Zərf (nitq hissəsi)

Zərf— iş və hərəkətin icra tərzini, zamanını, yerini, miqdarını, əlamətini və s. bildirən əsas [nitq hissəsi]]dir. Zərflər necə?, nə zaman?, nə vaxt? hara? nə qədər? nə üçün? niyə? və s. suallarından birinə cavab verirlər.

Zərflər daha çox felin təsriflənən formaları ilə bağlı olur. Məsələn: Maşın sürətlə gedir.Biz sabah kəndə getməliyik. Təyyarə yuxarı qalxdı. Zərflər felin təsriflənməyən formalarına da aid ola bilir. Məsələn: Mən sakit danışmağı xoşlayıram. Ceyhun təəccüblə mənə baxaraq dedi. Ucadan danışan oğlan Turaldır. Bu cümlələrdəki, sakit, təəccüblə və ucadan zərfləri felin təsriflənməyən formalarına – məsdər, feli bağlama və feli sifətə aiddir

Zərfin quruluşca növləri

Zərflər quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb olur.

Sadə zərflər

Sadə zərflər bir kökdən ibarət olur: tez, gec, axşam, yuxarı, aşağı, gündüz və.s Baby shark

Düzəltmə zərflər

Düzəltmə zərflər kök və leksik (sözdüzəldici) şəkilçidən ibarət olur. Düzəltmə zərflər, əsasən, aşağıdakı leksik şəkilçilərlə düzəlir:

• -ca²: yavaşca, rahatca, sakitcə, yüngülcə, rusca, ingiliscə və s.
• -casına²: qəhrəmancasına, açıqcasına, igidcəsinə, qorxaqcasına və s.
• -yana², -anə: dostyana, dahiyanə, şairanə və s.
• -da²: ayda, ildə, gündə, həftədə, birlikdə, təklikdə və s.
• -dan²: ucadan, astadan, bərkdən, birdən, çoxdan, hərdən və s.
• -la²: zorla, ehtiyatla, cəsarətlə, diqqətlə və s.
• -akı²: yanakı, çəpəki və s.
• -ən: daxilən, qəsdən, ruhən, qəlbən, qəflətən və s.
• -aşı²: yanaşı və s.
• -caq²: sevincək, görcək və s.

Zərf düzəldən şəkilçilərdən -casına², -la², -ən, -ca² vurğu qəbul etmir (vurğu altına düşmür). Məsələn: dostcasına, vüqarla, qəlbən və s.

-la² şəkilçisi -nan² şəklində tələffüz olunur. Məsələn: ehtiyatla – [ehtiyatnan], təəccüblə – [tə:ccübnən] və s.

Zərf düzəldən, -ca², -caq², -da², -dan², -la² şəkilçiləri omonim şəkilçilərdir. -ca² isim (əyləncə, düşüncə) və zərf (ehmalca); -caq² isim (yelləncək) və zərf (sevincək) yaradır. -da², -dan² şəkilçiləri zərf düzəldən şəkillər və hal şəkilçisi kimi çıxış edir. Zərf düzəldən -la² şəkilçisi həm də ilə bağlayıcısının ixtisar olunmuş variantıdır.

Mürəkkəb zərflər

Mürəkkəb zərflər iki sözün birləşməsi yolu ilə düzəlir. Mürəkkəb zərflərin yaranma yolları bir neçədir:

1. Sadə sözlərin təkrarı ilə: az-az, çox-çox, ağır-ağır, asta-asta, yavaş-yavaş, yeyin-yeyin, tez-tez və s.
2. Düzəltmə sözlərin təkrarı ilə: ağıllı-ağıllı, qəmli-qəmli, yanıqlı-yanıqlı, mənalı-mənalı, dərdli-dərdli, bikef-bikef, yenicə-yenicə, indicə-indicə və s.
3. Biri və ya hər ikisi şəkilçi (əsasən, hal şəkilçisi) qəbul etmiş söz-lərin təkrarı ilə: üz-üzə, qabaq-qabağa, üst-üstə, birdən-birə, gündən-günə, ildən-ilə, haçandan-haçana, sonradan-sonraya, altdan-altdan, başdan-başa və s.
4. Antonim və ya yaxın mənalı sözlərin birləşməsi ilə: az-çox, əvvəl-axır, gec-tez, tək-tənha, dinməz-söyləməz, səssiz-səmirsiz, altdan-yuxarı, başdan-ayağa, açıq-aşkar, gecə-gündüz və s.
5. Tərəflərdən biri və ya hər ikisi ayrılıqda işlənməyən sözlərin birləşməsi ilə: az-maz, tələm-tələsik, maddım-maddım, xısın-xısın, uzun-uzadı, dizin-dizin, için-için, oğrun-oğrun və s. (Son üç nümunədəki dizin, için və oğrun sözləri dilimizdə bu şəkildə ayrılıqda işlənmir).
6. Sözün təkrarı və ortada -ba2 bitişdiricisinin işlənməsi yolu ilə: anbaan, adbaad, taybatay, qarabaqara, yanbayan, dalbadal, üzbəüz, ilbəil, günbəgün və s.
7. Müxtəlif mənalı sözlərin birləşməsi ilə: dilucu, əliboş, birbaşa, gözucu, əlüstü, addımbaşı, hərdənbir, arabir, üzüyuxarı, başıaşağı, axşamçağı, gecəyarısı, bayramsayağı və s. Bay

Son iki maddədə göstərilən mürəkkəb zərflər bitişik, qalanları isə defislə yazılır

Zərfin mənaca növləri

Zərfin mənaca dörd

1. Terzi hereket zerfi
2. Zaman zərfi
3. Yer zərfi
4. Kəmiyyət zərfi
5. Səbəb zərfi
6. Məqsəd zərfi

Tərzi-hərəkət zərfi Hərəkətin icra tərzini bildirir, necə?, nə cür? suallarına cavab verir. Məsələn: Uşaq sakitcə oturmuşdur. Qatar yavaş-yavaş tərpənirdi. Əsgərlərimiz düşmənə qarşı cəhdlə vuruşdular. Şagirdlər imtahana yaxşı hazırlaşıblar və s. Tərzi-hərəkət zərfləri quruluşca sadə, düzəltmə və mürəkkəb olur. Tərzi-hərəkət zərfləri bəzən iş və hərəkətin keyfiyyəti mənasında da işlənir. Məsələn: yaxşı oxumaq, pis bilmək və s.

Yer zərfi

Hərəkətin icra olunduğu yeri bildirir, hara? (haraya?), harada? haradan? suallarına cavab verir. Məsələn: Əsgərlər irəli yüyürdülər. Uşaqlar geri döndülər. Içəri cavan bir oğlan daxil oldu və s. Dilimizdə ən çox işlənən yer zərfləri bunlardır: irəli, geri, yuxarı, aşağı, yaxın, uzaq, bəri, içəri, ora, bura, sağa-sola, orada-burada və s. Bu sözlərin çoxu yönlük, yerlik və çıxışlıq hal şəkilçiləri ilə işləndikdə də yer zərfləri olur: irəliyə, geriyə, uzaqda, yaxında, qabaqda, arxada, uzaqdan, geridən, oradan və s.

Yer zərflərinin çoxu quruluşca sadədir.

Miqdar zərfi İş və hərəkətin miqdarını və ya dərəcəsini bildirir, nə qədər? sualına cavab verir. Məsələn: Uşaqlar bu gün çox (xeyli) çalışdılar. Qoca bir qədər pian idi dincəldi. Müəllim bu sözü bizə dəfələrlə demişdi və s. Dilimizdə ən çox işlənən miqdar zərfləri bunlardır: az, çox, xeyli, az-az, çox-çox, bir az, bir qədər, az-çox, birə-beş, az-maz, bir-bir, tamamilə, dəfələrlə və s.

Miqdar zərfləri quruluşca daha çox mürəkkəb olur.

Zaman zərfi Zaman zərfi hərəkətin baş verdiyi zamanı bildirir.

Zərfin omonimliyi

Zərfin isim, sifət, say, ədat və qoşma ilə omonimliyi var.

Səhər, axşam, gecə sözləri həm isim, həm zərf ola bilir;

Tərzi-hərəkət zərfləri (yaxşı, pis, iti, gözəl, açıq, sıx, cəld və s.) sifətlə omonimdir;

Az, çox, xeyli, bir qədər həm say, həm zərf ola bilir;

Əvvəl, qabaq, sonra və s. həm qoşma, həm zərf olur;

Yalnız və təkcə həm ədat, həm zərf ola bilir.

Zərfin cümlədə rolu

Zərf cümlədə, əsasən, zərflik kimi çıxış edir və xəbərlə bağlı olur

Bəzən yer zərfi cümlədə təyin olur.

Zərf substantivləşsə, ismi xəbər, mübtəda və tamamlıq olur.

Ədəbiyyat

Ş.Sadıq, E.Nəcəfov, A.Əsədov. Azərbaycan dili.Dərs vəsaiti. Bakı:Çaşıoğlu, 2009.- 272 s.