Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Uçan ilan (lat. Chrysopelea paradisi) —
| Uçan ilan | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||
| XƏTA: parent və rang parametrlərini doldurmaq lazımdır. ???: Uçan ilan | ||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||
| ||||||||
| ||||||||
Asiya torpaqlarında yaşayan Chrysopelea paradisi növünə aid olan ilanlar uçuş prosesi reallaşdırırlar. 20 ilə 40 metrlik bir məsafəni havada qət edirlər. Çikaqo Universitetinin bioloqlarından Jake Sohca Sinqapurdakı bir zooparkda bu cür ilanlar üzərində 6 il davam edən tədqiqat aparıb. Yetkinlərinin uzunluğu 1 metrə çatan bu uçan ilanların havada uça bilmək qabiliyyətlərinin aerodinamikası haqqında əvvəllər heç bir şey bilinmirdi. Quşlardan başqa, sincab siçovul və kərtənkələ kimi bəzi quru canlıların və bəzi balıqların qısa da olsa müəyyən məsafələri uçaraq, yəni havada süzərək yol qət etdikləri bilinir. Bu canlıların uçuşları həqiqətən çox heyrətləndiricidir. Ancaq Chrysopelea ilanının uçuşu daha fərqlidir. Bu uçuşu digər bütün uçuşlardan üstün edən cəhət bu akrobatik ilanın havada süzərkən istifadə edəcəyi qanad, pərdəli pəncə və s. kimi heç bir uzantısının olmamasıdır.
Socha bu heyrətverici vəziyyəti bu açıqlamışdır: "İstər təbiətdə yaşayan bir canlı olsun, istərsə insanın istehsal etdiyi bir maşın olsun, bu ilan kimi uça bilən heç bir şey yoxdur, çünki irəliyə gedərkən eyni zamanda fərqli bir yönə də hərəkət edir". (Nature 418, 603-604 ,8 avqust 2002)
Bəs heç bir uzantısı və ya çıxıntısı olmayan uzun bir s havada necə asılı qalaraq hərəkət edə bilir? Necə olur ki, getmək istədiyi yönə doğru manevr etməyi bacarır? Necə havada edəcəyi bir hərəkət nəticəsində mövqeyini itirib yerə düşmür?
Bu sualların cavabını araşdıran Jake Sohca "qanadsız" ilanların sirrini digital kameralar və peyk fotoşəkillərini qiymətləndirmədə istifadə edilən bir kompüter proqramı sayəsində ortaya çıxardı və işinin detallarını İngiltərənin məşhur elm jurnalı olan “Nature”da nəşr etdi. Jurnalın 8 avqust 2002-ci sayında "Chrysopelea Paradisi İlanlarının Süzülərək Uçuşunun Kinematikası" başlıqlı məqalədə qeyd olunanlara görə, ilan bu xüsusi uçuşu bu şəkildə reallaşdırır: İlan qalxmazdan əvvəl budaqdan aşağıya sallanır. Bu anda bədəni J-şəkilli bir görünüşdə olur. Birdən yuxarıya doğru hərəkətlənən ilan bu şəkildə budaqdan özünü qurtarmış olur. Bədənini dümdüz hala gətirməklə yanaşı, başından arxasına qədər bütün bədənini yastılaşdırır. Bu yastılaşma kobra ilanlarının peysər hissələrindəki yastılaşmaya bənzəyir. Bu şəkildə ilanın bədən genişliyi təxminən iki dəfə artır.
İlan sürətləndikcə başını və shucunu ortaya doğru qaldırır və bir tərəfdən digərinə geniş bir S şəklində dalğalanır. İlanın bu hərəkəti masa üzərindəki bir qamçının bir ucdan digər uca dalğalanmasına bənzəyir.
Bu ilanın necə manevr etdiyi sualına Socha "uçan canlıların çoxu söykənmə texnikası istifadə edirlər. İlan isə uçma prosesini bir tərəfdən digərinə doğru dalğalanaraq reallaşdırır" cavabını vermişdir. Quşlarda və ya uçan sincablarda havada edilən manevrlər canlının bədənini müəyyən bir tərəfə yatırtması sayəsində reallaşır. İlan isə sola söykənsə də, sağa söykənsə də eyni silindirik quruluşunu qoruyacağından bu bir fayda vermir. Halbuki, manevrdə dalğalanma texnikasını istifadə edən ilan havada çox çevikdir. Chrysopelea paradisi ilanının manevr qabiliyyəti o qədər üstündür ki, havada istiqamətini bir anda 90 dərəcəyə qədər dəyişdirə bilir. Həmin araşdırmada ilanın ağaca çarpılmamaq üçün havada asanlıqla istiqamət dəyişdirə bildiyi müşahidə edilmişdir.
Kosmik gəmidən üfüqi istiqamətdə hərəkət edən pilot üçün qısa qalxmada göstərəcəyi bacarıq çox vacibdir. Əgər pilot kifayət qədər sürətlənə bilməsə və təyyarənin burnu ilə qanadlarındakı klapanları nizamlaya bilməsə, dərhal suya düşəcək. İlanın uçuşa qalxması da buna bənzərdir. İlanın qalxma anında özünü sürətlə irəliyə itələməsi saniyənin onda birindən az bir müddətdə reallaşır. Məhz bu qısa müddətdə bədənin də dərhal yastılaşması lazımdır. Əks halda dərhal yerə düşəcək. Bu hərəkətin biomexanikası, yəni bədən parçalarının bir-birləri ilə hansı qanunlar sayəsində çalışıb hərəkət meydana gətirə bildiklərinin detalları isə alimlər üçün hələ də naməlumdur.
İlanın havada olduğu anda bir qrup əzələ yastılaşmağı təmin edərkən başqa bir qrup əzələ havadakı S şəkilli dalğalanma hərəkətinə nəzarət edir. Bu iki əzələ qrupunun uyğun şəkildə sıxılması ilan üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Bu əzələlərin sıxılmasını təmin edən faktor isə sinir hüceyrələrindən gələn siqnallardır. Sinir hüceyrələrindən bu əzələlərə hər an çox sayda əmr çatdırılır. Bu əmrlərin hər birində, məsələn, saniyədə yüz əmr alan bir əzələnin aldığı 100 əmrdə də sıxılma şiddəti ehtiyaca görə anbaan hesablanaraq ötürülür. Ancaq ilanın sinir hüceyrələrindən əzələlərinə tək istiqamətli xəbərləşmə kifayət etmir. İlanın əzələlərindən alınan əmr istiqamətində sinir hüceyrələrinə xəbər verilərək möcüzəvi bir idarə mexanizmi təmin edilmiş olur.
On minlərlə sinir və əzələ hüceyrəsi arasında dayanmadan davam etdirilən bu mexanizm olmasaydı, ilanın bəzi əzələləri sıxıldığı halda bəzi hissələri sıxılmayacaq, nəticədə ilan sürətlə yerə düşəcəkdi. Socha 6 il boyu Sinqapur zooparkındakı 10 metrlik bir qüllədən (3 mərtəbəli bir bina yüksəkliyi) tullanan ilanları müşahidə etmiş, tək bir ilanın belə yaralanmadığını bildirmişdir. Şübhəsiz ki, ilanların belə uzun bir məsafəni heç yaralanmadan uça bilmələri bədənlərindəki bu fövqəladə əzələ quruluşundan qaynaqlanır.
İstinadlar
- Pyron R. A., Burbrink F. T., Wiens J. J. A phylogeny and revised classification of Squamata, including 4161 species of lizards and snakes (ing.). // BMC Evol. Biol. BMC, Springer Science+Business Media, 2013. Vol. 13, Iss. 1. P. 93. ISSN 1471-2148 doi:10.1186/1471-2148-13-93 PMID:23627680
- The Reptile Database (ing.). / P. Uetz 2015.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ucan ilan lat Chrysopelea paradisi Ucan ilanElmi tesnifatXETA parent ve rang parametrlerini doldurmaq lazimdir Ucan ilanBeynelxalq elmi adiChrysopelea paradisi Henrix Boye 1827Sekil axtarisiITIS 1081663NCBI 699571 Asiya torpaqlarinda yasayan Chrysopelea paradisi novune aid olan ilanlar ucus prosesi reallasdirirlar 20 ile 40 metrlik bir mesafeni havada qet edirler Cikaqo Universitetinin bioloqlarindan Jake Sohca Sinqapurdaki bir zooparkda bu cur ilanlar uzerinde 6 il davam eden tedqiqat aparib Yetkinlerinin uzunlugu 1 metre catan bu ucan ilanlarin havada uca bilmek qabiliyyetlerinin aerodinamikasi haqqinda evveller hec bir sey bilinmirdi Quslardan basqa sincab sicovul ve kertenkele kimi bezi quru canlilarin ve bezi baliqlarin qisa da olsa mueyyen mesafeleri ucaraq yeni havada suzerek yol qet etdikleri bilinir Bu canlilarin ucuslari heqiqeten cox heyretlendiricidir Ancaq Chrysopelea ilaninin ucusu daha ferqlidir Bu ucusu diger butun ucuslardan ustun eden cehet bu akrobatik ilanin havada suzerken istifade edeceyi qanad perdeli pence ve s kimi hec bir uzantisinin olmamasidir Socha bu heyretverici veziyyeti bu aciqlamisdir Ister tebietde yasayan bir canli olsun isterse insanin istehsal etdiyi bir masin olsun bu ilan kimi uca bilen hec bir sey yoxdur cunki ireliye gederken eyni zamanda ferqli bir yone de hereket edir Nature 418 603 604 8 avqust 2002 Bes hec bir uzantisi ve ya cixintisi olmayan uzun bir s havada nece asili qalaraq hereket ede bilir Nece olur ki getmek istediyi yone dogru manevr etmeyi bacarir Nece havada edeceyi bir hereket neticesinde movqeyini itirib yere dusmur Bu suallarin cavabini arasdiran Jake Sohca qanadsiz ilanlarin sirrini digital kameralar ve peyk fotosekillerini qiymetlendirmede istifade edilen bir komputer proqrami sayesinde ortaya cixardi ve isinin detallarini Ingilterenin meshur elm jurnali olan Nature da nesr etdi Jurnalin 8 avqust 2002 ci sayinda Chrysopelea Paradisi Ilanlarinin Suzulerek Ucusunun Kinematikasi basliqli meqalede qeyd olunanlara gore ilan bu xususi ucusu bu sekilde reallasdirir Ilan qalxmazdan evvel budaqdan asagiya sallanir Bu anda bedeni J sekilli bir gorunusde olur Birden yuxariya dogru hereketlenen ilan bu sekilde budaqdan ozunu qurtarmis olur Bedenini dumduz hala getirmekle yanasi basindan arxasina qeder butun bedenini yastilasdirir Bu yastilasma kobra ilanlarinin peyser hisselerindeki yastilasmaya benzeyir Bu sekilde ilanin beden genisliyi texminen iki defe artir Ilan suretlendikce basini ve shucunu ortaya dogru qaldirir ve bir terefden digerine genis bir S seklinde dalgalanir Ilanin bu hereketi masa uzerindeki bir qamcinin bir ucdan diger uca dalgalanmasina benzeyir Bu ilanin nece manevr etdiyi sualina Socha ucan canlilarin coxu soykenme texnikasi istifade edirler Ilan ise ucma prosesini bir terefden digerine dogru dalgalanaraq reallasdirir cavabini vermisdir Quslarda ve ya ucan sincablarda havada edilen manevrler canlinin bedenini mueyyen bir terefe yatirtmasi sayesinde reallasir Ilan ise sola soykense de saga soykense de eyni silindirik qurulusunu qoruyacagindan bu bir fayda vermir Halbuki manevrde dalgalanma texnikasini istifade eden ilan havada cox cevikdir Chrysopelea paradisi ilaninin manevr qabiliyyeti o qeder ustundur ki havada istiqametini bir anda 90 dereceye qeder deyisdire bilir Hemin arasdirmada ilanin agaca carpilmamaq ucun havada asanliqla istiqamet deyisdire bildiyi musahide edilmisdir Kosmik gemiden ufuqi istiqametde hereket eden pilot ucun qisa qalxmada gostereceyi bacariq cox vacibdir Eger pilot kifayet qeder suretlene bilmese ve teyyarenin burnu ile qanadlarindaki klapanlari nizamlaya bilmese derhal suya dusecek Ilanin ucusa qalxmasi da buna benzerdir Ilanin qalxma aninda ozunu suretle ireliye itelemesi saniyenin onda birinden az bir muddetde reallasir Mehz bu qisa muddetde bedenin de derhal yastilasmasi lazimdir Eks halda derhal yere dusecek Bu hereketin biomexanikasi yeni beden parcalarinin bir birleri ile hansi qanunlar sayesinde calisib hereket meydana getire bildiklerinin detallari ise alimler ucun hele de namelumdur Ilanin havada oldugu anda bir qrup ezele yastilasmagi temin ederken basqa bir qrup ezele havadaki S sekilli dalgalanma hereketine nezaret edir Bu iki ezele qrupunun uygun sekilde sixilmasi ilan ucun heyati ehemiyyet dasiyir Bu ezelelerin sixilmasini temin eden faktor ise sinir huceyrelerinden gelen siqnallardir Sinir huceyrelerinden bu ezelelere her an cox sayda emr catdirilir Bu emrlerin her birinde meselen saniyede yuz emr alan bir ezelenin aldigi 100 emrde de sixilma siddeti ehtiyaca gore anbaan hesablanaraq oturulur Ancaq ilanin sinir huceyrelerinden ezelelerine tek istiqametli xeberlesme kifayet etmir Ilanin ezelelerinden alinan emr istiqametinde sinir huceyrelerine xeber verilerek mocuzevi bir idare mexanizmi temin edilmis olur On minlerle sinir ve ezele huceyresi arasinda dayanmadan davam etdirilen bu mexanizm olmasaydi ilanin bezi ezeleleri sixildigi halda bezi hisseleri sixilmayacaq neticede ilan suretle yere dusecekdi Socha 6 il boyu Sinqapur zooparkindaki 10 metrlik bir qulleden 3 mertebeli bir bina yuksekliyi tullanan ilanlari musahide etmis tek bir ilanin bele yaralanmadigini bildirmisdir Subhesiz ki ilanlarin bele uzun bir mesafeni hec yaralanmadan uca bilmeleri bedenlerindeki bu fovqelade ezele qurulusundan qaynaqlanir IstinadlarPyron R A Burbrink F T Wiens J J A phylogeny and revised classification of Squamata including 4161 species of lizards and snakes ing BMC Evol Biol BMC Springer Science Business Media 2013 Vol 13 Iss 1 P 93 ISSN 1471 2148 doi 10 1186 1471 2148 13 93 PMID 23627680 The Reptile Database ing P Uetz 2015