XIX əsrin 60-cı illərinin əvvəllərində Şimali Azərbaycanın sosial-iqtisadi və siyasi həyatında baş vermiş ən mühüm yeniliklər tezliklə burada da kəndli islahatının keçirilməsini və feodal-asılı münasibətlərin ləğv edilməsini zəruri edirdi. Getdikcə hakim dairələrdə belə bir fikir qəti olaraq formalaşırdı ki, Cənubi Qafqazın bəzi yerlərində islahatlara başlamağı ləngitmək olmaz. İlk növbədə Gürcüstanda təhkimçiliyi ləğv etmək qərara alınmışdır.
Çar hökumətinin Gürcüstanda kəndli islahatınının keçirilməsinə hazırlıq xəbəri Şimali Azərbaycanın sosial-iqtisadi və siyasi cəhətdən daha ziddiyyətli olan Zaqatala dairəsinin əhalisinin kəskin həyacanına səbəb oldu.
Müstəmləkəçi hakimiyyət orqanları Car-Balakən əhalisinə qarşı kobud müstəmləkə siyasəti yeridirdi. Hökumətin yeritdiyi zorakı xristianlaşdırma siyasəti də sosial-iqtisadi vəziyyətin kəskinləşməsində mühüm rol oynayırdı. Əhalinin şəxsi və torpaq hüquqlarını müəyyən etmək məqsədi ilə Zaqatalaya hökumət komissiyası gəlmişdi. Bu komissiya belə bir fikirdə idi ki, carlıların torpaqlarında yaşayan ingiloyları və muğalları qazandıqları gəlirin on qatı həcmində bir dəfəlik vəsait ödəməklə keşkəl (torpaq) sahiblərinin asılılığından qurtarmaq lazımdır.
Torpağı becərənlər ingiloylar və muğallar olduğundan, bu tədbirin həyata keçirilməsi nəticəsinda bir sıra kəndlərin keşkəl sahibləri əsas gəlir səlahiyyətindən məhrum olurdular. Ona görə də keşkəl sahibləri burada islahatın keçirilməsini istəmirdilər.
Üsyanın başlanması
Yetişməkdə olan üsyanın başlanması üçün bütün əhalisi yerli müsəlmanlardan ibarət olan Balakən kəndində 1862-ci ildə kilsə tikilməsi bir siqnal oldu. Bu işin təşəbbüsçüsü kadet korpusunda tərbiyə almış və xristianlığı qəbul etmiş Aleksandr Qalacov idi. Qalacov nəslinə mənsub ailələr nəinki vergi yığmaqla kifayətlənir, həm də qanunlara zidd şəkildə icyimai istifadəyə verikmiş torpaqları mənimsəməyə başlamışdılar.
Üsyan 1863-cü ilin iyununda Zaqatalada başlandı. Üsyana rus ordusunun keçmiş zabiti, əhali içərisində böyük nüfuza sahib olan Hacı Murtuz başçılıq edirdi. Onun ən yaxın köməkçiləri balakənli Bürcəli və Carlı Molla Zəngi oldular. Üsyan geniş sosial təbəqələri əhatə edirdi. Onun hərəkətverici qüvvələrini keşkəl sahibləri, müsəlman ruhaniləri, yerli imtiyazlı təbəqələr və müstəmləkə əsarətinə qarşı hər bir çıxışda yaxşı gələcəyə ümid bəsləyən sadə xalq təşkil edirdi. Zaqatala dairəsinin hər yerindən Xurmaoba kəndinə gələn üsyançı dəstələr vahid qüvvədə birləşdilər. Onlar pravoslavlığı qəbul etmiş ingiloyları inandırırdılar ki, dövlət gec-tez onların xristianlaşdırılmasına sərf etdiyi bütün vəsaiti: altı illik güzəşti, bəylərin torpaq asılılığından azad edilmələri barədə təəhhüdü, kilsə tikintiləri ilə bağlı olaraq il ərzində kilsə tərəfindən kəsilmiş aylıq məvacibi ləğv edəcək və bunun əvəzini onlardan alacaqdır. Bütün bu izahat işlərinin nəticəsində, çox keçmədən ingiloylar zorla pravoslavlaşdırıldıqlarına dair şikayətlə Qafqaz canişininə müraciət edərək, yenidən İslam dininə qayıtmaq arzusunda olduqlarını bildirirlər.
İyunun 5-dən 6-na keçən gecə, leysan yağışı altında üsyançılar Zaqatala qalasına hücuma başladılar. Həmin gün daha çox tərəfadr topamaq üçün Hacı Murtuz özünü imam elan etdi. Üsyan zamanı Zaqatala dairəsinin rəisi Şalikov öldürüldü. Lakin top atəşləri ilə qarşılaşan üsyançılar geri çəkilməyə məcbur oldular. Sonrakı hücumlar da uğursuz oldu. Məğlubiyyətin əsas səbəblərindən biri Dağıstan əhalisinin gözlənilən dəstəyi göstərməməsi idi.
Üsyanın məğlub olması, nəticələri və əhəmiyyəti
Çar hökuməti üsyanın geniş vüsət almasından təşvişə düşərək onun yatırılması üçün təcili tədbirlərə əl atdı. Üsyan iştirakçıları arasında kütləvi həbslər keçirildi. Çar məmurları Qorağan kəndindəki məscidi bağladılar. Əmrə tabe olmayaraq həmin məscidə gələnləri və islama etiqad edənləri kütləvi surətdə həbsə aldılar. Müstəmləkəçilər bununla kifayətlənmədilər. Temirxan-Şuradan buraya 3 minlik süvari süvari rus ordusu da yeridildi. Hərbi-səhra məhkəməsinin qərarı ilə üsyanın 18 nəfər ən fəal iştirakçısı və onların ailə üzvləri katorqa işlərinə göndərildi. Hacı Murtuz Yenisey quberniyasına sürgün edildi. Hökumət dairələri üsyanda iştirak etmiş kəndlilərə vəhşicəsinə divan tutdular. Vurulan ziyan üsyançıların hesabına ödənildi. Üsyan iştirakçılarının əmlakı dağıdıldı və talan edildi. Lakin Zaqatala dairəsinin yeni rəisi Stoletov başa düşdü ki, üsyanın yatırılmasında həddindən artıq zorakılığa yol verilərsə, yerli əhali arasında yeni narazılıq dalğası başlana bilər. Bunu nəzərə alaraq dairənin yeni rəhbərliyi pravoslavlaşdırılmış ingiloylara öz arzuları ilə yenidən islama qayıtmağa icazə verdi və bunun üçün bir il müddət təyin edildi. Üsyan nəticəsində ingiloylar kütləvi sürətdə pravoslavlıqdan imtina etdilər və bununla 7 pravoslav icması bağlandı. Yalnız Qax və Qorağan kəndi əhalisinin bir qismi, həmçinin Əlibəyli kəndinin əhalisi pravoslavlıqda qaldı.
Üsyan mütəşəkkil xarakter daşımırdı, yalnız Zaqatala dairəsi ilə məhdudlaşırdı. Qüvvələr nisbəti də qeyri-bərabər idi. Üsyançılar qətiyyətsizlik göstərdilər və həm də onlar arasında istənilən birlik yox idi.
Mənbə
Azərbaycan tarixi, cild 2, Bakı, 1964.
Avqust 12, 2021
zaqatala, üsyanı, 1863, zaqatala, üsyanı, 1863, ildə, zaqatala, dairəsində, feodal, asılı, münasibətlərə, qarşı, qiyam, mündəricat, üsyanın, səbəbləri, üsyanın, başlanması, üsyanın, məğlub, olması, nəticələri, əhəmiyyəti, mənbəüsyanın, səbəbləri, redaktəxix, ə. Zaqatala usyani 1863 cu ilde Zaqatala dairesinde feodal asili munasibetlere qarsi qiyam Mundericat 1 Usyanin sebebleri 2 Usyanin baslanmasi 3 Usyanin meglub olmasi neticeleri ve ehemiyyeti 4 MenbeUsyanin sebebleri RedakteXIX esrin 60 ci illerinin evvellerinde Simali Azerbaycanin sosial iqtisadi ve siyasi heyatinda bas vermis en muhum yenilikler tezlikle burada da kendli islahatinin kecirilmesini ve feodal asili munasibetlerin legv edilmesini zeruri edirdi Getdikce hakim dairelerde bele bir fikir qeti olaraq formalasirdi ki Cenubi Qafqazin bezi yerlerinde islahatlara baslamagi lengitmek olmaz Ilk novbede Gurcustanda tehkimciliyi legv etmek qerara alinmisdir Car hokumetinin Gurcustanda kendli islahatininin kecirilmesine hazirliq xeberi Simali Azerbaycanin sosial iqtisadi ve siyasi cehetden daha ziddiyyetli olan Zaqatala dairesinin ehalisinin keskin heyacanina sebeb oldu Mustemlekeci hakimiyyet orqanlari Car Balaken ehalisine qarsi kobud mustemleke siyaseti yeridirdi Hokumetin yeritdiyi zoraki xristianlasdirma siyaseti de sosial iqtisadi veziyyetin keskinlesmesinde muhum rol oynayirdi Ehalinin sexsi ve torpaq huquqlarini mueyyen etmek meqsedi ile Zaqatalaya hokumet komissiyasi gelmisdi Bu komissiya bele bir fikirde idi ki carlilarin torpaqlarinda yasayan ingiloylari ve mugallari qazandiqlari gelirin on qati hecminde bir defelik vesait odemekle keskel torpaq sahiblerinin asililigindan qurtarmaq lazimdir Torpagi becerenler ingiloylar ve mugallar oldugundan bu tedbirin heyata kecirilmesi neticesinda bir sira kendlerin keskel sahibleri esas gelir selahiyyetinden mehrum olurdular Ona gore de keskel sahibleri burada islahatin kecirilmesini istemirdiler Usyanin baslanmasi RedakteYetismekde olan usyanin baslanmasi ucun butun ehalisi yerli muselmanlardan ibaret olan Balaken kendinde 1862 ci ilde kilse tikilmesi bir siqnal oldu Bu isin tesebbuscusu kadet korpusunda terbiye almis ve xristianligi qebul etmis Aleksandr Qalacov idi Qalacov nesline mensub aileler neinki vergi yigmaqla kifayetlenir hem de qanunlara zidd sekilde icyimai istifadeye verikmis torpaqlari menimsemeye baslamisdilar Usyan 1863 cu ilin iyununda Zaqatalada baslandi Usyana rus ordusunun kecmis zabiti ehali icerisinde boyuk nufuza sahib olan Haci Murtuz basciliq edirdi Onun en yaxin komekcileri balakenli Burceli ve Carli Molla Zengi oldular Usyan genis sosial tebeqeleri ehate edirdi Onun hereketverici quvvelerini keskel sahibleri muselman ruhanileri yerli imtiyazli tebeqeler ve mustemleke esaretine qarsi her bir cixisda yaxsi geleceye umid besleyen sade xalq teskil edirdi Zaqatala dairesinin her yerinden Xurmaoba kendine gelen usyanci desteler vahid quvvede birlesdiler Onlar pravoslavligi qebul etmis ingiloylari inandirirdilar ki dovlet gec tez onlarin xristianlasdirilmasina serf etdiyi butun vesaiti alti illik guzesti beylerin torpaq asililigindan azad edilmeleri barede teehhudu kilse tikintileri ile bagli olaraq il erzinde kilse terefinden kesilmis ayliq mevacibi legv edecek ve bunun evezini onlardan alacaqdir Butun bu izahat islerinin neticesinde cox kecmeden ingiloylar zorla pravoslavlasdirildiqlarina dair sikayetle Qafqaz canisinine muraciet ederek yeniden Islam dinine qayitmaq arzusunda olduqlarini bildirirler Iyunun 5 den 6 na kecen gece leysan yagisi altinda usyancilar Zaqatala qalasina hucuma basladilar Hemin gun daha cox terefadr topamaq ucun Haci Murtuz ozunu imam elan etdi Usyan zamani Zaqatala dairesinin reisi Salikov olduruldu Lakin top atesleri ile qarsilasan usyancilar geri cekilmeye mecbur oldular Sonraki hucumlar da ugursuz oldu Meglubiyyetin esas sebeblerinden biri Dagistan ehalisinin gozlenilen desteyi gostermemesi idi Usyanin meglub olmasi neticeleri ve ehemiyyeti RedakteCar hokumeti usyanin genis vuset almasindan tesvise duserek onun yatirilmasi ucun tecili tedbirlere el atdi Usyan istirakcilari arasinda kutlevi hebsler kecirildi Car memurlari Qoragan kendindeki mescidi bagladilar Emre tabe olmayaraq hemin mescide gelenleri ve islama etiqad edenleri kutlevi suretde hebse aldilar Mustemlekeciler bununla kifayetlenmediler Temirxan Suradan buraya 3 minlik suvari suvari rus ordusu da yeridildi Herbi sehra mehkemesinin qerari ile usyanin 18 nefer en feal istirakcisi ve onlarin aile uzvleri katorqa islerine gonderildi Haci Murtuz Yenisey quberniyasina surgun edildi Hokumet daireleri usyanda istirak etmis kendlilere vehsicesine divan tutdular Vurulan ziyan usyancilarin hesabina odenildi Usyan istirakcilarinin emlaki dagidildi ve talan edildi Lakin Zaqatala dairesinin yeni reisi Stoletov basa dusdu ki usyanin yatirilmasinda heddinden artiq zorakiliga yol verilerse yerli ehali arasinda yeni naraziliq dalgasi baslana biler Bunu nezere alaraq dairenin yeni rehberliyi pravoslavlasdirilmis ingiloylara oz arzulari ile yeniden islama qayitmaga icaze verdi ve bunun ucun bir il muddet teyin edildi Usyan neticesinde ingiloylar kutlevi suretde pravoslavliqdan imtina etdiler ve bununla 7 pravoslav icmasi baglandi Yalniz Qax ve Qoragan kendi ehalisinin bir qismi hemcinin Elibeyli kendinin ehalisi pravoslavliqda qaldi Usyan mutesekkil xarakter dasimirdi yalniz Zaqatala dairesi ile mehdudlasirdi Quvveler nisbeti de qeyri beraber idi Usyancilar qetiyyetsizlik gosterdiler ve hem de onlar arasinda istenilen birlik yox idi Menbe RedakteAzerbaycan tarixi cild 2 Baki 1964 Menbe https az wikipedia org w index php title Zaqatala usyani 1863 amp oldid 5589922, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
