fbpx
Wikipedia

Zəngəzur qəzasında soyqırımlar (1918-1920)

September 01, 2021

ZƏNGƏZUR QIRĞINLARI (1918–20) — erməni-daşnak quldur dəstələrinin 1918-ci ildən 1920-ci ilin aprelinə qədər Zəngəzurda azərbaycanlılara qarşı törətdiyi soyqırımları.

Soyqırımları təsdiq edən arxiv materialları

Əhalisi soyqırım və deportasiyalara məruz qalmış tarixi Azərbaycan ərazilərindən biri də qədim Zəngəzur torpağıdır. Bu soyqırımları sübut edən qiymətli sənədlər bu gün Azərbaycan Respublikası Milli Arxiv İdarəsində qorunan Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sənədlərində, Türkiyə Cumhuriyyətinin “Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi”, “Başbakanlık Osmanlı Arşivi” və Almaniya Federativ Respublikasının Berlin şəhərindəki “Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinin Siyasi arxivi”nin (Politischen Archiv den Auswätrigen) Birinci Dünya Harbi (BDH) və İstiklal Savaş Harbi (İSH) fondlarında qorunub saxlanılır. Həmin arxiv sənədlərindəki faktiki materiallar sübut edir ki, 1918-ci ilin mayından 1920-ci ilin aprelinə qədər ermənilər Azərbaycanın Zəngəzur qəzasında on minlərlə dinc, silahsız türk-müsəlman əhalini etnik mənsubiyyətinə görə amansızcasına qətlə yetirmişdir.

Türk-müsəlman əhaliyə qarşı erməni soyqırımları

1917-ci ilə aid statistik məlumatlara görə, Zəngəzur qəzasında türk-müsəlman əhali 123.085 (və ya 99.073), yəni 55,0%, ermənilər isə 99.257 (və ya 82976), yəni 44,3% təşkil edirdi. Kütləvi terror və zorakılıqlardan istifadə edən erməni şovinistləri təkcə 1917-ci ildə Zəngəzur qəzasında 109 kəndi dağıtmışdılar. Əgər 1918-ci ilin mayına qədər türk-müsəlman əhaliyə qarşı kütləvi talanlar və vəhşiliklər I Dünya müharibəsində iştirak etmiş erməni hərbi hissələri və yerli ermənilərin quldur dəstələri tərəfindən həyata keçirilirdisə, Ararat Respublikasının yaranmasından sonra türk-müsəlman əhalisinin soyqırımı rəsmi İrəvanın dövlət siyasətinə çevrildi və bu işdə dövlətin nizami silahlı qüvvələrdən fəal istifadə olunmağa başlandı. Dağlıq bölgədə yerləşən Zəngəzur qəzasının əlaqələri Şuşa qəzası ilə tamamilə, Cəbrayıl qəzası ilə isə qismən kəsildi. Azərbaycan kəndləri erməni kəndlərinin arasında qaldığından, bir-birləri ilə yalnız həmin kəndlər vasitəsilə əlaqə saxlaya bilirdilər. Qəzanın müsəlman əhalisinin vəziyyəti Azərbaycanın başqa əyalətlərinə nisbətən bir də ona görə ağır idi ki, erməni kəndlərindəki silahlı quldur dəstələri ilə yanaşı, bu qəzada Andronikin mütəşəkkil erməni əsgər və zabitlərindən ibarət nizami qoşunları da var idi. 1918-ci ilin may-avqust aylarında Zəngəzurda Ermənistan Respublikasının türk-müsəlman əhaliyə qarşı etnik təmizləmə siyasəti daha da genişləndi. ATASE arxiv sənədlərinin məlumatına görə, İrəvan, Gəncə, Tiflis və Qarsa gedən stratejik yolların qovuşuğunda yerləşən Qarakilsədən qaçan, Azərbaycanın Guneyində, Naxçıvan və Ordubadda kütləvi qırğınların bilavasitə təşkilatçısı olan Andronik və onun dəstəsi Sərdarabad və Zəngəzur bölgəsində müsəlman əhalini qətl etməyə başladı. Andronik və onun quldur dəstəsinin buradakı vəhşilikləri haqqında ATASE arxivinin Birinci Dünya Harbi (BDH) və İstiklal Savaş Harbi (İSH) fondlarına məxsus sənədlərdə çoxsayda materiallar mövcuddur. Həmin materiallarda Zəngəzurun şimal-qərbində sərhəddində yerləşən 12 kəndin ermənilər tərəfindən xarabaya çevrildiyi və əhalisinin məhv edildiyi haqqında məlumat verilmişdir. O cümlədən, Qubadlının 9 km.-də yerləşən Qurban kəndinində erməni əsgərləri tərəfindən 200-dən çox müsəlman əhalinin məhv edilmişdir. Canını qurtara bilənlər isə Dərələyəz tərəflərə üz tutmuşdur. Mədət və Sisyan bölgələrinə də hücum edən ermənilər 5 kəndi viran etmişdilər. Əhalinin çoxunu faciəli şəkildə, görünməmiş işgəncələrlə qətl etmişlər. Ermənilərin bu bölgədə həyata keçirdiyi hücumları nəticəsində Sisyan və Yaylaq bölgəsində yaşayan türklər dəhşət və qorxu içərisində Cəbrayıl və Ağdam istiqamətinə doğru köçməyə başlamışlar. Zəngəzur qəza rəisi M.Namazəliyevin məlumatına görə Andronikin başçılığı ilə erməni quldurları Urud, Darabas, Ağadu, Vağudi, Arıqlı, Şukər, Məlikli, Pulkənd, Şəki, Qızılcıq, Qarakilsənin müsəlman hissəsini, İrmis, Pəhlili, Kürdlər, Xotanan, Sisyan, Zabazadur müsəlman kəndlərini dağıdaraq 500 nəfər insanı qətl etmişdi. M.Namazəliyevin 30 oktyabr 1918-ci il tarixli raportundan isə bəlli olur ki, 1917-ci ilin dekabrı – 1918-ci ili avqustu arasındakı müddətdə təkcə Zəngəzur qəzasının I sahəsində 16 kənd dağıdılmış, 708 nəfər məhv edilmiş, 47 mln 390 min rubl məbləğində maddi ziyan vurulmuşdu. Sisyan mahalının I polis sahəsinin bütün müsəlman kəndləri, II sahənin kəndlərinin əksər hissəsi, III, IV, V sahələrin mühüm hissələri tamamilə məhv edilmişdi. Bəzi kəndlər tamamilə yerlə-yeksan edilmiş, ermənilər tərəfindən əkin sahələrinə çevrilmişdi. 50.000 nəfərdən müsəlman öz yurd-yuvalarından qaçqın düşərək 4-cü sahədə və qonşu Cəbrayıl qəzasında yerləşmişdi.

Soyqırımların qarşısını almaq məqsədi ilə görülən tədbirlər

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti soyqırımlarının qarşısını almaq məqsədi ilə 1919-cu il yanvarın 13-də Cavanşir, Şuşa və Cəbrayıl qəzaları ilə birgə Zəngəzur qəzasının da daxil olduğu Qarabağ general-qubernatorluğu yaratmışdı. Lakin ermənilərin Zəngəzur qəzasının türk-müsəlman əhalisinə qarşı soyqırımları 1919-1920-ci illərdə də davam etdirmişdir. Məlum hadisələrin təsiri altında Zəngəzurdan qaçqın düşmüş 50.000 nəfər türk-müsəlman əhali Azərbaycanın Cəbrayıl, Şuşa, Cavanşir qəzalarında sığınacaq tapmışdı. Azərbaycan Himayəçilik Nazirliyi tərəfindən Klenevskinin rəhbərliyi altında yaradılmış komissiya yerlərdə qaçqınların vəziyyətini ararşdıraraq geniş məruzə hazırlamışdı. Qeyd etmək lazımdır ki, komissiya üzvləri buna qədər qaçqınların məskunlaşdığı digər bölgələrdə də olmuşdular. Lakin onları Zəngəzura qaçqınlarının vəziyyəti dəhşətə gətirmişdi.

Zəngəzur qəzasında türk-müsəlman əhaliyə qarşı soyqırımların nəticələri

Andronik və digər erməni-daşnak quldur başçılarının vəhşiliyi nəticəsində Zəngəzur qəzasının türk-müsəlman kəndlərində 3257 kişi, 2276 qadın və 2196 uşaq öldürülmüş, 1060 kişi, 794 qadın və 485 uşaq yaralanmışdı. Beləliklə, Zəngəzur qəzasında hər iki cinsdən olan 10.068 nəfər öldürülmüş və ya şikəst edilmişdi. Lakin bu rəqəmlər də faciəvi vəziyyəti tam əks etdirmirdi, reallıqda erməni vəhşiliklərinin sayı daha çox idi, çünki müsəlmanlar qəzadan qaçqın düşdüklərindən qurbanların sayını dəqiq müəyyənləşdirmək mümkün olmamışdı. 1917-ci ildə Zəngəzur qəzasında 123.085 nəfər təşkil edən türk-müsəlman əhali 1926-cı il siyahıyaalınma göstəricilərinə görə say baxımdan heç 5000 nəfər deyildi. FTK üzvü N.Mixaylov 1918-ci il ərzində Zəngəzur qəzasında törədilmiş vəhşiliklərin təhqiqatı əsasında hazırladığı məruzədə dağıdılmış və məhv edilmiş 115 kəndin adı göstərilmişdi. Bu sənədlər və faktlar göstərir ki, Zəngəzur bölgəsinin türk-müsəlman əhalisinə qarşı törədilmiş soyqırımlar əsasən, erməni-daşnak qulduru Andronikin və Ermənistan rəhbərliyinin bilavasitə göstərişi ilə, bu dövlətin nizami ordu hissələrinin iştirakı ilə həyata keçirilmişdir. Zəngəzur bölgəsində türk-müsəlman əhaliyə qarşı ermənilərin həyata keçirdiyi soyqırımı öz miqyasına, forma və metodlarına görə tarix boyu insanlığa qarşı törədilmiş, yaddan çıxarılması və bağışlanması mümkün olmayan ən qəddar cinayətlərdən biridir.

Hadisələrin tarixi və ümumi gedişatı

Erməni quldur dəstələrinin həmin qəzanın müsəlman əhalisinə qarşı zorakılıq aktları hərdən səngisə də, zaman-zaman daha qəddarlıqlarla təkrar olunmuşdur. Dağlıq bölgədə yerləşən bu qəzanın əlaqələri Şuşa qəzası ilə tamamilə, Cəbrayıl qəzası ilə isə qismən kəsilmişdi. Azərbaycan kəndləri erməni kəndlərinin arasında qaldığından, bir-birləri ilə yalnız həmin kəndlər vasitəsilə əlaqə saxlaya bilirdilər. Qəzanın müsəlman əhalisinin vəziyyəti Azərbaycanın başqa əyalətlərinə nisbətən bir də ona görə ağır idi ki, erməni kəndlərindəki silahlı quldur dəstələri ilə yanaşı, bu qəzada Andronikin mütəşəkkil erməni əsgər və zabitlərindən ibarət nizami qoŞunlan da var idi. Nizami qoŞunu və erməni quldur dəstələrini ətrafında cəmləşdirmiş Andronik Ermənistan Respublikası hökumətinin tapşırığı ilə Azərbaycan ərazisinə soxulub, müsəlman əhalidən ya Ermənistan hökumətinə tabe olmağı, ya da guya "Ermənistan Respublikasına daxil olan" bu qəzanın ərazisindən çıxmağı tələb edirdi. Qəzanın, demək olar ki, xarici aləmdən təcrid olunmuş və çox zəif silahlanmış müsəlman əhalisi Andronikin bu tələblərini rədd etdikdə ermənilər həmin əhaliyə qarşı görünməmiŞ vəhŞiliklər törətmiş, kütləvi soyqırımları həyata keçirmişdilər.

Fövqəladə təhqiqat komissiyasının məruzəsi

Zəngəzur qəzasında 115 müsəlman kəndinin ermənilər tərəfindən dağıdıldığı göstərilir. Həmin kəndlərdə 3257 kişi, 2776 qadın və 2196 uşaq öldürülmüş, 1060 kişi, 794 qadın və 485 uşaq yaralanmışdı.

Ermənilərin törətdikləri cinayətlər

Şahidlərin ifadələri əsasında tərtib olunmuş məruzədə ermənilərin törətdikləri cinayətlər haqqında ətraflı məlumat vermişdir. Vaqudi kəndində erməni vandalları 400-dən yuxarı azərbaycanlı əhalinin sığınacaq tapdığı məscidə əvvəlcə əl qumbaraları atmış, sonra isə ona od vuraraq, adamlarla birlikdə yandırmışdılar. Qaniçən quldurlar həmin kənddən qaçıb, canını qurtarmaq istəyən uşaq və qadınların başlarını qılınc və xən-cərlərlə üzmüş, İmişli kəndini qətl-qarət edərkən südəmər uşaqları süngülərə taxaraq göyə qaldırmış, öldürülənlərin meyitlərini tikə-tikə doğramışlar. Göstərilənlər ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərin cüzi bir hissəsi idi. Şahidlərin dediyinə görə, bütün bu cinayətlər bilavasitə Andronikin başçılığı ilə həyata keçirilmişdir. Zəngəzurun müsəlman əhalisinə qarşı erməni basqınları, vəhşilikləri 1919 ilin dekabrından etibarən yenidən Şiddətləndi. Müsəlmanlar yaşayan Oxçu, Şabadan, Atqız, Pordavdan kəndlərinə qarşı geniş hərbi əməliyyatlar başlandı. Özü də bu vaxt əməliyyatlarda artıq erməni Ararat Respublikasının rəsmi nizami ordusu da iştirak edirdi. Lakin Ararat Respublikası hökuməti riyakarcasına bu işlərlə heç bir əlaqəsinin olmadığını, bu vəhşiliklərin guya ancaq Andronikin dəstəsi və başqa erməni quldur dəstələri tərəfındən törədildiyini bildirirdi. Andronikin "döyüşçülərinin vəhşilikləri misli görünməmiş həddə çatmışdı. şahidlərin söylədiklərinə görə, Vaqudi kəndində 15 gözəl qız erməni yaraqlılarına paylanmışdı. Onlar mənəvi və fıziki işgəncələrdən ölmüşdülər. Həmin kənddə ermənilər qadınları öldürməzdən əvvəl zorlayır və döşlərini kəsirdilər. Meyitlər o qədər eybəcərləşdirilmişdi ki, onlan tanımaq mümkün olmurdu. Quldur dəstələri bütün müdafiəsiz müsəlman kəndləri-ni talan etdikdən sonra hər yeri və hər ŞEYI oda qalayırdılar. Kəndlərdən hansısa biri müdafıə olunmağa cəhd göstərdikdə mühasirəyə alınır və yerlə yeksan edilirdi.

  • Bu hadisələrin iştirakçısı olan A.Lalayan yazırdı:
  “Türk qadınlarının və uşaqlarının, qocaların və yeniyetmələrin məhv edilməsində daşnak dəstələri… maksimum “şücaət” göstərdilər. Daşnak dəstələrinin ələ keçirdiyi kəndlər canlı insanlardan “azad olunur” və eybəcərləşdirilmiş meyitlərlə dolu xarabazarlığa çevrilirdi”.  

Teleqramlar

  • Erməni millətçilərinin Zəngəzurdakı dəhşətli cinayətləri və onlara layiqli cavab verilməməsi azərbaycanlı əhali arasında ümidsizlik doğururdu. 1920-ci il yanvarın 23-də Cəbrayıldan müəllim Hüseyn Axundzadə və başqaları tərəfındən Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamenti və Hökuməti adına göndərilən teleqramda deyilirdi:
  “Ikinci dəfə olaraq, teleqraf edirik. Zəngəzur müsəlmanları sarıdan başınız sağ olsun. Zəngəzurlular nə qədər ağladılarsa da, nalələri Zəngəzur dağları, dərələri və obaları arasından bir tərəfə çıxmadı… Qızlar və gəlinlər ermənilərin əlinə keçmiş, onların namuslarına təcavuz edilmişdir. Zəngəzurda düşmən müqabilində bir az kişi qalıb. Lakin onlar da ümidsiz vəziyyətdədirlər. Heç bir tərəfdən kömək gəlməmişdir. Ermənilərin nizami orduları on min nəfərə çatmışdır və qüvvələri hər an artmaqdadır “.  
  • Həmin gün Cəlil Sultanovdan da Azərbaycan Parlamentinə və Hökumətinə aşağıdakı məzmunda teleqram daxil olmuşdu:
  “Indicə aldığım məlumata görə, yanvarın 19-da erməni nizami ordusu 10 top və çoxlu pulemyotlarla Xocahan və Qaladərəsi arasındakı bir sıra tatar (Azərbaycan) kəndlərinə hücum etmişlər. Dünənə qədər 15 kənd məhv edilmişdir“.  
  • C.Sultanov əməliyyat yerindən Parlamentə göndərdiyi üçüncü teleqramda yazırdı:
  “Bu gün axşam vaxtı qəza rəisi ilə birlikdə Cəbrayıla gəldim. Açıq səma altında Zəngəzurdan təzəcə gəlmiş on minlərlə lüt, ac qadın və uşaq qaçqınları gördüm. Zəngəzur qəzası Irəvandan on top və pulemyotlarla gəlmiş nizami ordıı tərəfindən tamamilə məhv edilmişdir. Vuruşmada iştirak edən nizami erməni ordusunun sayı on minə çatır… Aldığımız məlumata görə, sabah Zəngəzur tərəfdən Cəbrayıl qəzasına hücum başlanır. Məqsəd Qarabağ erməniləri ilə birləşmək, nəticədə, Naxçıvanla əlaqəni tamamilə kəsmək, beləliklə də, həm Qarabağ, həm də Naxçıvan məsələsini birdəfəlik həll etməkdir. Qarabağın dağlıq hissələrinin erməniləri sürətlə üsyana hazırlaşırlar”.  
  • Yanvarın 24-də C.Sultanovun Cəbrayıldan göndərdiyi son teleqramda deyilirdi:
  “Bütün teleqramlarıma əlavə olaraq, hərbi əməliyyat yerindən məlum edirəm ki, Zəngəzur sarıdan başınız sağ olsun. Ermənilər öz qüvvələrini Cəbrayıl qəzasının sərhədində cəmləşdirirlər. Qarabağı xilas etmək lazımdır. Erməni xəyanəti və hiyləgərliyi qurbanlarının sayı hesaba gəlməzdir”.  

Mövcud olmuş vəziyyət

Aprel işğalından (1920) sonra sovet Rusiyasının Zəngəzur məsələsi ilə bağlı yeritdiyi siyasət Ermənistanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra köklü şəkildə dəyişdi.Belə ki, 1920-ci il aprelin sonunda 11-ci Qırmızı ordunun siyasi rəhbərliyi və Azərbaycan İnqilab Komitəsi sədrinin müavini M.D.Hüseynovun Ermənistan daşnak hökumətinə notasında Qarabağı və Zəngəzuru erməni qoşunlarından təmizləmək tələb olunurdusa, artıq həmin ilin dekabrında Azərbaycan Zəngəzuru Ermənistana "bağışlamağa" məcbur edildi. Bu, sovet Rusiyasının bölgədə yeritdiyi yeni müstəmləkəçilik siyasətinin təzahürü idi. Məkrli planlarını onilliklərlə irəlicədən hesablayan ermənilər daim azərbaycanlıları bu bölgədən sıxışdırmış, nəhayət, ötən əsrin 80-ci illərinin sonunda SSRİ rəhbərliyindəki himayədarlarının köməyi ilə onları əzəli Azərbaycan torpağı Zəngəzurdan son nəfərinə kimi çıxarmışlar.

Ədəbiyyat

  1. İsmayılov Kamran. Zəngəzur bölgəsində azərbaycanlıların soyqırımı (1918-1920-ci illər)//Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il soyqırımları. Elmi redaktor və Ön sözün müəllifi: Yaqub Mahmudov. Bakı: Azərbaycan Tarixçiləri İctimai Birliyi, 2016, s.115-124.
  2. Nəcəfli Güntəkin. Zəngəzur qəzasında türk-müsəlman əhaliyə qarşi erməni soyqırımları yeni arxiv sənədlərində (1918-1920)// AMEA Tarix İnstitutu “Elmi Əsərlər” “XX əsrdə türk-müsəlman əhaliyə qarşi soyqırımları” mövzusunda IV Beynəlxalq elmi konfransın materialları. Xüsusi Buraxılış. №,64, 65, 66. Bakı, 2017, s. 77-83.
  3. Musayev İsmayıl. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər). Bakı, 1997
  4. Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il soyqırımı. Sənədlər toplusu. 3 cilddə, II cild, I kitab. Gəncə quberniyasında soyqırımı. 1917-1920-ci illər, Bakı, Tarix İnstitutunun nəşri, 2011, s.265-287.

İstinadlar

  1. "Zəngəzur qırğınları". 1905.az. İstifadə tarixi: 8 iyul 2021.
  2. ↑ 1. İsmayılov K. Zəngəzur bölgəsində azərbaycanlıların soyqırımı (1918-1920-ci illər)//Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il soyqırımları. Elmi redaktor və Ön sözün müəllifi: Yaqub Mahmudov. Bakı: Azərbaycan Tarixçiləri İctimai Birliyi, 2016, s.115-124.
  3. ↑ Nəcəfli G. Zəngəzur qəzasında türk-müsəlman əhaliyə qarşi erməni soyqırımları yeni arxiv sənədlərində (1918-1920)// AMEA Tarix İnstitutu “Elmi Əsərlər” “XX əsrdə türk-müsəlman əhaliyə qarşi soyqırımları” mövzusunda IV Beynəlxalq elmi konfransın materialları. Xüsusi Buraxılış. №,64, 65, 66. Bakı, 2017, s. 77-83.
  4. Musayev İ. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər) Bakı, 1997, s.49
  5. İsmayılov K. Zəngəzur bölgəsində azərbaycanlıların soyqırımı (1918-1920-ci illər)//Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il soyqırımları. Elmi redaktor və Ön sözün müəllifi: Yaqub Mahmudov. Bakı: Azərbaycan Tarixçiləri İctimai Birliyi, 2016, s.115-116.
  6. İsmayılov K. Zəngəzur bölgəsində azərbaycanlıların soyqırımı (1918-1920-ci illər)//Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il soyqırımları. Elmi redaktor və Ön sözün müəllifi: Yaqub Mahmudov. Bakı: Azərbaycan Tarixçiləri İctimai Birliyi, 2016, s.119.
  7. İsmayılov K. Zəngəzur bölgəsində azərbaycanlıların soyqırımı (1918-1920-ci illər)//Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il soyqırımları. Elmi redaktor və Ön sözün müəllifi: Yaqub Mahmudov. Bakı: Azərbaycan Tarixçiləri İctimai Birliyi, 2016, s.117-118
  8. Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il soyqırımı. Sənədlər toplusu. 3 cilddə, II cild, I kitab. Gəncə quberniyasında soyqırımı. 1917-1920-ci illər, Bakı, Tarix İnstitutunun nəşri, 2011, s.265-287.
  9. "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. İki cilddə, II cild, Bakı, 2005, s.461-462". (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
  10. "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. İki cilddə, II cild, Bakı, 2005, s.461-462". (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
  11. "Səbahəddin Eloğlu "Zəngəzur hadisələri"". (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
  12. "İ.Musayev "Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921)"". (#invisible_char); (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
  13. "İsmayılov K. Zəngəzur bölgəsində azərbaycanlıların soyqırımı (1918-1920-ci illər)//Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il soyqırımları. Elmi redaktor və Ön sözün müəllifi: Yaqub Mahmudov. Bakı: Azərbaycan Tarixçiləri İctimai Birliyi, 2016, s". (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
  14. "ZƏNGƏZUR QƏZASINDA TÜRK-MÜSƏLMAN SOYQIRIMI". tarixinstitutu.az. İstifadə tarixi: 8 iyul 2021.
  15. "Azərbaycan xalqına qarşı 1918-ci il soyqırımı. Sənədlər toplusu. 3 cilddə, II cild, I kitab. Gəncə quberniyasında soyqırımı. 1917-1920-ci illər, Bakı, Tarix İnstitutunun nəşri, 2011". (#cite_web_url); (#accessdate_missing_url)
  16. "Zəngəzur qırğınları". 525.az. İstifadə tarixi: 8 iyul 2021.

Xarici keçidlər

  • "Zəngəzur faciələri". www.anl.az. İstifadə tarixi: 8 iyul 2021.
  • "Azərbaycanlıların etnik təmizlənməsinin ilk mərhələsi". www.elibrary.az. İstifadə tarixi: 8 iyul 2021.
  • "Zəngəzuru ermənilərə kimlər və necə "bağışladı"?". femida.az. İstifadə tarixi: 8 iyul 2021.
  • "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamenti (sənədlər toplusu). VI cilddə" (PDF). elibrary.bsu.edu.az. İstifadə tarixi: 8 iyul 2021. (#invisible_char)

Həmçinin bax

September 01, 2021
zəngəzur, qəzasında, soyqırımlar, 1918, 1920, zəngəzur, qirğinlari, 1918, erməni, daşnak, quldur, dəstələrinin, 1918, ildən, 1920, ilin, aprelinə, qədər, zəngəzurda, azərbaycanlılara, qarşı, törətdiyi, soyqırımları, mündəricat, soyqırımları, təsdiq, edən, arxi. ZENGEZUR QIRGINLARI 1918 20 ermeni dasnak quldur destelerinin 1918 ci ilden 1920 ci ilin apreline qeder Zengezurda azerbaycanlilara qarsi toretdiyi soyqirimlari 1 Mundericat 1 Soyqirimlari tesdiq eden arxiv materiallari 2 Turk muselman ehaliye qarsi ermeni soyqirimlari 3 Soyqirimlarin qarsisini almaq meqsedi ile gorulen tedbirler 4 Zengezur qezasinda turk muselman ehaliye qarsi soyqirimlarin neticeleri 5 Hadiselerin tarixi ve umumi gedisati 6 Fovqelade tehqiqat komissiyasinin meruzesi 7 Ermenilerin toretdikleri cinayetler 8 Teleqramlar 9 Movcud olmus veziyyet 10 Edebiyyat 11 Istinadlar 12 Xarici kecidler 13 Hemcinin baxSoyqirimlari tesdiq eden arxiv materiallari RedakteEhalisi soyqirim ve deportasiyalara meruz qalmis tarixi Azerbaycan erazilerinden biri de qedim Zengezur torpagidir Bu soyqirimlari subut eden qiymetli senedler bu gun Azerbaycan Respublikasi Milli Arxiv Idaresinde qorunan Fovqelade Tehqiqat Komissiyasinin senedlerinde Turkiye Cumhuriyyetinin Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etut Baskanligi Arsivi Basbakanlik Osmanli Arsivi ve Almaniya Federativ Respublikasinin Berlin seherindeki Almaniya Xarici Isler Nazirliyinin Siyasi arxivi nin Politischen Archiv den Auswatrigen Birinci Dunya Harbi BDH ve Istiklal Savas Harbi ISH fondlarinda qorunub saxlanilir Hemin arxiv senedlerindeki faktiki materiallar subut edir ki 1918 ci ilin mayindan 1920 ci ilin apreline qeder ermeniler Azerbaycanin Zengezur qezasinda on minlerle dinc silahsiz turk muselman ehalini etnik mensubiyyetine gore amansizcasina qetle yetirmisdir 2 3 Turk muselman ehaliye qarsi ermeni soyqirimlari Redakte1917 ci ile aid statistik melumatlara gore Zengezur qezasinda turk muselman ehali 123 085 ve ya 99 073 yeni 55 0 ermeniler ise 99 257 ve ya 82976 yeni 44 3 teskil edirdi 4 Kutlevi terror ve zorakiliqlardan istifade eden ermeni sovinistleri tekce 1917 ci ilde Zengezur qezasinda 109 kendi dagitmisdilar Eger 1918 ci ilin mayina qeder turk muselman ehaliye qarsi kutlevi talanlar ve vehsilikler I Dunya muharibesinde istirak etmis ermeni herbi hisseleri ve yerli ermenilerin quldur desteleri terefinden heyata kecirilirdise Ararat Respublikasinin yaranmasindan sonra turk muselman ehalisinin soyqirimi resmi Irevanin dovlet siyasetine cevrildi ve bu isde dovletin nizami silahli quvvelerden feal istifade olunmaga baslandi 5 Dagliq bolgede yerlesen Zengezur qezasinin elaqeleri Susa qezasi ile tamamile Cebrayil qezasi ile ise qismen kesildi Azerbaycan kendleri ermeni kendlerinin arasinda qaldigindan bir birleri ile yalniz hemin kendler vasitesile elaqe saxlaya bilirdiler Qezanin muselman ehalisinin veziyyeti Azerbaycanin basqa eyaletlerine nisbeten bir de ona gore agir idi ki ermeni kendlerindeki silahli quldur desteleri ile yanasi bu qezada Andronikin mutesekkil ermeni esger ve zabitlerinden ibaret nizami qosunlari da var idi 1918 ci ilin may avqust aylarinda Zengezurda Ermenistan Respublikasinin turk muselman ehaliye qarsi etnik temizleme siyaseti daha da genislendi ATASE arxiv senedlerinin melumatina gore Irevan Gence Tiflis ve Qarsa geden stratejik yollarin qovusugunda yerlesen Qarakilseden qacan Azerbaycanin Guneyinde Naxcivan ve Ordubadda kutlevi qirginlarin bilavasite teskilatcisi olan Andronik ve onun destesi Serdarabad ve Zengezur bolgesinde muselman ehalini qetl etmeye basladi Andronik ve onun quldur destesinin buradaki vehsilikleri haqqinda ATASE arxivinin Birinci Dunya Harbi BDH ve Istiklal Savas Harbi ISH fondlarina mexsus senedlerde coxsayda materiallar movcuddur 3 Hemin materiallarda Zengezurun simal qerbinde serheddinde yerlesen 12 kendin ermeniler terefinden xarabaya cevrildiyi ve ehalisinin mehv edildiyi haqqinda melumat verilmisdir O cumleden Qubadlinin 9 km de yerlesen Qurban kendininde ermeni esgerleri terefinden 200 den cox muselman ehalinin mehv edilmisdir Canini qurtara bilenler ise Dereleyez tereflere uz tutmusdur Medet ve Sisyan bolgelerine de hucum eden ermeniler 5 kendi viran etmisdiler Ehalinin coxunu facieli sekilde gorunmemis isgencelerle qetl etmisler Ermenilerin bu bolgede heyata kecirdiyi hucumlari neticesinde Sisyan ve Yaylaq bolgesinde yasayan turkler dehset ve qorxu icerisinde Cebrayil ve Agdam istiqametine dogru kocmeye baslamislar Zengezur qeza reisi M Namazeliyevin melumatina gore Andronikin basciligi ile ermeni quldurlari Urud Darabas Agadu Vagudi Ariqli Suker Melikli Pulkend Seki Qizilciq Qarakilsenin muselman hissesini Irmis Pehlili Kurdler Xotanan Sisyan Zabazadur muselman kendlerini dagidaraq 500 nefer insani qetl etmisdi M Namazeliyevin 30 oktyabr 1918 ci il tarixli raportundan ise belli olur ki 1917 ci ilin dekabri 1918 ci ili avqustu arasindaki muddetde tekce Zengezur qezasinin I sahesinde 16 kend dagidilmis 708 nefer mehv edilmis 47 mln 390 min rubl mebleginde maddi ziyan vurulmusdu Sisyan mahalinin I polis sahesinin butun muselman kendleri II sahenin kendlerinin ekser hissesi III IV V sahelerin muhum hisseleri tamamile mehv edilmisdi Bezi kendler tamamile yerle yeksan edilmis ermeniler terefinden ekin sahelerine cevrilmisdi 50 000 neferden muselman oz yurd yuvalarindan qacqin duserek 4 cu sahede ve qonsu Cebrayil qezasinda yerlesmisdi 2 Soyqirimlarin qarsisini almaq meqsedi ile gorulen tedbirler RedakteAzerbaycan Xalq Cumhuriyyeti soyqirimlarinin qarsisini almaq meqsedi ile 1919 cu il yanvarin 13 de Cavansir Susa ve Cebrayil qezalari ile birge Zengezur qezasinin da daxil oldugu Qarabag general qubernatorlugu yaratmisdi Lakin ermenilerin Zengezur qezasinin turk muselman ehalisine qarsi soyqirimlari 1919 1920 ci illerde de davam etdirmisdir Melum hadiselerin tesiri altinda Zengezurdan qacqin dusmus 50 000 nefer turk muselman ehali Azerbaycanin Cebrayil Susa Cavansir qezalarinda siginacaq tapmisdi Azerbaycan Himayecilik Nazirliyi terefinden Klenevskinin rehberliyi altinda yaradilmis komissiya yerlerde qacqinlarin veziyyetini ararsdiraraq genis meruze hazirlamisdi Qeyd etmek lazimdir ki komissiya uzvleri buna qeder qacqinlarin meskunlasdigi diger bolgelerde de olmusdular Lakin onlari Zengezura qacqinlarinin veziyyeti dehsete getirmisdi 6 Zengezur qezasinda turk muselman ehaliye qarsi soyqirimlarin neticeleri RedakteAndronik ve diger ermeni dasnak quldur bascilarinin vehsiliyi neticesinde Zengezur qezasinin turk muselman kendlerinde 3257 kisi 2276 qadin ve 2196 usaq oldurulmus 1060 kisi 794 qadin ve 485 usaq yaralanmisdi Belelikle Zengezur qezasinda her iki cinsden olan 10 068 nefer oldurulmus ve ya sikest edilmisdi Lakin bu reqemler de facievi veziyyeti tam eks etdirmirdi realliqda ermeni vehsiliklerinin sayi daha cox idi cunki muselmanlar qezadan qacqin dusduklerinden qurbanlarin sayini deqiq mueyyenlesdirmek mumkun olmamisdi 7 1917 ci ilde Zengezur qezasinda 123 085 nefer teskil eden turk muselman ehali 1926 ci il siyahiyaalinma gostericilerine gore say baximdan hec 5000 nefer deyildi FTK uzvu N Mixaylov 1918 ci il erzinde Zengezur qezasinda toredilmis vehsiliklerin tehqiqati esasinda hazirladigi meruzede 8 dagidilmis ve mehv edilmis 115 kendin adi gosterilmisdi Bu senedler ve faktlar gosterir ki Zengezur bolgesinin turk muselman ehalisine qarsi toredilmis soyqirimlar esasen ermeni dasnak qulduru Andronikin ve Ermenistan rehberliyinin bilavasite gosterisi ile bu dovletin nizami ordu hisselerinin istiraki ile heyata kecirilmisdir Zengezur bolgesinde turk muselman ehaliye qarsi ermenilerin heyata kecirdiyi soyqirimi oz miqyasina forma ve metodlarina gore tarix boyu insanliga qarsi toredilmis yaddan cixarilmasi ve bagislanmasi mumkun olmayan en qeddar cinayetlerden biridir 3 Hadiselerin tarixi ve umumi gedisati RedakteErmeni quldur destelerinin hemin qezanin muselman ehalisine qarsi zorakiliq aktlari herden sengise de zaman zaman daha qeddarliqlarla tekrar olunmusdur Dagliq bolgede yerlesen bu qezanin elaqeleri Susa qezasi ile tamamile Cebrayil qezasi ile ise qismen kesilmisdi Azerbaycan kendleri ermeni kendlerinin arasinda qaldigindan bir birleri ile yalniz hemin kendler vasitesile elaqe saxlaya bilirdiler Qezanin muselman ehalisinin veziyyeti Azerbaycanin basqa eyaletlerine nisbeten bir de ona gore agir idi ki ermeni kendlerindeki silahli quldur desteleri ile yanasi bu qezada Andronikin mutesekkil ermeni esger ve zabitlerinden ibaret nizami qoSunlan da var idi Nizami qoSunu ve ermeni quldur destelerini etrafinda cemlesdirmis Andronik Ermenistan Respublikasi hokumetinin tapsirigi ile Azerbaycan erazisine soxulub muselman ehaliden ya Ermenistan hokumetine tabe olmagi ya da guya Ermenistan Respublikasina daxil olan bu qezanin erazisinden cixmagi teleb edirdi Qezanin demek olar ki xarici alemden tecrid olunmus ve cox zeif silahlanmis muselman ehalisi Andronikin bu teleblerini redd etdikde ermeniler hemin ehaliye qarsi gorunmemiS vehSilikler toretmis kutlevi soyqirimlari heyata kecirmisdiler 9 Fovqelade tehqiqat komissiyasinin meruzesi RedakteZengezur qezasinda 115 muselman kendinin ermeniler terefinden dagidildigi gosterilir Hemin kendlerde 3257 kisi 2776 qadin ve 2196 usaq oldurulmus 1060 kisi 794 qadin ve 485 usaq yaralanmisdi 10 Ermenilerin toretdikleri cinayetler RedakteSahidlerin ifadeleri esasinda tertib olunmus meruzede ermenilerin toretdikleri cinayetler haqqinda etrafli melumat vermisdir Vaqudi kendinde ermeni vandallari 400 den yuxari azerbaycanli ehalinin siginacaq tapdigi mescide evvelce el qumbaralari atmis sonra ise ona od vuraraq adamlarla birlikde yandirmisdilar Qanicen quldurlar hemin kendden qacib canini qurtarmaq isteyen usaq ve qadinlarin baslarini qilinc ve xen cerlerle uzmus Imisli kendini qetl qaret ederken sudemer usaqlari sungulere taxaraq goye qaldirmis oldurulenlerin meyitlerini tike tike dogramislar 11 Gosterilenler ermenilerin toretdikleri vehsiliklerin cuzi bir hissesi idi Sahidlerin dediyine gore butun bu cinayetler bilavasite Andronikin basciligi ile heyata kecirilmisdir Zengezurun muselman ehalisine qarsi ermeni basqinlari vehsilikleri 1919 ilin dekabrindan etibaren yeniden Siddetlendi Muselmanlar yasayan Oxcu Sabadan Atqiz Pordavdan kendlerine qarsi genis herbi emeliyyatlar baslandi Ozu de bu vaxt emeliyyatlarda artiq ermeni Ararat Respublikasinin resmi nizami ordusu da istirak edirdi Lakin Ararat Respublikasi hokumeti riyakarcasina bu islerle hec bir elaqesinin olmadigini bu vehsiliklerin guya ancaq Andronikin destesi ve basqa ermeni quldur desteleri terefinden toredildiyini bildirirdi Andronikin doyusculerinin vehsilikleri misli gorunmemis hedde catmisdi sahidlerin soylediklerine gore Vaqudi kendinde 15 gozel qiz ermeni yaraqlilarina paylanmisdi Onlar menevi ve fiziki isgencelerden olmusduler Hemin kendde ermeniler qadinlari oldurmezden evvel zorlayir ve doslerini kesirdiler Meyitler o qeder eybecerlesdirilmisdi ki onlan tanimaq mumkun olmurdu Quldur desteleri butun mudafiesiz muselman kendleri ni talan etdikden sonra her yeri ve her SEYI oda qalayirdilar 12 Kendlerden hansisa biri mudafie olunmaga cehd gosterdikde muhasireye alinir ve yerle yeksan edilirdi 13 Bu hadiselerin istirakcisi olan A Lalayan yazirdi Turk qadinlarinin ve usaqlarinin qocalarin ve yeniyetmelerin mehv edilmesinde dasnak desteleri maksimum sucaet gosterdiler Dasnak destelerinin ele kecirdiyi kendler canli insanlardan azad olunur ve eybecerlesdirilmis meyitlerle dolu xarabazarliga cevrilirdi Teleqramlar RedakteErmeni milletcilerinin Zengezurdaki dehsetli cinayetleri ve onlara layiqli cavab verilmemesi azerbaycanli ehali arasinda umidsizlik dogururdu 1920 ci il yanvarin 23 de Cebrayildan muellim Huseyn Axundzade ve basqalari terefinden Azerbaycan Cumhuriyyeti Parlamenti ve Hokumeti adina gonderilen teleqramda deyilirdi Ikinci defe olaraq teleqraf edirik Zengezur muselmanlari saridan basiniz sag olsun Zengezurlular ne qeder agladilarsa da naleleri Zengezur daglari dereleri ve obalari arasindan bir terefe cixmadi Qizlar ve gelinler ermenilerin eline kecmis onlarin namuslarina tecavuz edilmisdir Zengezurda dusmen muqabilinde bir az kisi qalib Lakin onlar da umidsiz veziyyetdedirler Hec bir terefden komek gelmemisdir Ermenilerin nizami ordulari on min nefere catmisdir ve quvveleri her an artmaqdadir Hemin gun Celil Sultanovdan da Azerbaycan Parlamentine ve Hokumetine asagidaki mezmunda teleqram daxil olmusdu Indice aldigim melumata gore yanvarin 19 da ermeni nizami ordusu 10 top ve coxlu pulemyotlarla Xocahan ve Qaladeresi arasindaki bir sira tatar Azerbaycan kendlerine hucum etmisler Dunene qeder 15 kend mehv edilmisdir C Sultanov emeliyyat yerinden Parlamente gonderdiyi ucuncu teleqramda yazirdi Bu gun axsam vaxti qeza reisi ile birlikde Cebrayila geldim Aciq sema altinda Zengezurdan tezece gelmis on minlerle lut ac qadin ve usaq qacqinlari gordum Zengezur qezasi Irevandan on top ve pulemyotlarla gelmis nizami ordii terefinden tamamile mehv edilmisdir Vurusmada istirak eden nizami ermeni ordusunun sayi on mine catir Aldigimiz melumata gore sabah Zengezur terefden Cebrayil qezasina hucum baslanir Meqsed Qarabag ermenileri ile birlesmek neticede Naxcivanla elaqeni tamamile kesmek belelikle de hem Qarabag hem de Naxcivan meselesini birdefelik hell etmekdir Qarabagin dagliq hisselerinin ermenileri suretle usyana hazirlasirlar Yanvarin 24 de C Sultanovun Cebrayildan gonderdiyi son teleqramda deyilirdi Butun teleqramlarima elave olaraq herbi emeliyyat yerinden melum edirem ki Zengezur saridan basiniz sag olsun Ermeniler oz quvvelerini Cebrayil qezasinin serhedinde cemlesdirirler Qarabagi xilas etmek lazimdir Ermeni xeyaneti ve hiylegerliyi qurbanlarinin sayi hesaba gelmezdir 14 Movcud olmus veziyyet RedakteAprel isgalindan 1920 sonra sovet Rusiyasinin Zengezur meselesi ile bagli yeritdiyi siyaset Ermenistanda Sovet hakimiyyeti qurulduqdan sonra koklu sekilde deyisdi 15 Bele ki 1920 ci il aprelin sonunda 11 ci Qirmizi ordunun siyasi rehberliyi ve Azerbaycan Inqilab Komitesi sedrinin muavini M D Huseynovun Ermenistan dasnak hokumetine notasinda Qarabagi ve Zengezuru ermeni qosunlarindan temizlemek teleb olunurdusa artiq hemin ilin dekabrinda Azerbaycan Zengezuru Ermenistana bagislamaga mecbur edildi Bu sovet Rusiyasinin bolgede yeritdiyi yeni mustemlekecilik siyasetinin tezahuru idi Mekrli planlarini onilliklerle ireliceden hesablayan ermeniler daim azerbaycanlilari bu bolgeden sixisdirmis nehayet oten esrin 80 ci illerinin sonunda SSRI rehberliyindeki himayedarlarinin komeyi ile onlari ezeli Azerbaycan torpagi Zengezurdan son neferine kimi cixarmislar 16 Edebiyyat RedakteIsmayilov Kamran Zengezur bolgesinde azerbaycanlilarin soyqirimi 1918 1920 ci iller Azerbaycan xalqina qarsi 1918 ci il soyqirimlari Elmi redaktor ve On sozun muellifi Yaqub Mahmudov Baki Azerbaycan Tarixcileri Ictimai Birliyi 2016 s 115 124 Necefli Guntekin Zengezur qezasinda turk muselman ehaliye qarsi ermeni soyqirimlari yeni arxiv senedlerinde 1918 1920 AMEA Tarix Institutu Elmi Eserler XX esrde turk muselman ehaliye qarsi soyqirimlari movzusunda IV Beynelxalq elmi konfransin materiallari Xususi Buraxilis 64 65 66 Baki 2017 s 77 83 Musayev Ismayil Azerbaycanin Naxcivan ve Zengezur bolgelerinde siyasi veziyyet ve xarici dovletlerin siyaseti 1917 1921 ci iller Baki 1997 Azerbaycan xalqina qarsi 1918 ci il soyqirimi Senedler toplusu 3 cildde II cild I kitab Gence quberniyasinda soyqirimi 1917 1920 ci iller Baki Tarix Institutunun nesri 2011 s 265 287 Istinadlar Redakte Zengezur qirginlari 1905 az Istifade tarixi 8 iyul 2021 1 2 1 Ismayilov K Zengezur bolgesinde azerbaycanlilarin soyqirimi 1918 1920 ci iller Azerbaycan xalqina qarsi 1918 ci il soyqirimlari Elmi redaktor ve On sozun muellifi Yaqub Mahmudov Baki Azerbaycan Tarixcileri Ictimai Birliyi 2016 s 115 124 1 2 3 Necefli G Zengezur qezasinda turk muselman ehaliye qarsi ermeni soyqirimlari yeni arxiv senedlerinde 1918 1920 AMEA Tarix Institutu Elmi Eserler XX esrde turk muselman ehaliye qarsi soyqirimlari movzusunda IV Beynelxalq elmi konfransin materiallari Xususi Buraxilis 64 65 66 Baki 2017 s 77 83 Musayev I Azerbaycanin Naxcivan ve Zengezur bolgelerinde siyasi veziyyet ve xarici dovletlerin siyaseti 1917 1921 ci iller Baki 1997 s 49 Ismayilov K Zengezur bolgesinde azerbaycanlilarin soyqirimi 1918 1920 ci iller Azerbaycan xalqina qarsi 1918 ci il soyqirimlari Elmi redaktor ve On sozun muellifi Yaqub Mahmudov Baki Azerbaycan Tarixcileri Ictimai Birliyi 2016 s 115 116 Ismayilov K Zengezur bolgesinde azerbaycanlilarin soyqirimi 1918 1920 ci iller Azerbaycan xalqina qarsi 1918 ci il soyqirimlari Elmi redaktor ve On sozun muellifi Yaqub Mahmudov Baki Azerbaycan Tarixcileri Ictimai Birliyi 2016 s 119 Ismayilov K Zengezur bolgesinde azerbaycanlilarin soyqirimi 1918 1920 ci iller Azerbaycan xalqina qarsi 1918 ci il soyqirimlari Elmi redaktor ve On sozun muellifi Yaqub Mahmudov Baki Azerbaycan Tarixcileri Ictimai Birliyi 2016 s 117 118 Azerbaycan xalqina qarsi 1918 ci il soyqirimi Senedler toplusu 3 cildde II cild I kitab Gence quberniyasinda soyqirimi 1917 1920 ci iller Baki Tarix Institutunun nesri 2011 s 265 287 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi Iki cildde II cild Baki 2005 s 461 462 cite web url accessdate missing url Azerbaycan Xalq Cumhuriyyeti Ensiklopediyasi Iki cildde II cild Baki 2005 s 461 462 cite web url accessdate missing url Sebaheddin Eloglu Zengezur hadiseleri cite web url accessdate missing url I Musayev Azerbaycanin Naxcivan ve Zengezur bolgelerinde siyasi veziyyet ve xarici dovletlerin siyaseti 1917 1921 invisible char cite web url accessdate missing url Ismayilov K Zengezur bolgesinde azerbaycanlilarin soyqirimi 1918 1920 ci iller Azerbaycan xalqina qarsi 1918 ci il soyqirimlari Elmi redaktor ve On sozun muellifi Yaqub Mahmudov Baki Azerbaycan Tarixcileri Ictimai Birliyi 2016 s cite web url accessdate missing url ZENGEZUR QEZASINDA TURK MUSELMAN SOYQIRIMI tarixinstitutu az Istifade tarixi 8 iyul 2021 Azerbaycan xalqina qarsi 1918 ci il soyqirimi Senedler toplusu 3 cildde II cild I kitab Gence quberniyasinda soyqirimi 1917 1920 ci iller Baki Tarix Institutunun nesri 2011 cite web url accessdate missing url Zengezur qirginlari 525 az Istifade tarixi 8 iyul 2021 Xarici kecidler Redakte Zengezur facieleri www anl az Istifade tarixi 8 iyul 2021 Azerbaycanlilarin etnik temizlenmesinin ilk merhelesi www elibrary az Istifade tarixi 8 iyul 2021 Zengezuru ermenilere kimler ve nece bagisladi femida az Istifade tarixi 8 iyul 2021 Azerbaycan Xalq Cumhuriyyetinin Parlamenti senedler toplusu VI cildde PDF elibrary bsu edu az Istifade tarixi 8 iyul 2021 invisible char Hemcinin bax RedakteZengezur Zengezur qezasi Zengezur dehliziMenbe https az wikipedia org w index php title Zengezur qezasinda soyqirimlar 1918 1920 amp oldid 6055496, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.