Çipevayanlar (kri dilində “dəriləri iti uclu olanlar”; özlərini d e n e – “insanlar” adlandırırlar) – Kanadada şimali atapasklar qrupundan olan ən çoxsaylı hindi xalqı (şm.-q. əraziləri, Manitoba, Saskaçevan və Alberta əyalətləri). Bir sıra rayonlarda krilərlə birlikdə yaşayırlar. Sayları 11 min nəfərdir. Çipevayan dilində (şivələri vardır) danışırlar. Həmçinin kri və ingilis dilləri yayılmışdır. Dindarları xristiandır. Ənənəvi animistik inanclar da saxlanılmışdır.
Ənənəvi mədəniyyətləri
Subarktika hindiləri üçün səciyyəvidir. Əsasən, meşətundra zonasında, Telon, Dubont və Kazan çaylarının yuxarı axarlarında (Hudzon körfəzi, Böyük Kölə gölü, Sil çayı, Atabaska və Vullaston gölləri arasında) yaşayırdılar. Məşğuliyyətləri əsasən, şimal maralı – karibu ovu olmuşdur. Balıqçılıq ikinci dərəcəli məşğuliyyət idi. Karibu sürülərinin ardınca tundradan tayqaya və əksinə mövsümi yerdəyişmə ilə əlaqədar olaraq Ç. regional qruplarda (200–400 nəfər) birləşirdilər, yaxud lokal qruplara (30–100 nəfərdən çox) bölünürdülər. Qışda xizəkdən, qarda yerimək üçün lövhələrdən, yayda isə çayları keçmək üçün tozağacından düzəldilmiş kanoedən istifadə edirdilər. Tipilərdə yaşayırlar. 20 əsrin əvvəllərindən taxta və tir- lərdən evlər tikirlər. Geyimləri karibu dərisindəndir.
Ənənəvi lokal qrupları bir neçə qohum ailədən təşkil olunmuş peşə qruplarından ibarət idi. Qohumluq əlaqələri iki xətt üzrə hesablanır. Məskunlaşma uk- sorilokaldır, uşaq olduqdan sonra, adətən, virilokaldır. Beşikkərtmə, poliginiya (həmçinin sororal poliginiya) mövcud idi; təkbətək yarışların qaliblərinə mükafat kimi arvadlar verilə bilərdi.
Tarixi
Avropalılarla daimi münasibətləri 1715-ci ildən başlayır. Buna qədər sayları 4 –5 min nəfər idi. Xəzlik dəri ticarətinə cəlb edilsələr də, maddi təminatda kari- bunun xüsusi rolu, xəzlik heyvanların azlığı və Avropa mallarına tələbatın məhdud olması səbəbindən bu ticarətin əhəmiyyəti böyük deyildi. Vasitəçi ticarət üstünlük təşkil etmişdir. 18 əsrin sonları – 19 əsrin əvvəllərində Ç.-ın bir hissəsi trapperliyə (xəzlik heyvanların ovu) keçdi və c.-a, tayqanın içərilərinə miqrasiya etdi, Atabaska və Biver çayları, həmçinin Çerçill çayının yuxarı axarları və Maral gölünədək olan əraziləri tutdu. Əvvəlki ərazidə qalmış və “karibu yeyənlər” adandırılan Ç. XIX əsrin ortalarından miqrasiya yollarına və maralların qış örüşü ərazilərinə müvafiq olaraq 5 regional qrup təşkil etdilər. Onlar tədricən c.-a, meşə zonasına, ticarət məntəqələrinə və missiyalarına doğru irəlilədilər. Balıqçılığın əhəmiyyəti artdı: balıq itlərin (20 əsrdə it qoşqusu yayılmışdı) əsas yemi, yayda isə həm də insanların əsas qidası (karibuların yay otlaqları uzaqda olduğu üçün) oldu. 1950-ci illərin sonu – 1960-cı illərdə Kanada hökuməti Ç.-ın oturaq həyata keçidini sürətləndirdi. Yeni məskənlərində Ç. sosial yardım ilə təmin olundular, balıq kooperativləri yaradıldı, kommersiya balıqçılığı yayıldı, lakin Ç.-ın xeyli hissəsi ənənəvi karibu ovuna qayıtdı.
Ç.-ın yellounayf (ing. “sarı bıçaq”, ərazilərində mis yataqları olduğuna görə özlərini taldzaxotine – “mis insanları” adlandırırlar) subetnik qrupu Böyük Kölə gölündən şm.-da, Koppermayn çayının aşağı və Bek çayının yuxarı axarlarına qədərki ərazilərdə məskunlaşmışdı. Qonşu xalqlarla müharibə aparmış, 1823 ildə doqrib atabaskları tərəfindən darmadağın edilmiş, 19 əsrin ortalarında Böyük Ayı gölündən ş.-ə doğru çəkilmişlər. 20 əsrin ortalarında məğlubiyyətlərdən və epidemiyalardan zəifləyərək doqriblərlə və əsl Ç.-la qaynayıb qarışmışlar.
Ədəbiyyat
Athabasca Chipewyan First Nation. Footprints on the Land: Tracing the Path of the Athabasca Chipewyan First Nation. Fort Chipewyan, Alta: Athabasca Chipewyan First Nation, 2003. ISBN 0-9733293-0-0
Birket-Smith, Kaj. Contributions to Chipewyan Ethnology. Copenhagen: Gyldendal, 1930.
Bone, Robert M., Earl N. Shannon, and Stewart Raby. The Chipewyan of the Stony Rapids Region; A Study of Their Changing World with Special Attention Focused Upon Caribou. Mawdsley memoir, 1. Saskatoon: Institute for Northern Studies, University of Saskatchewan, 1973. ISBN 0-88880-003-7
Bussidor, Ila, Usten Bilgen-Reinart. «Night Spirits: The Story of the Relocation of the Sayisi Dene.» University of Manitoba Press, March 16, 2000. (Memoir of a Dene Woman’s experiences in Churchill, Manitoba.)
Clayton-Gouthro, Cecile M. Patterns in Transition: Moccasin Production and Ornamentation of the Janvier Band Chipewyan. Mercury series. Hull, Quebec: Canadian Museum of Civilization, 1994. ISBN 0-660-14023-3
Cook, Eung-Do. 2006. The Patterns of Consonantal Acquisition and Change in Chipewyan (Dene Suline). International Journal of American Linguistics. 72, no. 2: 236.
Dramer, Kim, and Frank W. Porter. The Chipewyan. New York: Chelsea House, 1996. ISBN 1-55546-139-5
Elford, Leon W., and Marjorie Elford. English-Chipewyan Dictionary. Prince Albert, Sask: Northern Canada Evangelical Mission, 1981.
Goddard, Pliny Earle. Texts and Analysis of Cold Lake Dialect, Chipewyan. Anthropological papers of the American Museum of Natural History, v. 10, pt. 1-2. New York: Published by order of the Trustees [of the American Museum of Natural History], 1912.
Grant, J. C. Boileau. Anthropometry of the Chipewyan and Cree Indians of the Neighbourhood of Lake Athabaska. Ottawa: F.A. Acland, printer, 1930.
Human Relations Area Files, inc. Chipewyan ND07. EHRAF collection of ethnography. New Haven, Conn: Human Relations Area Files, 2001.
Irimoto, Takashi. Chipewyan Ecology: Group Structure and Caribou Hunting System. Senri ethnological studies, no. 8. Suita, Osaka, Japan: National Museum of Ethnology, 1981.
Li, Fang-kuei, and Ronald Scollon. Chipewyan Texts. Nankang, Taipei: Institute of History and Philology, Academia Sinica, 1976.
Lowie, Robert Harry. Chipewyan Tales. New York: The Trustees, 1912.
Paul, Simon. Introductory Chipewyan: Basic Vocabulary. Saskatoon: Indian and Northern Education, University of Saskatchewan, 1972.
Scollon, Ronald, and Suzanne B. K. Scollon. Linguistic Convergence: An Ethnography of Speaking at Fort Chipewyan, Alberta. New York: Academic Press, 1979. ISBN 0-12-633380-7
Shapiro, Harry L. The Alaskan Eskimo; A Study of the Relationship between the Eskimo and the Chipewyan Indians of Central Canada. New York: American Museum of Natural History, 1931.
Sharp, Henry S. Chipewyan Marriage. Mercury series. Ottawa: National Museum of Canada, 1979.
Sharp, Henry S. The Transformation of Bigfoot: Maleness, Power, and Belief Among the Chipewyan. Smithsonian series in ethnographic inquiry. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press, 1988. ISBN 0-87474-848-8
VanStone, James W. The Changing Culture of the Snowdrift Chipewyan. Ottawa: [Queen’s Printer], 1965.
Wilhelm, Andrea. Telicity and Durativity: A Study of Aspect in Dëne Sųłiné (Chipewyan) and German. New York: Routledge, 2007. ISBN 0-415-97645-6
Xarici keçidlər
Etnos ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
September 17, 2021
çipevayanlar, dilində, dəriləri, uclu, olanlar, özlərini, insanlar, adlandırırlar, kanadada, şimali, atapasklar, qrupundan, olan, çoxsaylı, hindi, xalqı, əraziləri, manitoba, saskaçevan, alberta, əyalətləri, sıra, rayonlarda, krilərlə, birlikdə, yaşayırlar, sa. Cipevayanlar kri dilinde derileri iti uclu olanlar ozlerini d e n e insanlar adlandirirlar Kanadada simali atapasklar qrupundan olan en coxsayli hindi xalqi sm q erazileri Manitoba Saskacevan ve Alberta eyaletleri Bir sira rayonlarda krilerle birlikde yasayirlar Saylari 11 min neferdir Cipevayan dilinde siveleri vardir danisirlar Hemcinin kri ve ingilis dilleri yayilmisdir Dindarlari xristiandir Enenevi animistik inanclar da saxlanilmisdir Mundericat 1 Enenevi medeniyyetleri 2 Tarixi 3 Edebiyyat 4 Xarici kecidlerEnenevi medeniyyetleri RedakteSubarktika hindileri ucun seciyyevidir Esasen mesetundra zonasinda Telon Dubont ve Kazan caylarinin yuxari axarlarinda Hudzon korfezi Boyuk Kole golu Sil cayi Atabaska ve Vullaston golleri arasinda yasayirdilar Mesguliyyetleri esasen simal marali karibu ovu olmusdur Baliqciliq ikinci dereceli mesguliyyet idi Karibu surulerinin ardinca tundradan tayqaya ve eksine movsumi yerdeyisme ile elaqedar olaraq C regional qruplarda 200 400 nefer birlesirdiler yaxud lokal qruplara 30 100 neferden cox bolunurduler Qisda xizekden qarda yerimek ucun lovhelerden yayda ise caylari kecmek ucun tozagacindan duzeldilmis kanoeden istifade edirdiler Tipilerde yasayirlar 20 esrin evvellerinden taxta ve tir lerden evler tikirler Geyimleri karibu derisindendir Enenevi lokal qruplari bir nece qohum aileden teskil olunmus pese qruplarindan ibaret idi Qohumluq elaqeleri iki xett uzre hesablanir Meskunlasma uk sorilokaldir usaq olduqdan sonra adeten virilokaldir Besikkertme poliginiya hemcinin sororal poliginiya movcud idi tekbetek yarislarin qaliblerine mukafat kimi arvadlar verile bilerdi Tarixi RedakteAvropalilarla daimi munasibetleri 1715 ci ilden baslayir Buna qeder saylari 4 5 min nefer idi Xezlik deri ticaretine celb edilseler de maddi teminatda kari bunun xususi rolu xezlik heyvanlarin azligi ve Avropa mallarina telebatin mehdud olmasi sebebinden bu ticaretin ehemiyyeti boyuk deyildi Vasiteci ticaret ustunluk teskil etmisdir 18 esrin sonlari 19 esrin evvellerinde C in bir hissesi trapperliye xezlik heyvanlarin ovu kecdi ve c a tayqanin icerilerine miqrasiya etdi Atabaska ve Biver caylari hemcinin Cercill cayinin yuxari axarlari ve Maral golunedek olan erazileri tutdu Evvelki erazide qalmis ve karibu yeyenler adandirilan C XIX esrin ortalarindan miqrasiya yollarina ve marallarin qis orusu erazilerine muvafiq olaraq 5 regional qrup teskil etdiler Onlar tedricen c a mese zonasina ticaret menteqelerine ve missiyalarina dogru irelilediler Baliqciligin ehemiyyeti artdi baliq itlerin 20 esrde it qosqusu yayilmisdi esas yemi yayda ise hem de insanlarin esas qidasi karibularin yay otlaqlari uzaqda oldugu ucun oldu 1950 ci illerin sonu 1960 ci illerde Kanada hokumeti C in oturaq heyata kecidini suretlendirdi Yeni meskenlerinde C sosial yardim ile temin olundular baliq kooperativleri yaradildi kommersiya baliqciligi yayildi lakin C in xeyli hissesi enenevi karibu ovuna qayitdi C in yellounayf ing sari bicaq erazilerinde mis yataqlari olduguna gore ozlerini taldzaxotine mis insanlari adlandirirlar subetnik qrupu Boyuk Kole golunden sm da Koppermayn cayinin asagi ve Bek cayinin yuxari axarlarina qederki erazilerde meskunlasmisdi Qonsu xalqlarla muharibe aparmis 1823 ilde doqrib atabasklari terefinden darmadagin edilmis 19 esrin ortalarinda Boyuk Ayi golunden s e dogru cekilmisler 20 esrin ortalarinda meglubiyyetlerden ve epidemiyalardan zeifleyerek doqriblerle ve esl C la qaynayib qarismislar Edebiyyat RedakteAthabasca Chipewyan First Nation Footprints on the Land Tracing the Path of the Athabasca Chipewyan First Nation Fort Chipewyan Alta Athabasca Chipewyan First Nation 2003 ISBN 0 9733293 0 0 Birket Smith Kaj Contributions to Chipewyan Ethnology Copenhagen Gyldendal 1930 Bone Robert M Earl N Shannon and Stewart Raby The Chipewyan of the Stony Rapids Region A Study of Their Changing World with Special Attention Focused Upon Caribou Mawdsley memoir 1 Saskatoon Institute for Northern Studies University of Saskatchewan 1973 ISBN 0 88880 003 7 Bussidor Ila Usten Bilgen Reinart Night Spirits The Story of the Relocation of the Sayisi Dene University of Manitoba Press March 16 2000 Memoir of a Dene Woman s experiences in Churchill Manitoba Clayton Gouthro Cecile M Patterns in Transition Moccasin Production and Ornamentation of the Janvier Band Chipewyan Mercury series Hull Quebec Canadian Museum of Civilization 1994 ISBN 0 660 14023 3 Cook Eung Do 2006 The Patterns of Consonantal Acquisition and Change in Chipewyan Dene Suline International Journal of American Linguistics 72 no 2 236 Dramer Kim and Frank W Porter The Chipewyan New York Chelsea House 1996 ISBN 1 55546 139 5 Elford Leon W and Marjorie Elford English Chipewyan Dictionary Prince Albert Sask Northern Canada Evangelical Mission 1981 Goddard Pliny Earle Texts and Analysis of Cold Lake Dialect Chipewyan Anthropological papers of the American Museum of Natural History v 10 pt 1 2 New York Published by order of the Trustees of the American Museum of Natural History 1912 Grant J C Boileau Anthropometry of the Chipewyan and Cree Indians of the Neighbourhood of Lake Athabaska Ottawa F A Acland printer 1930 Human Relations Area Files inc Chipewyan ND07 EHRAF collection of ethnography New Haven Conn Human Relations Area Files 2001 Irimoto Takashi Chipewyan Ecology Group Structure and Caribou Hunting System Senri ethnological studies no 8 Suita Osaka Japan National Museum of Ethnology 1981 Li Fang kuei and Ronald Scollon Chipewyan Texts Nankang Taipei Institute of History and Philology Academia Sinica 1976 Lowie Robert Harry Chipewyan Tales New York The Trustees 1912 Paul Simon Introductory Chipewyan Basic Vocabulary Saskatoon Indian and Northern Education University of Saskatchewan 1972 Scollon Ronald and Suzanne B K Scollon Linguistic Convergence An Ethnography of Speaking at Fort Chipewyan Alberta New York Academic Press 1979 ISBN 0 12 633380 7 Shapiro Harry L The Alaskan Eskimo A Study of the Relationship between the Eskimo and the Chipewyan Indians of Central Canada New York American Museum of Natural History 1931 Sharp Henry S Chipewyan Marriage Mercury series Ottawa National Museum of Canada 1979 Sharp Henry S The Transformation of Bigfoot Maleness Power and Belief Among the Chipewyan Smithsonian series in ethnographic inquiry Washington D C Smithsonian Institution Press 1988 ISBN 0 87474 848 8 VanStone James W The Changing Culture of the Snowdrift Chipewyan Ottawa Queen s Printer 1965 Wilhelm Andrea Telicity and Durativity A Study of Aspect in Dene Suline Chipewyan and German New York Routledge 2007 ISBN 0 415 97645 6Xarici kecidler Redakte Etnos ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Menbe https az wikipedia org w index php title Cipevayanlar amp oldid 4281897, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
