fbpx
Wikipedia

Xəsənqata Qabəşi

September 02, 2022

Xəsənqata Qabəşi — tatar tarixçisi, din alimi, qazı.

Xəsənqata Qabəşi
Xəsənqata Möxəmməd oğlu Qabəşi
Doğum tarixi
Doğum yeri Keçe Sılabaş kəndi, Kazan quberniyası
Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi
Vəfat yeri SSRİ
Fəaliyyəti qazı

Həyatı

Xəsənqata Qabəşi 1863-cü il yanvarın 11-də Keçe Sılabaş kəndində molla ailəsində doğulmuşdur. Onun atası Möxəmməd və babası Kəlimulla Qobeydulla oğlu kənd təsərrüfatı işləri ilə məşğul olmaqla yanaşı, əlyazma kitablarının üzünü köçürmək və qəbir daşları üzərində ölənlər haqqında bilgi yazmaqla da məşğul olarlarmış.

Xəsənqata da ilk təhsilini evdə atasından və babasından aldığından mədrəsədə ibtidai siniflərdə oxumayıb. Atası onu 1875-ci ildə Kazandakı Vəli həzrətləri mədrəsəsinə göndərib. Bu mədrəsə o dövrdə Üsul-i Qədim, yəni köhnə qaydalarla dərs verən təhsil ocağı sayılırdı. Avropanın təsiri ilə formalaşan, yeni üsulla dərs verən, yəni proqramında riyaziyat, coğrafiya, kimya və başqa fənlər tədris edilən, xarici dillər öyrədilən mədrəsələrlə Üsul-i Qədim adlandırılan mədrəsələr arasında bir qarşıdurma, açıq və gizli bir ziddiyət vardı.

Ata və babası Xəsənqatanın mühafizəkar bir təhsil ocağında oxumasını istəsələr də, o, rus dilini, riyaziyyatı, coğrafiyanı, təbiət elmlərini, tarixi öyrənmişdir.

Xəsənqata Qabəşi 12 il mədrəsədə oxumuş, 5 ildən çox da orada dərs demişdir. Kazan mühiti onun dünyagörüşünün formalaşmasına güclü təsir göstərmişdir. Belə ki, Şibahəddin Mərcani, Kamal Nasrı, İsmayıl bəy Qaspıralı, Nikolay Katanov, Qalimcan Barudi və başqa elm adamları ilə yaxından tanış olmuşdur. Şibahəddin Mərcanini yüksək dəyərləndirən Xəsənqata Mərcaniyə ithaf etdiyi kitabında yazmışdı: "Tarixi bir elm olaraq tanımayan bizim millətimiz qarşısında Mərcaninin rolu böyük olmuşdur. O, bizim milli tarixşünasılğımızın təməlini qoymuşdur".

Xəsənqata elmə və yaradıcılığa böyük maraq göstərsə də, nədənsə Kazandan ayrılmalı olur. Doğulub, boya-başa çatdığı kəndə dönür. Bir müddət kənd məscidində mollalıq edir, ətraf bölgələri gəzərək xalqların yaşayış tərzi, hansı tayfadan, hansı nəsildən olduğu ilə maraqlanır. Necə deyərlər, gələcək əsərləri üçün material toplayır..

1889-cu ildə yenidən Kazana dönən Xəsənqata Qabəşi Yunusov qardaşlarının müsəlman uşaqlarının təlim-tərbiyəsi üçün açdıqları internat tipli məktəbdə müəllim işləməyə başlayır. O, üsul-i qədim mədrəsəsini bitirib orada dərs desə də, yeni iş yerində cədidçi kimi tanınır. Mədrəsədə oxuduğu və işlədiyi illərdə dərslik qıtlığının yaratdığı çətinliyi aradan qaldırmaq üçün özü dərslik yazıb çap etdirməyə başlayır. 1889-1890-cı illərdə beş kitab nəşr etdirir. Bu kitablardan biri də ata babası Qobeydulla Qabeşinin seçilmiş şeirlər kitabı olur.

Dini xadim

Xəsənqata Qabəşi bu dəfə Kazanda çox qalası olmur. Yenidən Sılabaş kəndinə dönərək evində uşaqlara dərs deyir, elmi araşdırmalar aparır. Onun kənd məktəbini müasirlərinin bir çoxu Sılabaş Universiteti adlandırmışdır. 1893-1894-cü ildə kənddə yaşayan Xəsənqata Qabəşi 1895-ci il fevralın 10-da Orenburq İslam Dini İdarəsinə qazi seçdiklərindən Ufa şəhərinə köçməli olur.

Dörd ilə yaxın qazi işləyir və 1897-ci ildə "Türk ırıqları", yəni "Türk tayfaları", 1899-cu ildə isə "Muxtəsər tarixi qövmü Türk" kitablarını çap etdirir. Ensiklopediya tipli bu kitablar yalnız Rusiyada yaşayan Türk xalqları arasında deyil, düya türkoloqları arasında da böyük maraqla qarşılanır.

Xəsənqata Qabəşi 1907-ci ildə yenidən qazi seçildiyindən yenidən Ufaya köçür. Burada vəzifəsinin verdiyi imkanlardan istifadə edərək kasıb uşaqlar üçün sənət məktəbinin təşkilinə, Ufa həbsxanasındakı müsəlman məhbuslar üçün savadsızlığı aradan qaldırma kurslarının açılmasına nail olur.

Elmi fəaliyyəti

16 il üzərində işlədiyi "Müfəssəl Tarix-i Qövmi Türki" kitabını 1909-cu ildə Ufada çap etdirir. Doğu və Avropa alimlərinin tarixə yanaşma metodlarının sintezindən yaranan bu kitabda Xəsənqata Qabəşi çağdaşı olduğu Türk tayfalarından, onların keçmişindən söz açmaqla kifayətlənmirdi.

Türklərə qonşu olan və onlarla qohum sayılan Fin-Uqor tayfalarının tarixi haqqında, eləcə də ari tayfalarınını dilindən, həyat tərzindən, Hindistan’a və İran’a köçmələrindən, oradan da Avropa’ya köç etmələrindən yazırdı. Yunanların Qara dəniz sahillərinə çıxması uğrunda mübarizəsindən, Türklərlə qarşılaşmalarından bəhs edən səhifələr də olduqca diqqətiçəkən idi. Böyük türkoloq Türk tayfalarının tarixin müxtəlif dövrlərində fərqli adlar daşımalarına aydınlıq gətirməklə yanaşı, assimilə olunan Türk tayfaları haqqında da bilgi verir..

Kitabın çapından az sonra alim dünyanın müxtəlif guşələrindən 200-dən çox məktub alır. Hətta Osmanlı sultanı Muhammed Reşad ona 1910-cu ildə hədiyyə olaraq, xalça, qızıl cib saatı və qiymətli daşlarla bəzədilmiş təsbeh göndərir.

Onun bu uğurları yalnız çar məmurlarını deyil, öz soydaşı və dindaşı olan xəbisləri də bərk narahat edir. Kazanlı tacirlərdən Siracəddin Zabirov və istefada olan hərbi imam Möxəmməd Qarif Abdulvəliyev Rusiya Xarici İşlər Naziri Makarov’a şikayət məktubu yazır. Məktubda göstəritlər ki, pantürkist əsərlər yazaraq çap etdirən Xəsənqata Qabəşi çar və onun ailəsinə lənət yağdırır.

Məlum məsələdir ki, Xəsənqata Qabəşi kimi vətənsevər, mömin birisi müstəmləkəçidən, antiislam və antitürk bir hökumətdən razı ola bilməzdi. Fikirlərini də gizlətməyərək soydaşlarının yanında açıq söyləyirmiş. Soydaşlarının əksəriyyəti onu ələ vermədiklərindən istintaq haqqında cinayət işi aça bilmir.

Orenburqda 1906-1918-ci illərdə çap olunan "Vakıt" və Kazan’da 1906-1918-ci illərdə çap olunan "Yıldız" qəzetlərinə, Orenburqda 1906-1917-ci illərdə çap olunan "Din və məişət", 1908-1917-ci illərdə nəşr olunan "Şura" jurnallarına mütamadi məqalələr yazan Xəsənqata Qabəşi "Məlumat-i məhkəmə-yi şəriət" və "Məcəllə məhkəmə-yi şəriət" jurnallarını da redaktə etmişdir.

Onun "İslamda müsiqi və nəğmə haqqında", "Misyonerlik hərəkatı haqqında", "Müsəlman kəndlərinin isimləri", "Milli türk tarixi", "Xalq Universitetləri haqqında", "Yeddisu vilayətindəki zəlzələ haqqında", "İç Rusiya və Sibir müsəlmanlarının əsgərlik məsələsi" və başqa əsərləri bu gün də elmi dəyərini itirməmişdir.

1917-ci ildə Xəsənqata Qabəşi siyasətlə fəal məşğul olmaq istəsə də, bu uzun sürmür. Siyasətdən uzaqlaşaraq doğma kəndinə qayıdaraq məktəbdarlıq etməyə başlayır. Lakin onun əkdiyi toxumlar cücərirdi. O, Türk tarixini üç dövrə, birinci Bulqardan əvvəl və Bulqar dövrünə, ikinci Monqol istilasında Kazan xanlığının Rusiya tərəfinfən işğalı dövrünə, üçüncü isə işğaldan sonrakı dövrə bölürdü.

Həyatının sonu

Bolşeviklərin tərəfini tutan, sosializm quruculuğunda canından keçməyə hazır olan kommunistlər belə Xəsənqata Qabəşi əsərlərini həvəslə oxuyur, ondan ilhamlanırdılar. Milli şüurun oyanması isə Sovetlər adı altında xalqları yenidən əsarət altına alan Rus siyasətçilərinin xeyrinə deyildi. Odur ki, Xəsənqata Qabəşi kimi düşünən başları aradan götürmək üçün müxtəlif yollar axtarırdılar.

1931-ci ildə Xəsənqata Qabəşi’n malı, mülki əlindən alınır və özü də Kokuşkin kəndində yaradılmış kollektiv təsərrüfatda işləməyə məcbur edilir. Lakin bu da Sovet məmurlarını razı salmır. İslami dəyərləri hər şeydən uca tutan və onu təbliğ edən qoca alimi 1932-ci ilin yanvarında həbs edərək Ağ Dəniz-Baltik kanalının tikintisində işləməyə göndərilir.

İnsanlara edilən zülmdən və qəddarlıqdan ağlını itirən alimi 1936-cı ildə doğulduğu kəndə, Sılabaşa göndərirlər. Xəsənqata Qabəşi orada çox yaşamır, 1936-cı il avqustun 7-də dünyasını dəyişir.

Onun əsərlərinin tədqiqi, nəşri qadağan edilsə də, Sovet hökuməti yıxıldıqdan sonra Xəsənqata Qabəşi’yə bəraət verilmiş, irsinin öyrənilməsi və təbliğinə başlanmışdır.

İstinadlar

  1. Xəsənqata Qabəşi
  2. Əli Şamil, Türk Dünyasının Məşhurları-41. Xəsənqata Qabəşi — trtazerbaycan.com saytı

September 02, 2022
xəsənqata, qabəşi, tatar, tarixçisi, alimi, qazı, xəsənqata, möxəmməd, oğlu, qabəşidoğum, tarixi, 1863doğum, yeri, keçe, sılabaş, kəndi, kazan, quberniyasırusiya, imperiyasıvəfat, tarixi, 1936vəfat, yeri, ssrifəaliyyəti, qazı, mündəricat, həyatı, dini, xadim, . Xesenqata Qabesi tatar tarixcisi din alimi qazi Xesenqata QabesiXesenqata Moxemmed oglu QabesiDogum tarixi 1863Dogum yeri Kece Silabas kendi Kazan quberniyasiRusiya imperiyasiVefat tarixi 1936Vefat yeri SSRIFealiyyeti qazi Mundericat 1 Heyati 2 Dini xadim 3 Elmi fealiyyeti 4 Heyatinin sonu 5 IstinadlarHeyati RedakteXesenqata Qabesi 1863 cu il yanvarin 11 de Kece Silabas kendinde molla ailesinde dogulmusdur Onun atasi Moxemmed ve babasi Kelimulla Qobeydulla oglu kend teserrufati isleri ile mesgul olmaqla yanasi elyazma kitablarinin uzunu kocurmek ve qebir daslari uzerinde olenler haqqinda bilgi yazmaqla da mesgul olarlarmis Xesenqata da ilk tehsilini evde atasindan ve babasindan aldigindan medresede ibtidai siniflerde oxumayib Atasi onu 1875 ci ilde Kazandaki Veli hezretleri medresesine gonderib Bu medrese o dovrde Usul i Qedim yeni kohne qaydalarla ders veren tehsil ocagi sayilirdi Avropanin tesiri ile formalasan yeni usulla ders veren yeni proqraminda riyaziyat cografiya kimya ve basqa fenler tedris edilen xarici diller oyredilen medreselerle Usul i Qedim adlandirilan medreseler arasinda bir qarsidurma aciq ve gizli bir ziddiyet vardi Ata ve babasi Xesenqatanin muhafizekar bir tehsil ocaginda oxumasini isteseler de o rus dilini riyaziyyati cografiyani tebiet elmlerini tarixi oyrenmisdir Xesenqata Qabesi 12 il medresede oxumus 5 ilden cox da orada ders demisdir Kazan muhiti onun dunyagorusunun formalasmasina guclu tesir gostermisdir Bele ki Sibaheddin Mercani Kamal Nasri Ismayil bey Qaspirali Nikolay Katanov Qalimcan Barudi ve basqa elm adamlari ile yaxindan tanis olmusdur Sibaheddin Mercanini yuksek deyerlendiren Xesenqata Mercaniye ithaf etdiyi kitabinda yazmisdi Tarixi bir elm olaraq tanimayan bizim milletimiz qarsisinda Mercaninin rolu boyuk olmusdur O bizim milli tarixsunasilgimizin temelini qoymusdur Xesenqata elme ve yaradiciliga boyuk maraq gosterse de nedense Kazandan ayrilmali olur Dogulub boya basa catdigi kende donur Bir muddet kend mescidinde mollaliq edir etraf bolgeleri gezerek xalqlarin yasayis terzi hansi tayfadan hansi nesilden oldugu ile maraqlanir Nece deyerler gelecek eserleri ucun material toplayir 1 1889 cu ilde yeniden Kazana donen Xesenqata Qabesi Yunusov qardaslarinin muselman usaqlarinin telim terbiyesi ucun acdiqlari internat tipli mektebde muellim islemeye baslayir O usul i qedim medresesini bitirib orada ders dese de yeni is yerinde cedidci kimi taninir Medresede oxudugu ve islediyi illerde derslik qitliginin yaratdigi cetinliyi aradan qaldirmaq ucun ozu derslik yazib cap etdirmeye baslayir 1889 1890 ci illerde bes kitab nesr etdirir Bu kitablardan biri de ata babasi Qobeydulla Qabesinin secilmis seirler kitabi olur Dini xadim RedakteXesenqata Qabesi bu defe Kazanda cox qalasi olmur Yeniden Silabas kendine donerek evinde usaqlara ders deyir elmi arasdirmalar aparir Onun kend mektebini muasirlerinin bir coxu Silabas Universiteti adlandirmisdir 1893 1894 cu ilde kendde yasayan Xesenqata Qabesi 1895 ci il fevralin 10 da Orenburq Islam Dini Idaresine qazi secdiklerinden Ufa seherine kocmeli olur Dord ile yaxin qazi isleyir ve 1897 ci ilde Turk iriqlari yeni Turk tayfalari 1899 cu ilde ise Muxteser tarixi qovmu Turk kitablarini cap etdirir Ensiklopediya tipli bu kitablar yalniz Rusiyada yasayan Turk xalqlari arasinda deyil duya turkoloqlari arasinda da boyuk maraqla qarsilanir Xesenqata Qabesi 1907 ci ilde yeniden qazi secildiyinden yeniden Ufaya kocur Burada vezifesinin verdiyi imkanlardan istifade ederek kasib usaqlar ucun senet mektebinin teskiline Ufa hebsxanasindaki muselman mehbuslar ucun savadsizligi aradan qaldirma kurslarinin acilmasina nail olur Elmi fealiyyeti Redakte16 il uzerinde islediyi Mufessel Tarix i Qovmi Turki kitabini 1909 cu ilde Ufada cap etdirir Dogu ve Avropa alimlerinin tarixe yanasma metodlarinin sintezinden yaranan bu kitabda Xesenqata Qabesi cagdasi oldugu Turk tayfalarindan onlarin kecmisinden soz acmaqla kifayetlenmirdi Turklere qonsu olan ve onlarla qohum sayilan Fin Uqor tayfalarinin tarixi haqqinda elece de ari tayfalarinini dilinden heyat terzinden Hindistan a ve Iran a kocmelerinden oradan da Avropa ya koc etmelerinden yazirdi Yunanlarin Qara deniz sahillerine cixmasi ugrunda mubarizesinden Turklerle qarsilasmalarindan behs eden sehifeler de olduqca diqqeticeken idi Boyuk turkoloq Turk tayfalarinin tarixin muxtelif dovrlerinde ferqli adlar dasimalarina aydinliq getirmekle yanasi assimile olunan Turk tayfalari haqqinda da bilgi verir 2 Kitabin capindan az sonra alim dunyanin muxtelif guselerinden 200 den cox mektub alir Hetta Osmanli sultani Muhammed Resad ona 1910 cu ilde hediyye olaraq xalca qizil cib saati ve qiymetli daslarla bezedilmis tesbeh gonderir Onun bu ugurlari yalniz car memurlarini deyil oz soydasi ve dindasi olan xebisleri de berk narahat edir Kazanli tacirlerden Siraceddin Zabirov ve istefada olan herbi imam Moxemmed Qarif Abdulveliyev Rusiya Xarici Isler Naziri Makarov a sikayet mektubu yazir Mektubda gosteritler ki panturkist eserler yazaraq cap etdiren Xesenqata Qabesi car ve onun ailesine lenet yagdirir Melum meseledir ki Xesenqata Qabesi kimi vetensever momin birisi mustemlekeciden antiislam ve antiturk bir hokumetden razi ola bilmezdi Fikirlerini de gizletmeyerek soydaslarinin yaninda aciq soyleyirmis Soydaslarinin ekseriyyeti onu ele vermediklerinden istintaq haqqinda cinayet isi aca bilmir Orenburqda 1906 1918 ci illerde cap olunan Vakit ve Kazan da 1906 1918 ci illerde cap olunan Yildiz qezetlerine Orenburqda 1906 1917 ci illerde cap olunan Din ve meiset 1908 1917 ci illerde nesr olunan Sura jurnallarina mutamadi meqaleler yazan Xesenqata Qabesi Melumat i mehkeme yi seriet ve Mecelle mehkeme yi seriet jurnallarini da redakte etmisdir Onun Islamda musiqi ve negme haqqinda Misyonerlik herekati haqqinda Muselman kendlerinin isimleri Milli turk tarixi Xalq Universitetleri haqqinda Yeddisu vilayetindeki zelzele haqqinda Ic Rusiya ve Sibir muselmanlarinin esgerlik meselesi ve basqa eserleri bu gun de elmi deyerini itirmemisdir 1917 ci ilde Xesenqata Qabesi siyasetle feal mesgul olmaq istese de bu uzun surmur Siyasetden uzaqlasaraq dogma kendine qayidaraq mektebdarliq etmeye baslayir Lakin onun ekdiyi toxumlar cucerirdi O Turk tarixini uc dovre birinci Bulqardan evvel ve Bulqar dovrune ikinci Monqol istilasinda Kazan xanliginin Rusiya terefinfen isgali dovrune ucuncu ise isgaldan sonraki dovre bolurdu Heyatinin sonu RedakteBolseviklerin terefini tutan sosializm quruculugunda canindan kecmeye hazir olan kommunistler bele Xesenqata Qabesi eserlerini hevesle oxuyur ondan ilhamlanirdilar Milli suurun oyanmasi ise Sovetler adi altinda xalqlari yeniden esaret altina alan Rus siyasetcilerinin xeyrine deyildi Odur ki Xesenqata Qabesi kimi dusunen baslari aradan goturmek ucun muxtelif yollar axtarirdilar 1931 ci ilde Xesenqata Qabesi n mali mulki elinden alinir ve ozu de Kokuskin kendinde yaradilmis kollektiv teserrufatda islemeye mecbur edilir Lakin bu da Sovet memurlarini razi salmir Islami deyerleri her seyden uca tutan ve onu teblig eden qoca alimi 1932 ci ilin yanvarinda hebs ederek Ag Deniz Baltik kanalinin tikintisinde islemeye gonderilir Insanlara edilen zulmden ve qeddarliqdan aglini itiren alimi 1936 ci ilde doguldugu kende Silabasa gonderirler Xesenqata Qabesi orada cox yasamir 1936 ci il avqustun 7 de dunyasini deyisir Onun eserlerinin tedqiqi nesri qadagan edilse de Sovet hokumeti yixildiqdan sonra Xesenqata Qabesi ye beraet verilmis irsinin oyrenilmesi ve tebligine baslanmisdir Istinadlar Redakte Xesenqata Qabesi Eli Samil Turk Dunyasinin Meshurlari 41 Xesenqata Qabesi trtazerbaycan com sayti Menbe https az wikipedia org w index php title Xesenqata Qabesi amp oldid 6219442, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.