fbpx
Wikipedia

Çartizm

Avqust 06, 2021

Çartizm (ing. Chartism, charter — xartiya sözündən ) — 1836—1848-ci illərdə İngiltərədə baş vermiş sosial və siyasi hərəkat.

Zəmin

İngiltərə 1825-1827-ci illərdə iqtisadi böhran keçirtmişdi. Böhrandan sonra başlanmış durğunluq 1832-ci ilədək davam etmişdi. 1825-ci ildə parlament qanunla tətilləri qadağan etmişdi. 1830-1832-ci illərdə ölkənin cənubunda kəndli hərəkatı gücləndi. Mübarizədə iştirak edən muzdurlar və yoxsul fermerlər kənd təsərrüfatı alətlərini məhv edirdilər. Seçki islahatı uğrunda mübarizə aparan burjuaziya bir sıra şəhərlərdə öz siyasi təşkilatlarını yaradırdı. 1829-cu ildə Londonda yaradılmış Milli Siyasət Assosasiyasına iri fabrik sahibi olan Pleys 1830-cu ildə Birmingemdə yaradılmış Siyasi İttifaqa bankir Arvud başçılıq etmişdi. Burjuaziya zəhmətkeşləri parlamentin yenidən qurulması uğrunda mübarizəyə cəlb etmişdi. Burjuaziyanın proqramı əmlak senzinin saxlanmasını nəzərdə tuturdu. Sənaye burjuaziyası azad ticarət siyasətinə keçilməsini və taxıl qanunlarının ləğvini tələb edirdi. 1830-cu ildə keçirilmiş növbədənkənar parlament seçkilərində Vigilər partiyası qalib gəldi. Ç.Qreyin başçılıq etdiyi yeni hökumət parlament islahatı haqqında qanun layihəsi hazırladı. Mühafizəkarlar və iri torpaq sahibləri parlament islahatının əleyhinə idi. 1832-ci ildə İngiltərə parlamenti seçki islahatı haqqında qanun qəbul etdi. Seçki islahatı 143 «çürük yerin» və «cib dairələrinin» ləğvini, həmin yerlərin sənaye şəhərlərinə və əhalisi sıx olan kəndlərə, İrlandiya və Şotlandiyaya verilməsini nəzərdə tuturdu. Yüksək əmlak senzi saxlandığına görə hətta xırda burjuaziya səsvermə hüququ almadı.İri və orta burjuaziya bərabərhüquqlu siyasi qüvvə kimi tanındı və parlamentli idarə sisteminin sosial bazası genişləndi. Sənaye burjuaziyası islahat ərəfəsində zəhmətkeşlərə verdiyi vədləri yerinə yetirmək fikrində deyildi. 1834-cü ildə parlament yoxsulların xeyrinə alınan vergini və işsizlərə hər cür yardımı qadağan edən qanun qəbul etdi. Parlament iş gününün azaldılması haqqında qanun qəbul etmədi. Ona görə fəhlələrin iqtisadi tələblərlə mübarizəsi davam edirdi. 1827-ci ildə tred-yunionların leqal fəaliyyətinə icazə verildi, həmkarlar ittifaqlarının sayı artdı, tred-yunionların fəaliyyətinin ölkə miqyasında əlaqələndirilməsinə cəhdlər göstərildi. 1834-cü ildə yaradılmış Böyük İstehsal İttifaqının üzvlərinin sayı 500 min nəfər idi. XIX əsrin 30-cu illərində İngiltərədə fəhlə hərəkatı gücləndi. Fəhlələr parlament islahatından narazı qalmışdı, hökumət fəhlələrin tələblərini nəzərə almırdı.

Birinci mərhələ (1836-1839)

 
Çartistlər

1836-cı ildə ölkədə yeni iqtisadi böhran başlanmışdı. 1836-cı ildə yaradılmış London Fəhlə Assosasiyasına U.Lovett və H.Heterinqton rəhbərlik edirdi. Yeni seçki islahatının keçirilməsi fəhlələrin əsas tələblərindən biri idi.

1838-ci ildə Fəhlə Assosasiyasının nəşr etdirdiyi «Xalq Xartiyası» adlı proqramda 21 yaşlı kişilər üçün ümumi seçki hüququ, seçki dairələrinin bərabərliyi, gizli səsvermə, parlamentin hər il seçilməsi, deputatlığa  namizədlər üçün əmlak  senzinin ləğvi və deputatlara  əmək haqqının verilməsi kimi tələblər öz əksini tapmışdı. Bu proqram məzmununa görə inqilabi xarakter daşıyırdı. Ölkə əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən fəhlələr parlamentdə əksəriyyət təşkil etməklə sosial dəyişikliklər həyata keçirtmək istəyirdilər. Fəhlələrin xalq xartiyası uğrunda mübarizəsi İngiltərə tarixinə «çartizm» adı ilə daxil oldu.

Çartizm hərəkatında iştirak edənlərin sosial tərkibi müxtəlif idi. Belə ki, Fəhlə Assosasiyasına həm fəhlələr, həm də xırda burjuaziya daxil idi. Təşkilatda əksəriyyət təşkil edən xırda burjuaziya «mənəvi qüvvə» tərəfdarı olub xartiyanın təbliğinə üstünlük verirdi. Hərəkat iştirakçılarının əksəriyyəti dinc yolla mübarizə tərəfdarı idi. Onlar parlamentə petisiya verilməsini təklif edirdilər ki, orada xartiya  öz əksini tapmalı idi.

Çartizm hərəkatında iştirak edənlərin bir qismi irlandiyalı  Ferqus  O'Konnor başda olmaqla «mənəvi qüvvə» tərəfdarı idi. F.O Konnor çartistlərin əsas qəzeti olan «Şimal Ulduzunun» naşiri idi və 1838-ci ildə Böyük Şimal İttifaqını yaratmışdı. Mənəvi qüvvə təmsilçiləri yalnız zəruri hallarda radikal mübarizə metodlarına tərəfdar idi.

Çartizm hərəkatının sol qanadını jurnalist C.Qarni başda olmaqla fəhlələr təşkil edirdi. C.Qarni 1838-ci ildə «Demokratik Assosasiya» adlı təşkilat yaratmışdı. Təşkilata metallurgiya zavodlarının, toxuculuq fabriklərinin fəhlələri daxil idi. C.Qarni «fiziki qüvvə» tərəfdarı idi və inqilabi mübarizəni xartiyanın qəbuluna nail olmağı zəruri şərti hesab edirdi.

Çartistlər ölkənin hər yerində xartiyanın xeyrinə təbliğat aparırdılar, izdihamlı mitinq və nümayişlər keçirilirdi.  F.O'Konnor və C.Qarni həm yaxşı natiqlik qabiliyyəti, həm də hərarətli çıxışları ilə böyük şöhrət qazanmışdı, həm də fəhlələrdə öz qələbələrinə inam yaradırdılar.

1839-cu ilin fevralında Londonda çartistlərin Milli konventi keçirildi. «Mənəvi qüvvə» tərəfdarları hesab edirdilər ki, konventin vəzifəsi «Xalq Xartiyası»ni əsaslandırmaq üçün petisiya hazırlamaqdan ibarətdir. «Fiziki qüvvə» tərəfdarları hesab edirdilər ki, konvent mübarizəyə rəhbərlik etməli və petisiya parlament tərəfindən qəbul edilənə qədər fəaliyyətini davam etdirməlidir. Parlamentin petisiyanı qəbul etmədiyi halda «fiziki qüvvə» tərəfdarlarını hazrıladığı plana görə ümumi tətil keçirilməli, fəhlələr əmanət kassalarından pullarını götürməli, xalq  parlamenti seçilməli idi.

1839-cu ilin iyulunda 1280 min nəfər tərəfindən imzalanmış petisiya parlamentə təqdim edildi. Parlament petisiyanı müzakirə üçün qəbul etmədi. Milli konvent isə  nəzərdə tutulmuş tədbirləri həyata keçirə və əhalini xartiyanın müdafiəsinə təşkil edə bilmədi. Konventin çağırışı ilə Mançestr və şəhərlərinin toxucuları tətil etmişdi. 1838-ci ilin noyabrında Uelsdə 3 min şaxtaçı üsyan etmişdi. Hökumət silahlı qüvvə vasitəsilə üsyanı yatırdı və çartistlərə qarşı cəza tədbirlərinə başladı. Lakin hərəkatın qarşısını almaq mümkün olmadı. 1840-cı ildə Milli Çartist Assosasiyası  yaradıldı. İngiltərə və dünya tarixində ilk kütləvi fəhlə partiyası sayılan Milli Çartist Assosasiyasının 50 min nəfər üzvü var idi.

İkinci mərhələ (1840-1848)

1842-ci ildə fəhlə hərəkatının artması həm də ölkədə iqtisadi tənəzzüllə bağlı idi. 1842-ci ilin aprelində çağırılmış konvent yeni petisiyanın hazırlanması ilə məşğul olmalı idi. Yeni petisiyada əmək haqqının artırılması, yoxsullar haqqında 1834-cü il qanununun ləğvi və vergilərin azaldılması kimi tələblər öz əksini tapmışdı. Konventdə çartistlər hökumətin siyasətini tənqid edir, İngiltərə ilə İrlandiya arasında uniyanın ləğvini tələb edirdilər. Çartistlər tred-yunionlara mübarizəyə qoşulmağı təklif etdilər.

İkinci petisiyanı 3 milyon zəhmətkeş imzalamışdı. 1842-ci ilin mayında çartistlər petisiyanı parlamentə təqdim etməyə cəhd etdilər. Parlamentin qarşısında izdihamlı nümayiş keçirildi. Lakin çartistlərin nümayəndələri parlamentə buraxılmadı.

İngilətərdə fəhlə hərəkatı daha da gücləndi. 1842-ci ilin yayında İngiltərənin mərkəz və şimal rayonlarında və Şotlandiyada  şaxtaçılar və toxucular tətil etmişdi. Tətillər siyasi xarakter daşıyırdı. Fəhlələr bir şəhərdən digərinə yürüş edir, fabriklərə hücum edirdilər. Bir sıra şəhərlərdə fəhlələrin ordu və polislə toqquşması olmuşdu.

1842-ci ilin yazında İngiltərədə fəhlə hərəkatı zəiflədi, mübarizəyə mötədil çartistlərin təsiri artdı. 1845-ci ildə F.O'Konnor Torpaq Cəmiyyəti adlı təşkilat yaratmışdı. F.O'Konnor hesab edirdi ki, fəhlələrin kəndə qayıtması yolu ilə sosial problemləri həll etmək olar. 1847-ci ildə F.O'Konnor   parlamentə deputat seçildi və ölkə tarixində parlamentdə fəhlələrin ilk təmsilçisi oldu.

Çartistlərin bir qismi torpaqların milliləşdirilməsini təbliğ edirdi. Fəhlələrin bir qismi burjuaziyanın taxıl qanunlarının ləğvinə yönəlmiş tələblərini müdafiə edirdi. 1838-ci ildə Mançestrdə sənayeçilərin yaratdığı «Taxıl qanunlarına» qarşı Liqanın əsas tələbi azad ticarət prinsipinə keçilməsi idi.  Əhalini öz tərəfinə çəkmək üçün liqa «ucuz taxıl» şüarını irəli sürmüşdü. R.Pilin başçılıq etdiyi mühafizəkar hökumətin təşəbbüsü ilə 1846-cı ildə «Taxıl qanunlarını» ləğv edildi. Lendlordlar  «Taxıl qanunları» ləğv edilməsinin əleyhinə idi.

Sol çartistlərin rəhbərləri F.Engelslə və K.Marksla əməkdaşlıq edirdi. 1845-ci ildə sol çartistlər digər ölkələrin inqilabçı demokratları ilə birlikdə Londonda «Qardaş Demokratlar» adlı beynəlxalq cəmiyyətin yaradılmasında iştirak etmişdi. Sol çartistlərə rəhbərlik edən C.Qarni və E.Cons 1847-ci ildə Kommunistlər İttifaqına daxil olmuşdu.

1847-ci ildə İngiltərədə iqtisadi böhran başlandı. İqtisadi vəziyyətin ağırlaşması fəhlə hərəkatına təkan verdi. İrlandiyada  azadlıq hərəkatı gücləndi. İrlandiya inqilabçı-demokratları çartist  hərəkatının rəhbərləri ilə əməkdaşlıq edirdi. Avropa ölkələrindəki 1848-ci il inqilabları da İngiltərədə fəhlə hərəkatına təsir göstərdi.

Üçüncü mərhələ (1848)

 
Çartistlərin Londonda mitinqləri, 1848-ci il

1848-ci ildə İngiltərədə çartizm hərəkatının üçüncü mərhələsi başlandı. Ölkənin müxtəlif şəhərlərində keçirilmiş mitinqlərdə “Xalq Xartiyasının” qəbul edilməsi, respublika quruluşuna keçilməsi və Lordlar palatasının ləğvi kimi tələblər irəli sürülmüşdü. 1848-ci ilin aprelində çartistlərin konventi keçirildi. Sol çartistlər xartiya uğrunda silahlı mübarizəyə başlamağı təkid edirdilər. Konvent iştirakçılarının əksəriyyəti petisiyanın parlamentə təqdim edilməsi zamanı dinc nümayiş keçirilməsinə tərəfdar idi.

1848-ci ilin aprelin 10-da çartistlər 5 milyon fəhlə tərəfindən imzalanmış petisiyanı parlamentə gətirdilər. Lakin parlament yenə petisiyanı qəbul etmədi. Çartistlər Londonda fəhlələrin nümayişini təşkil edə bilmədi. Hökumət isə ordunu və polisi döyüşə hazır vəziyyətdə saxlamışdı.

Sol çartistlər 1848-ci ilin iyunun 12-nə silahlı üsyan təyin etmişdilər. Lakin hökumət qüvvə tətbiq edərək üsyanın qarşısını aldı. Çartizm hərəkatının 500-dək fəal iştirakçısı rəhbərlər başda olmaqla həbs edildi. XIX əsrin 50-ci illərində ölkədə fəhlə hərəkatı zəiflədi. Sol çartistlər mübarizəni davam etdirirdi. 1851-ci ildə konventdə  solların təşəbbüsü ilə yeni proqram qəbul edildi. 1852-ci ildə Mançestrdə çartistlərin konfransı keçirildi. 1854-cü ildə Mançestrdə  solların köməyi ilə Fəhlə parlamenti çağrıldı. Lakin fəhlələrin qurultayında yalnız iqtisadi fəaliyyətin prinsipləri işlənib hazırlandı. Fəhlə hərəkatında islahat tərəfdarlarının və siyasi fəaliyyətinin əleyhinə olan tred-yunionların mövqeyi möhkəmləndi.

Ölkəni növbə ilə Tori və Vigi partiyaları idarə edirdi. 1830-1834 və 1836-1840-cı illərdə vigilər və 1841-1846-cı illərdə  torilər hakimiyyətdə  olmuşdu. XIX əsrin 30-cu illərindən Torilər partiyası Mühafizəkarlar Partiyası adlanırdı. Seçki dairələrində Mühafizəkarlar Partiyasının yerli şöbələri yaradılmışdı. Partiyanın sədri Robert Pill başda olmaqla sol mühafizəkarlar burcuaziyaya güzəşt  tərəfdarı idi. 1832-ci ildə hökumət  bir sıra məhsullar üçün idxal  gömrüyünü azaltmışdı. Taxıl qanunlarının ləğvindən sonra R.Pilin tərəfdarları Mühafizəkarlar partiyasından çıxmışdı.

Ədəbiyyat

  • Ashton, Owen, Fyson, Robert, and Roberts, Stephen, The Chartist Legacy (1999) ESSAYS
  • Briggs, Asa, 'Chartist Studies' (1959)
  • Brown, Richard, Chartism (1998)
  • Carver, Stephen, Shark Alley: The Memoirs of a Penny-a-Liner (2016), creative non-fiction account of the life of a Chartist journalist.
  • Chase, Malcolm. Chartism: A New History (Manchester University Press, 2007), A standard scholarly history of the entire movement
  • Chase, Malcolm. "'Labour's Candidates': Chartist Challenges at the Parliamentary Polls, 1839–1860." Labour History Review (Maney Publishing) 74, no. 1 (April 2009): 64-89.
  • Epstein, James and Thompson, Dorothy, The Chartist Experience (1982) ESSAYS
  • Fraser, W. Hamish, Chartism in Scotland (2010)
  • Gammage, R. G. History of the Chartist Movement 1837-1854
  • Hall, Robert, Voices of the People: Democracy and Chartist Political Identity (The Merlin Press, 2007) stresses the importance of regional loyalties and associations.
  • Jones, David J. V., Chartism and the Chartists (1975).
  • Jones, David J., The Last Rising; The Newport Insurrection 1839 (1985)
  • O'Brien, Mark, "Perish the Privileged Orders": A Socialist history of the Chartist movement (1995)
  • Pickering, Paul, Chartism and the Chartists in Manchester and Salford (1995)
  • Roberts, Stephen, Radical Politicians and Poets in Early Victorian Britain: The Voices of Six Chartist Leaders (1993)
  • Roberts, Stephen and Thompson, Dorothy, 'Images of Chartism' (1998) Contemporary illustrations
  • Roberts, Stephen, 'The People's Charter: Democratic Agitation in Early Victorian Britain' (2003) ESSAYS
  • Roberts, Stephen, The Chartist Prisoners: The Radical Lives of Thomas Cooper and Arthur O'Neill (2008)
  • Schwarzkopf, Jutta, Women in the Chartist Movement (1991)
  • Taylor, Miles, Ernest Jones, Chartism and the Romance of Politics (2003)
  • Thompson, Dorothy. The Dignity of Chartism (Verso Books, 2015), Essays by a leading specialists.

Tarixşünaslıq

  • Claeys, Gregory. "The Triumph of Class-Conscious Reformism in British Radicalism, 1790–1860" Historical Journal (1983) 26#4 pp. 969–985 in JSTOR
  • Griffin, Emma, "The making of the Chartists: popular politics and working-class autobiography in early Victorian Britain," English Historical Review, 538, June 2014 in EHR
  • Saunders, Robert. "Chartism from Above: British Elites and the Interpretation of Chartism", Historical Research 81:213 (August 2008): 463-484 (DOI).
  • Taylor, Miles. "Rethinking the chartists: Searching for synthesis in the historiography of chartism", Historical Journal, (1996), 39#2 pp 479–95 in JSTOR

Əsas mənbələr

  • The Chartist Movement in Britain, ed. Gregory Claeys (6 vols, Pickering and Chatto, 2001)
  • §, Thomas, ed. (1880). Forty Years' Recollections: Literary and Political, Samson Low, Marston, Searle, and Rivington
  • Mather, Frederick C. ed. (1980) Chartism and society: an anthology of documents 319pp
  • Scheckner, Peter, ed. (1989). An Anthology of Chartist Poetry. Poetry of the British Working Class, 1830s–1850s, Fairleigh Dickinson University Press, ISBN 0-8386-3345-5 (online preview)
  • Kovalev, Yu. V. ed. (1956). "Antologiya Chartistskoy Literatury" [Anthology of Chartist Literature], Izd. Lit. na Inostr. Yazykakh, Moscow, 413 pp. (Russian introduction, with original Chartist texts in English).
  1. Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддə]. X ҹилд: Фрост – Шүштəр. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксиjасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев. 1987. сәһ. 308. (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#invisible_char); (#script_parameter)

Avqust 06, 2021
çartizm, chartism, charter, xartiya, sözündən, 1836, 1848, illərdə, ingiltərədə, baş, vermiş, sosial, siyasi, hərəkat, mündəricat, zəmin, birinci, mərhələ, 1836, 1839, ikinci, mərhələ, 1840, 1848, üçüncü, mərhələ, 1848, ədəbiyyat, tarixşünaslıq, əsas, mənbələr. Cartizm ing Chartism charter xartiya sozunden 1 1836 1848 ci illerde Ingilterede bas vermis sosial ve siyasi herekat Mundericat 1 Zemin 2 Birinci merhele 1836 1839 3 Ikinci merhele 1840 1848 4 Ucuncu merhele 1848 5 Edebiyyat 5 1 Tarixsunasliq 5 2 Esas menbelerZemin RedakteIngiltere 1825 1827 ci illerde iqtisadi bohran kecirtmisdi Bohrandan sonra baslanmis durgunluq 1832 ci iledek davam etmisdi 1825 ci ilde parlament qanunla tetilleri qadagan etmisdi 1830 1832 ci illerde olkenin cenubunda kendli herekati guclendi Mubarizede istirak eden muzdurlar ve yoxsul fermerler kend teserrufati aletlerini mehv edirdiler Secki islahati ugrunda mubarize aparan burjuaziya bir sira seherlerde oz siyasi teskilatlarini yaradirdi 1829 cu ilde Londonda yaradilmis Milli Siyaset Assosasiyasina iri fabrik sahibi olan Pleys 1830 cu ilde Birmingemde yaradilmis Siyasi Ittifaqa bankir Arvud basciliq etmisdi Burjuaziya zehmetkesleri parlamentin yeniden qurulmasi ugrunda mubarizeye celb etmisdi Burjuaziyanin proqrami emlak senzinin saxlanmasini nezerde tuturdu Senaye burjuaziyasi azad ticaret siyasetine kecilmesini ve taxil qanunlarinin legvini teleb edirdi 1830 cu ilde kecirilmis novbedenkenar parlament seckilerinde Vigiler partiyasi qalib geldi C Qreyin basciliq etdiyi yeni hokumet parlament islahati haqqinda qanun layihesi hazirladi Muhafizekarlar ve iri torpaq sahibleri parlament islahatinin eleyhine idi 1832 ci ilde Ingiltere parlamenti secki islahati haqqinda qanun qebul etdi Secki islahati 143 curuk yerin ve cib dairelerinin legvini hemin yerlerin senaye seherlerine ve ehalisi six olan kendlere Irlandiya ve Sotlandiyaya verilmesini nezerde tuturdu Yuksek emlak senzi saxlandigina gore hetta xirda burjuaziya sesverme huququ almadi Iri ve orta burjuaziya beraberhuquqlu siyasi quvve kimi tanindi ve parlamentli idare sisteminin sosial bazasi genislendi Senaye burjuaziyasi islahat erefesinde zehmetkeslere verdiyi vedleri yerine yetirmek fikrinde deyildi 1834 cu ilde parlament yoxsullarin xeyrine alinan vergini ve issizlere her cur yardimi qadagan eden qanun qebul etdi Parlament is gununun azaldilmasi haqqinda qanun qebul etmedi Ona gore fehlelerin iqtisadi teleblerle mubarizesi davam edirdi 1827 ci ilde tred yunionlarin leqal fealiyyetine icaze verildi hemkarlar ittifaqlarinin sayi artdi tred yunionlarin fealiyyetinin olke miqyasinda elaqelendirilmesine cehdler gosterildi 1834 cu ilde yaradilmis Boyuk Istehsal Ittifaqinin uzvlerinin sayi 500 min nefer idi XIX esrin 30 cu illerinde Ingilterede fehle herekati guclendi Fehleler parlament islahatindan narazi qalmisdi hokumet fehlelerin teleblerini nezere almirdi Birinci merhele 1836 1839 Redakte Cartistler 1836 ci ilde olkede yeni iqtisadi bohran baslanmisdi 1836 ci ilde yaradilmis London Fehle Assosasiyasina U Lovett ve H Heterinqton rehberlik edirdi Yeni secki islahatinin kecirilmesi fehlelerin esas teleblerinden biri idi 1838 ci ilde Fehle Assosasiyasinin nesr etdirdiyi Xalq Xartiyasi adli proqramda 21 yasli kisiler ucun umumi secki huququ secki dairelerinin beraberliyi gizli sesverme parlamentin her il secilmesi deputatliga namizedler ucun emlak senzinin legvi ve deputatlara emek haqqinin verilmesi kimi telebler oz eksini tapmisdi Bu proqram mezmununa gore inqilabi xarakter dasiyirdi Olke ehalisinin ekseriyyetini teskil eden fehleler parlamentde ekseriyyet teskil etmekle sosial deyisiklikler heyata kecirtmek isteyirdiler Fehlelerin xalq xartiyasi ugrunda mubarizesi Ingiltere tarixine cartizm adi ile daxil oldu Cartizm herekatinda istirak edenlerin sosial terkibi muxtelif idi Bele ki Fehle Assosasiyasina hem fehleler hem de xirda burjuaziya daxil idi Teskilatda ekseriyyet teskil eden xirda burjuaziya menevi quvve terefdari olub xartiyanin tebligine ustunluk verirdi Herekat istirakcilarinin ekseriyyeti dinc yolla mubarize terefdari idi Onlar parlamente petisiya verilmesini teklif edirdiler ki orada xartiya oz eksini tapmali idi Cartizm herekatinda istirak edenlerin bir qismi irlandiyali Ferqus O Konnor basda olmaqla menevi quvve terefdari idi F O Konnor cartistlerin esas qezeti olan Simal Ulduzunun nasiri idi ve 1838 ci ilde Boyuk Simal Ittifaqini yaratmisdi Menevi quvve temsilcileri yalniz zeruri hallarda radikal mubarize metodlarina terefdar idi Cartizm herekatinin sol qanadini jurnalist C Qarni basda olmaqla fehleler teskil edirdi C Qarni 1838 ci ilde Demokratik Assosasiya adli teskilat yaratmisdi Teskilata metallurgiya zavodlarinin toxuculuq fabriklerinin fehleleri daxil idi C Qarni fiziki quvve terefdari idi ve inqilabi mubarizeni xartiyanin qebuluna nail olmagi zeruri serti hesab edirdi Cartistler olkenin her yerinde xartiyanin xeyrine tebligat aparirdilar izdihamli mitinq ve numayisler kecirilirdi F O Konnor ve C Qarni hem yaxsi natiqlik qabiliyyeti hem de heraretli cixislari ile boyuk sohret qazanmisdi hem de fehlelerde oz qelebelerine inam yaradirdilar 1839 cu ilin fevralinda Londonda cartistlerin Milli konventi kecirildi Menevi quvve terefdarlari hesab edirdiler ki konventin vezifesi Xalq Xartiyasi ni esaslandirmaq ucun petisiya hazirlamaqdan ibaretdir Fiziki quvve terefdarlari hesab edirdiler ki konvent mubarizeye rehberlik etmeli ve petisiya parlament terefinden qebul edilene qeder fealiyyetini davam etdirmelidir Parlamentin petisiyani qebul etmediyi halda fiziki quvve terefdarlarini hazriladigi plana gore umumi tetil kecirilmeli fehleler emanet kassalarindan pullarini goturmeli xalq parlamenti secilmeli idi 1839 cu ilin iyulunda 1280 min nefer terefinden imzalanmis petisiya parlamente teqdim edildi Parlament petisiyani muzakire ucun qebul etmedi Milli konvent ise nezerde tutulmus tedbirleri heyata kecire ve ehalini xartiyanin mudafiesine teskil ede bilmedi Konventin cagirisi ile Mancestr ve seherlerinin toxuculari tetil etmisdi 1838 ci ilin noyabrinda Uelsde 3 min saxtaci usyan etmisdi Hokumet silahli quvve vasitesile usyani yatirdi ve cartistlere qarsi ceza tedbirlerine basladi Lakin herekatin qarsisini almaq mumkun olmadi 1840 ci ilde Milli Cartist Assosasiyasi yaradildi Ingiltere ve dunya tarixinde ilk kutlevi fehle partiyasi sayilan Milli Cartist Assosasiyasinin 50 min nefer uzvu var idi Ikinci merhele 1840 1848 Redakte1842 ci ilde fehle herekatinin artmasi hem de olkede iqtisadi tenezzulle bagli idi 1842 ci ilin aprelinde cagirilmis konvent yeni petisiyanin hazirlanmasi ile mesgul olmali idi Yeni petisiyada emek haqqinin artirilmasi yoxsullar haqqinda 1834 cu il qanununun legvi ve vergilerin azaldilmasi kimi telebler oz eksini tapmisdi Konventde cartistler hokumetin siyasetini tenqid edir Ingiltere ile Irlandiya arasinda uniyanin legvini teleb edirdiler Cartistler tred yunionlara mubarizeye qosulmagi teklif etdiler Ikinci petisiyani 3 milyon zehmetkes imzalamisdi 1842 ci ilin mayinda cartistler petisiyani parlamente teqdim etmeye cehd etdiler Parlamentin qarsisinda izdihamli numayis kecirildi Lakin cartistlerin numayendeleri parlamente buraxilmadi Ingileterde fehle herekati daha da guclendi 1842 ci ilin yayinda Ingilterenin merkez ve simal rayonlarinda ve Sotlandiyada saxtacilar ve toxucular tetil etmisdi Tetiller siyasi xarakter dasiyirdi Fehleler bir seherden digerine yurus edir fabriklere hucum edirdiler Bir sira seherlerde fehlelerin ordu ve polisle toqqusmasi olmusdu 1842 ci ilin yazinda Ingilterede fehle herekati zeifledi mubarizeye motedil cartistlerin tesiri artdi 1845 ci ilde F O Konnor Torpaq Cemiyyeti adli teskilat yaratmisdi F O Konnor hesab edirdi ki fehlelerin kende qayitmasi yolu ile sosial problemleri hell etmek olar 1847 ci ilde F O Konnor parlamente deputat secildi ve olke tarixinde parlamentde fehlelerin ilk temsilcisi oldu Cartistlerin bir qismi torpaqlarin millilesdirilmesini teblig edirdi Fehlelerin bir qismi burjuaziyanin taxil qanunlarinin legvine yonelmis teleblerini mudafie edirdi 1838 ci ilde Mancestrde senayecilerin yaratdigi Taxil qanunlarina qarsi Liqanin esas telebi azad ticaret prinsipine kecilmesi idi Ehalini oz terefine cekmek ucun liqa ucuz taxil suarini ireli surmusdu R Pilin basciliq etdiyi muhafizekar hokumetin tesebbusu ile 1846 ci ilde Taxil qanunlarini legv edildi Lendlordlar Taxil qanunlari legv edilmesinin eleyhine idi Sol cartistlerin rehberleri F Engelsle ve K Marksla emekdasliq edirdi 1845 ci ilde sol cartistler diger olkelerin inqilabci demokratlari ile birlikde Londonda Qardas Demokratlar adli beynelxalq cemiyyetin yaradilmasinda istirak etmisdi Sol cartistlere rehberlik eden C Qarni ve E Cons 1847 ci ilde Kommunistler Ittifaqina daxil olmusdu 1847 ci ilde Ingilterede iqtisadi bohran baslandi Iqtisadi veziyyetin agirlasmasi fehle herekatina tekan verdi Irlandiyada azadliq herekati guclendi Irlandiya inqilabci demokratlari cartist herekatinin rehberleri ile emekdasliq edirdi Avropa olkelerindeki 1848 ci il inqilablari da Ingilterede fehle herekatina tesir gosterdi Ucuncu merhele 1848 Redakte Cartistlerin Londonda mitinqleri 1848 ci il 1848 ci ilde Ingilterede cartizm herekatinin ucuncu merhelesi baslandi Olkenin muxtelif seherlerinde kecirilmis mitinqlerde Xalq Xartiyasinin qebul edilmesi respublika qurulusuna kecilmesi ve Lordlar palatasinin legvi kimi telebler ireli surulmusdu 1848 ci ilin aprelinde cartistlerin konventi kecirildi Sol cartistler xartiya ugrunda silahli mubarizeye baslamagi tekid edirdiler Konvent istirakcilarinin ekseriyyeti petisiyanin parlamente teqdim edilmesi zamani dinc numayis kecirilmesine terefdar idi 1848 ci ilin aprelin 10 da cartistler 5 milyon fehle terefinden imzalanmis petisiyani parlamente getirdiler Lakin parlament yene petisiyani qebul etmedi Cartistler Londonda fehlelerin numayisini teskil ede bilmedi Hokumet ise ordunu ve polisi doyuse hazir veziyyetde saxlamisdi Sol cartistler 1848 ci ilin iyunun 12 ne silahli usyan teyin etmisdiler Lakin hokumet quvve tetbiq ederek usyanin qarsisini aldi Cartizm herekatinin 500 dek feal istirakcisi rehberler basda olmaqla hebs edildi XIX esrin 50 ci illerinde olkede fehle herekati zeifledi Sol cartistler mubarizeni davam etdirirdi 1851 ci ilde konventde sollarin tesebbusu ile yeni proqram qebul edildi 1852 ci ilde Mancestrde cartistlerin konfransi kecirildi 1854 cu ilde Mancestrde sollarin komeyi ile Fehle parlamenti cagrildi Lakin fehlelerin qurultayinda yalniz iqtisadi fealiyyetin prinsipleri islenib hazirlandi Fehle herekatinda islahat terefdarlarinin ve siyasi fealiyyetinin eleyhine olan tred yunionlarin movqeyi mohkemlendi Olkeni novbe ile Tori ve Vigi partiyalari idare edirdi 1830 1834 ve 1836 1840 ci illerde vigiler ve 1841 1846 ci illerde toriler hakimiyyetde olmusdu XIX esrin 30 cu illerinden Toriler partiyasi Muhafizekarlar Partiyasi adlanirdi Secki dairelerinde Muhafizekarlar Partiyasinin yerli sobeleri yaradilmisdi Partiyanin sedri Robert Pill basda olmaqla sol muhafizekarlar burcuaziyaya guzest terefdari idi 1832 ci ilde hokumet bir sira mehsullar ucun idxal gomruyunu azaltmisdi Taxil qanunlarinin legvinden sonra R Pilin terefdarlari Muhafizekarlar partiyasindan cixmisdi Edebiyyat RedakteAshton Owen Fyson Robert and Roberts Stephen The Chartist Legacy 1999 ESSAYS Briggs Asa Chartist Studies 1959 Brown Richard Chartism 1998 Carver Stephen Shark Alley The Memoirs of a Penny a Liner 2016 creative non fiction account of the life of a Chartist journalist Chase Malcolm Chartism A New History Manchester University Press 2007 A standard scholarly history of the entire movement Chase Malcolm Labour s Candidates Chartist Challenges at the Parliamentary Polls 1839 1860 Labour History Review Maney Publishing 74 no 1 April 2009 64 89 Epstein James and Thompson Dorothy The Chartist Experience 1982 ESSAYS Fraser W Hamish Chartism in Scotland 2010 Gammage R G History of the Chartist Movement 1837 1854 Hall Robert Voices of the People Democracy and Chartist Political Identity The Merlin Press 2007 stresses the importance of regional loyalties and associations Jones David J V Chartism and the Chartists 1975 Jones David J The Last Rising The Newport Insurrection 1839 1985 O Brien Mark Perish the Privileged Orders A Socialist history of the Chartist movement 1995 Pickering Paul Chartism and the Chartists in Manchester and Salford 1995 Roberts Stephen Radical Politicians and Poets in Early Victorian Britain The Voices of Six Chartist Leaders 1993 Roberts Stephen and Thompson Dorothy Images of Chartism 1998 Contemporary illustrations Roberts Stephen The People s Charter Democratic Agitation in Early Victorian Britain 2003 ESSAYS Roberts Stephen The Chartist Prisoners The Radical Lives of Thomas Cooper and Arthur O Neill 2008 Schwarzkopf Jutta Women in the Chartist Movement 1991 Taylor Miles Ernest Jones Chartism and the Romance of Politics 2003 Thompson Dorothy The Dignity of Chartism Verso Books 2015 Essays by a leading specialists Tarixsunasliq Redakte Claeys Gregory The Triumph of Class Conscious Reformism in British Radicalism 1790 1860 Historical Journal 1983 26 4 pp 969 985 in JSTOR Griffin Emma The making of the Chartists popular politics and working class autobiography in early Victorian Britain English Historical Review 538 June 2014 in EHR Saunders Robert Chartism from Above British Elites and the Interpretation of Chartism Historical Research 81 213 August 2008 463 484 DOI Taylor Miles Rethinking the chartists Searching for synthesis in the historiography of chartism Historical Journal 1996 39 2 pp 479 95 in JSTOREsas menbeler Redakte The Chartist Movement in Britain ed Gregory Claeys 6 vols Pickering and Chatto 2001 Thomas ed 1880 Forty Years Recollections Literary and Political Samson Low Marston Searle and Rivington Mather Frederick C ed 1980 Chartism and society an anthology of documents 319pp Scheckner Peter ed 1989 An Anthology of Chartist Poetry Poetry of the British Working Class 1830s 1850s Fairleigh Dickinson University Press ISBN 0 8386 3345 5 online preview Kovalev Yu V ed 1956 Antologiya Chartistskoy Literatury Anthology of Chartist Literature Izd Lit na Inostr Yazykakh Moscow 413 pp Russian introduction with original Chartist texts in English Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasy 10 ҹildde X ҹild Frost Shүshter Baky Azәrbaјҹan Sovet Ensiklopediјasynyn Bash Redaksijasy Bash redaktor Ҹ B Guliјev 1987 sәһ 308 invisible char invisible char invisible char invisible char invisible char invisible char script parameter Menbe https az wikipedia org w index php title Cartizm amp oldid 5837179, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.