fbpx
Wikipedia

Türk sivilizasiyası

Avqust 27, 2021

Türk sivilizasiyası – Avrasiyada yaranan ən qədim sivilizasiyalardan biri olub eramızdan əvvəl Avrasiyanın geniş çöllərində formalaşmışdır. Onlar köçəri, yarımköçəri və qismən də oturaq həyat tərzi sürmüşlər. Bütövlükdə XIX əsrdən miras qalmış konsepsiyaya görə yalnız oturaq xalqlar mütərəqqi sivilizasiya yaratmışlar. Türklər kimi köçəri xalqların yaşadıqları ərazilərdə durğunluq hökm sürmüşdür. Bu konsepsiyanın ən pis tərəfi onun mübahisəsiz elmi nəticə kimi təqdim olunması idi. XX əsrdə bu konsepsiya öz aktuallığını itirdi.

Hazırda türk xalqları əlverişli-coğrafi mövqeyə malik olan Ön Asiya, Mərkəzi Asiya, Qafqaz regionları, Kiçik Asiya yarımadası, Sayan-Altay dağlarının şimal-qərb bölgəsi, Talas vadisi, Ordos vilayəti, Orxon-Yenisey ətrafı ərazilər, Urmiya gölü hövzəsi, Qara dəniz sahili ərazilərində məskunlaşmışlar. Türklərin "Böyük çöl"də məskunlaşması onların həyat tərzinə güclü təsir etmişdir. Müvəqqəti köçlər zamanı onlar rahat açılıb-yığılan alaçıq (çadır) və yurtalardan istifadə edir, əsasən, heyvandarlıqla məşğul olmuşlar.

Türklərin yerdəyişməsi tarixi mənbələrdə “Xalqların böyük köçü” adlanır. Bu nəhəng miqrasiya eramızın II əsrindən başlayaraq 300 ildən çox davam etmişdir. V-VI əsrlərdə türklər Altay dağlarından Avropaya qədər yayılaraq Şərq, Qərb, Slavyanpravoslav sivilizasiyalarının qovuşduğu ərazilərdə məskunlaşmışdılar. Türklər məskunlaşdığı ərazilərə əvvəlki yurdlarının izlərini apardılar. Rusiyada və Mərkəzi Asiyada təkrarlanan coğrafi adlar bunu sübut edir.

Türk sivilizasiyası Avropa və Asiya xalqlarına yaxınlaşmış, özündə onların bəzi xüsusiyyətlərini birləşdirmişdir. Bu proses müasir türk xalqlarının zahiri görünüşündə, din, dil, mədəniyyət və iqtisadiyyatında da öz əksini tapır.

Zahiri əlamətləri

Zahiri əlamətlərinə görə müasir türk xalqları bir-birindən fərqlənir. Türk xalqlarının bir qismi (uyğurlar, yakutlar, qırğızlar və s.) monqoloid, müəyyən bir hissəsi (qaqauzlar, karaimlər və s.) avropoid irqinin əlamətlərinə malikdirlər. Türkiyə türkləri, azərbaycanlılar, türkmanlar, tatarlar isə zahiri görünüşünə görə hər iki irqin əlamətlərini daşıyırlar.

Dil və adət-ənənələr

Eyni ərazilərdə məskunlaşmış türk və digər xalqların dil və adət-ənənələri, şifahi xalq ədəbiyyatı, yazı mədəniyyəti də bir-birinin təsirinə məruz qalmışdır. Belə ki, rus dilində yüzlərlə türk, eləcə də türk dilində ərəb, fars, latın mənşəli sözlər indiyədək istifadə olunmaqdadır.

Orxon-Yenisey yazıları

Orxon-Yenisey yazıları Türk sivilizasiyasının ən qədim abidələrindən biridir. Abidələr Rusiyada Yenisey çayının yuxarı axarında, Monqolustanda Orxon çayı sahillərindədir. Türk ədəbiyyatında bu yazılar “Milli vəsiyyətnamə” hesab olunur.

Bu abidələr yalnız türk lüğətini tərtib etməyə deyil, həm də epik və dini məzmunlu mətnlərlə tanış olmağa imkan vermişdir. Abidələrin üzərində xanların şərəfinə mədhnamələr çoxdur.

Orxon-Yenisey abidələrinə görə, ən ali varlıq hər şeyə, o cümlədən insanların taleyinə qərar verən Tenqri (Göy Tanrı) idi. Ali qadın varlıq Humay idi. Tenqri və Humay türklərə himayədarlıq edir, günahkarları cəzalandırır.

Ədəbiyyat

Türx xalqlarının ədəbi-epik yaradıcılığı olduqca rəngarəng və zəngindir. Məsələn, qırğızların "Manas", Altay türklərinin "Maaday-Kara", qazaxların "Koplandı-batır" kimi epik abidələrini misal göstərmək olar.

Kurqanlar

Kurqanlar – Altaydan Qafqaza qədər uzanan Böyük çölün hər yerində rast gəlinir. Kurqanlar bürünc, qızıl və gümüş bəzək əşyaları ilə zəngindir. Qədim Türk arxeoloji abidələri Dağlıq Altayda daha rəngarəngdir, yaxşı qorunmuşdur. Türk xalqlarının dini inanclarında da Avropa, Asiya mədəniyyətlərinin izi aydın görünür. Qədim türk xalqları Tenqriyə, yəni Tanrıya inanırdı. Onların fikrincə, Tenqri “əbədi səma ruhu” idi. Qonşu sivilizasiyaların inkişafı türk xalqlarının dini inanclarının təsiri altına düşməsinə və müxtəlif dinlərin yayılmasına səbəb oldu. Fərqli sivilizasiyalar arasında ticarət əlaqələrinin türk torpaqlarından keçməsi onların iqtisadi həyatına təsirsiz qalmamışdır.

İpək yolu

Tarixən “İpək yolu” adlandırılan ticarət əlaqələri bu ərazilərdə iri şəhərlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Türk tacirləri Avropada ehtiyac duyulan Çin və Hindistan mallarının mübadiləsində fəal iştirak edir və sürətlə varlanırdılar. Bu isə türk dövlətlərinin iqtisadi, sosial və mədəni səviyyəsinin yüksəlməsinə imkan verirdi.

Türk xalqları

Türk xalqları Avrasiyada təqribən 12 mln. km2 ərazidə yayılmışlar. Hazırda türk xalqlarının 6 müstəqil dövləti mövcuddur: Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan. Bəzi türk xalqları müəyyən özünüidarə hüquq səlahiyyətləri olan dövlət qurumlarına malikdir. Onların əksəriyyəti Rusiya Federasiyasında aşağıdakı regionlarda yerləşir: Sibir regionunda – Altay, Tuva, Xakasiya, Saxa – (Yakutiya); Ural-Volqaboyu regionunda – Başqırdıstan, Tatarıstan, Çuvaşıstan; Şimali Qafqaz regionunda – Kabarda-Balkar, Qaraçay-Çərkəz. Çin Xalq Respublikasının tərkibindəki Sınsızyan- Uyğur Muxtar Vilayəti də türk dövlət qurumlarından biridir.

Bəzi türk xalqları isə yaşadıqları ərazilərdə yerli xalqlar hesab edilir. Onlar dövlət qurumuna malik olmayıb, Rusiya, İran, İraq, Əfqanıstan, Gürcüstan, Suriya, Ukrayna, Bolqarıstan, Macarıstan, Yunanıstan, Latviya və digər ölkələrin ərazisində yaşayırlar.

Türk mifologiyası və əsatirləri

Türklərin yaranışı haqqında qədim əsatirə görə, onların böyük gölün kənarında yaşayan əcdadlarını qonşu tayfanın döyüşçüləri qırmışdır. Yalnız düşmənlərin yaraladığı on yaşlı oğlan sağ qalmışdır. Dişi qurd onu böyütmüşdür. Oğlanın digər qurdlardan on oğlu olmuşdur. Həmin 10 oğlan da yaxın tayfadan on qadınla evlənmişdir. Beləliklə, nəslin əsası qoyulmuşdur. Onlardan birinin adı - Aşina yalnız nəslin deyil, bütün türklərin əcdadının, on tayfanın başçısının adını ifadə edir.

Dini görüşləri

Qədim türklər təktanrılı olmuşlar. Bununla paralel şamanizm dərin kök salmışdır. Tanrı, ruhlar və insanlar arasında vasitəçilik funksiyasını şamanlar həyata keçirirdilər. Ayinlər zamanı şamanlar ekstaz vəziyyətinə düşür tanrıyla ruhani əlaqəni həyata keçirirdilər. Şamanların ən geniş yayılmış funksiyalarından biri həkimlik idi.

İstinadlar

  1. Elbrus Əlizadə. Nərminə Seyfullayeva. "Bakınəşr", Bakı-2016

Həmçinin bax

Sivilizasiya

Avqust 27, 2021
türk, sivilizasiyası, avrasiyada, yaranan, qədim, sivilizasiyalardan, biri, olub, eramızdan, əvvəl, avrasiyanın, geniş, çöllərində, formalaşmışdır, onlar, köçəri, yarımköçəri, qismən, oturaq, həyat, tərzi, sürmüşlər, bütövlükdə, əsrdən, miras, qalmış, konsepsi. Turk sivilizasiyasi Avrasiyada yaranan en qedim sivilizasiyalardan biri olub eramizdan evvel Avrasiyanin genis collerinde formalasmisdir Onlar koceri yarimkoceri ve qismen de oturaq heyat terzi surmusler Butovlukde XIX esrden miras qalmis konsepsiyaya gore yalniz oturaq xalqlar mutereqqi sivilizasiya yaratmislar Turkler kimi koceri xalqlarin yasadiqlari erazilerde durgunluq hokm surmusdur Bu konsepsiyanin en pis terefi onun mubahisesiz elmi netice kimi teqdim olunmasi idi XX esrde bu konsepsiya oz aktualligini itirdi Hazirda turk xalqlari elverisli cografi movqeye malik olan On Asiya Merkezi Asiya Qafqaz regionlari Kicik Asiya yarimadasi Sayan Altay daglarinin simal qerb bolgesi Talas vadisi Ordos vilayeti Orxon Yenisey etrafi eraziler Urmiya golu hovzesi Qara deniz sahili erazilerinde meskunlasmislar Turklerin Boyuk col de meskunlasmasi onlarin heyat terzine guclu tesir etmisdir Muveqqeti kocler zamani onlar rahat acilib yigilan alaciq cadir ve yurtalardan istifade edir esasen heyvandarliqla mesgul olmuslar Turklerin yerdeyismesi tarixi menbelerde Xalqlarin boyuk kocu adlanir Bu neheng miqrasiya eramizin II esrinden baslayaraq 300 ilden cox davam etmisdir V VI esrlerde turkler Altay daglarindan Avropaya qeder yayilaraq Serq Qerb Slavyanpravoslav sivilizasiyalarinin qovusdugu erazilerde meskunlasmisdilar Turkler meskunlasdigi erazilere evvelki yurdlarinin izlerini apardilar Rusiyada ve Merkezi Asiyada tekrarlanan cografi adlar bunu subut edir Turk sivilizasiyasi Avropa ve Asiya xalqlarina yaxinlasmis ozunde onlarin bezi xususiyyetlerini birlesdirmisdir Bu proses muasir turk xalqlarinin zahiri gorunusunde din dil medeniyyet ve iqtisadiyyatinda da oz eksini tapir Mundericat 1 Zahiri elametleri 2 Dil ve adet eneneler 3 Orxon Yenisey yazilari 4 Edebiyyat 5 Kurqanlar 6 Ipek yolu 7 Turk xalqlari 8 Turk mifologiyasi ve esatirleri 9 Dini gorusleri 10 Istinadlar 11 Hemcinin baxZahiri elametleri RedakteZahiri elametlerine gore muasir turk xalqlari bir birinden ferqlenir Turk xalqlarinin bir qismi uygurlar yakutlar qirgizlar ve s monqoloid mueyyen bir hissesi qaqauzlar karaimler ve s avropoid irqinin elametlerine malikdirler Turkiye turkleri azerbaycanlilar turkmanlar tatarlar ise zahiri gorunusune gore her iki irqin elametlerini dasiyirlar Dil ve adet eneneler RedakteEyni erazilerde meskunlasmis turk ve diger xalqlarin dil ve adet eneneleri sifahi xalq edebiyyati yazi medeniyyeti de bir birinin tesirine meruz qalmisdir Bele ki rus dilinde yuzlerle turk elece de turk dilinde ereb fars latin menseli sozler indiyedek istifade olunmaqdadir Orxon Yenisey yazilari RedakteOrxon Yenisey yazilari Turk sivilizasiyasinin en qedim abidelerinden biridir Abideler Rusiyada Yenisey cayinin yuxari axarinda Monqolustanda Orxon cayi sahillerindedir Turk edebiyyatinda bu yazilar Milli vesiyyetname hesab olunur Bu abideler yalniz turk lugetini tertib etmeye deyil hem de epik ve dini mezmunlu metnlerle tanis olmaga imkan vermisdir Abidelerin uzerinde xanlarin serefine medhnameler coxdur Orxon Yenisey abidelerine gore en ali varliq her seye o cumleden insanlarin taleyine qerar veren Tenqri Goy Tanri idi Ali qadin varliq Humay idi Tenqri ve Humay turklere himayedarliq edir gunahkarlari cezalandirir Edebiyyat RedakteTurx xalqlarinin edebi epik yaradiciligi olduqca rengareng ve zengindir Meselen qirgizlarin Manas Altay turklerinin Maaday Kara qazaxlarin Koplandi batir kimi epik abidelerini misal gostermek olar Kurqanlar RedakteKurqanlar Altaydan Qafqaza qeder uzanan Boyuk colun her yerinde rast gelinir Kurqanlar burunc qizil ve gumus bezek esyalari ile zengindir Qedim Turk arxeoloji abideleri Dagliq Altayda daha rengarengdir yaxsi qorunmusdur Turk xalqlarinin dini inanclarinda da Avropa Asiya medeniyyetlerinin izi aydin gorunur Qedim turk xalqlari Tenqriye yeni Tanriya inanirdi Onlarin fikrince Tenqri ebedi sema ruhu idi Qonsu sivilizasiyalarin inkisafi turk xalqlarinin dini inanclarinin tesiri altina dusmesine ve muxtelif dinlerin yayilmasina sebeb oldu Ferqli sivilizasiyalar arasinda ticaret elaqelerinin turk torpaqlarindan kecmesi onlarin iqtisadi heyatina tesirsiz qalmamisdir Ipek yolu RedakteTarixen Ipek yolu adlandirilan ticaret elaqeleri bu erazilerde iri seherlerin yaranmasina sebeb olmusdur Turk tacirleri Avropada ehtiyac duyulan Cin ve Hindistan mallarinin mubadilesinde feal istirak edir ve suretle varlanirdilar Bu ise turk dovletlerinin iqtisadi sosial ve medeni seviyyesinin yukselmesine imkan verirdi Turk xalqlari RedakteTurk xalqlari Avrasiyada teqriben 12 mln km2 erazide yayilmislar Hazirda turk xalqlarinin 6 musteqil dovleti movcuddur Azerbaycan Turkiye Qazaxistan Qirgizistan Ozbekistan Turkmenistan Bezi turk xalqlari mueyyen ozunuidare huquq selahiyyetleri olan dovlet qurumlarina malikdir Onlarin ekseriyyeti Rusiya Federasiyasinda asagidaki regionlarda yerlesir Sibir regionunda Altay Tuva Xakasiya Saxa Yakutiya Ural Volqaboyu regionunda Basqirdistan Tataristan Cuvasistan Simali Qafqaz regionunda Kabarda Balkar Qaracay Cerkez Cin Xalq Respublikasinin terkibindeki Sinsizyan Uygur Muxtar Vilayeti de turk dovlet qurumlarindan biridir Bezi turk xalqlari ise yasadiqlari erazilerde yerli xalqlar hesab edilir Onlar dovlet qurumuna malik olmayib Rusiya Iran Iraq Efqanistan Gurcustan Suriya Ukrayna Bolqaristan Macaristan Yunanistan Latviya ve diger olkelerin erazisinde yasayirlar 1 Turk mifologiyasi ve esatirleri RedakteTurklerin yaranisi haqqinda qedim esatire gore onlarin boyuk golun kenarinda yasayan ecdadlarini qonsu tayfanin doyusculeri qirmisdir Yalniz dusmenlerin yaraladigi on yasli oglan sag qalmisdir Disi qurd onu boyutmusdur Oglanin diger qurdlardan on oglu olmusdur Hemin 10 oglan da yaxin tayfadan on qadinla evlenmisdir Belelikle neslin esasi qoyulmusdur Onlardan birinin adi Asina yalniz neslin deyil butun turklerin ecdadinin on tayfanin bascisinin adini ifade edir Dini gorusleri RedakteQedim turkler tektanrili olmuslar Bununla paralel samanizm derin kok salmisdir Tanri ruhlar ve insanlar arasinda vasitecilik funksiyasini samanlar heyata kecirirdiler Ayinler zamani samanlar ekstaz veziyyetine dusur tanriyla ruhani elaqeni heyata kecirirdiler Samanlarin en genis yayilmis funksiyalarindan biri hekimlik idi Istinadlar Redakte Elbrus Elizade Nermine Seyfullayeva Bakinesr Baki 2016Hemcinin bax RedakteSivilizasiyaMenbe https az wikipedia org w index php title Turk sivilizasiyasi amp oldid 5604561, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.