.
40. Sitat səhvi: Yanlış <ref> teqi; auto222 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib
41. "PKK, HDP express solidarity with Palestinian people". Rudaw. 17 May 2018. İstifadə tarixi: 2021-05-15.
42. "Kurdish PKK leader tells 'Post' of 'peaceful struggle' against Turkey". The Jerusalem Post | JPost.com (ingilis). 2020-11-27. İstifadə tarixi: 2023-12-15.
43. publish. "Turkey builds new Palestinian-funded settlement in Syria's Afrin". North press agency (ingilis). 2022-09-02. İstifadə tarixi: 2023-12-16.
44. "Palestinian Foreign Minister: We reject the settlement of any Palestinian in Afrin and other Kurdish areas-ARK NEWS". www.arknews.net (ingilis). İstifadə tarixi: 2023-12-16.
45. publish. "Israel's second largest bank involved in illegal Afrin settlements". North press agency (ingilis). 2023-03-12. İstifadə tarixi: 2023-12-16.
46. medya, eylul. "Israeli bank involved in Palestinian-built settlement in Syria's Turkish-controlled Afrin". Medya News (ingilis). 2023-03-13. İstifadə tarixi: 2023-12-16.
47. "Pakistani organization constructs settlement in Syria's Afrin" (ingilis). 2024-08-15. İstifadə tarixi: 2025-02-23.
48. "Bayik: What we are seeing in Gaza right now is a genocide". ANF News (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-05-28.
49. "Bayik: Kurdish, Palestinian questions are the biggest issues and democratic dynamics in Middle East". ANF News (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-05-28.
50. medya, eylul. "PKK's Karayılan advocates for peaceful resolution of conflicts in Middle East". Medya News (ingilis). 2023-11-03. İstifadə tarixi: 2023-12-15.
51. "Syrian Kurdish commander: 'We don't want to become battleground between US, Iran'". www.al-monitor.com (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-05-28.
52. "As PKK disarms, Turkey solidifies its power against Iran and Israel". Middle East Eye (ingilis). İstifadə tarixi: 2025-05-28.
53. "Could Trump be 'mediator-in-chief' for Turkey and Israel in Syria?". Atlantic Council (ingilis). 2025-05-19. İstifadə tarixi: 2025-05-29.