Bu məqalədə çoxsaylı problemlər mövcuddur. Zəhmət olmasa, səhifəni redaktə edərək və ya mövcud problemləri diskussiya edərək həll edin.
|
Təbii seçmə — fenotiptəki fərqliliklərlə əlaqədar yaşadığı mühitə daha uyğun olan canlıların həyatda qala bilməsi, oxşar şəkildə uyğun olmayanların məğlub olaraq yox olması deməkdir. Bioloji təkamülün əsas mexanizmlərindən biridir.[]
Seleksiya
Seleksiyanın nəzəri bazası "genetika" hesab olunur. Geniş mənada, seleksiya kompleks elmdir. O, elm kimi Ç. Darvinin işlərindən sonra formalaşmışdır. Ç. Darvin heyvanların əhilləşdirilməsi və bitkilərin mədəniləşdirilməsi haqqında geniş materialı analiz edərək, süni seçmə haqda təlimini formalaşdırılmışdır. Seleksiya təkamül forması olub, ümumi qanunauyğunluqlara tabedir. Bir proses kimi burada təbii seçmə insan tərəfindən həyata keçirilən süni seçmə ilə əvəz olunur. Seleksiya prosesinin son nəticəsi olaraq sort, cins yaranır.
Bitki sortu, heyvan cinsi və mikroorqanizm ştammları insan tərəfindən süni surətdə yaradılan, müəyyən keyfiyyətlərə malik olan, oxşar irsi xüsusiyyətlər daşıyan və mühit şəraitinə birtipli reaksiya verən orqanizmlərin cəmidir.
Xarici mühitin təsirinə müəyyən reaksiya göstərmək hər bir cins və ya sort üçün xarakterikdir. Məsələn, buğdanın yazlıq sortu yazda, payızlıq sortu payızda əkilir. Əgər biz əksinə etsək, onda heç bir məhsul ala bilmərik. Yazlıq və payızlıq buğda sortları zahirən oxşar olsalar da, onların əsas fərqi mühitin temperatur və fotoperiodik şəraitə reaksiyasına görədir. Müxtəlif heyvan cinsləri də mühitin dəyişməsinə eyni cür cavab vermir. Belə ki, yemləmənin artırılması ətlik qaramal cinsi olan Şorthornun kütləsini artırsa da, yumurta verən Leqqorn toyuq cinsinin kütləsini dəyişmir, lakin onun yumurtlama qabiliyyətini yüksəldir. Beləliklə, sort və ya cinsin müsbət keyfiyyətli fenotip əlamətləri yalnız müəyyən saxlama, yemləmə, aqrotexniki şərait və iqlim amilləri olduqda tam şəkildə meydana çıxır. Müasir bitki sortları və heyvan cinsləri insanın apardığı seleksiyanın nəticəsidir.
Mədəni bitkilərin müxtəliflik mərkəzləri
Mədəni bitkilərin müxtəlifliyi və coğrafi yayılamsı N. İ. Vavilov və onun əməkdaşları tərəfindən öyrənmişdir. Bunun üçün dünyanın bir çox ölkəsinə ekspedisiyalar təşkil edilmiş (Avstraliyadan başqa) və 1600-ə yaxın bitki növü öyrənilmişdir.
(Bitkilərin yoluxucu xəstəliklərə qarşı immuniteti haqda təlimin müəllifidir. Mədəni bitkilərin mənşə mərkəzlərini öyrənmiş və homoloji sıralar qanununu müəyyən etmişdir).
Mədəni bitkilərin hər birinin öz müxtəliflik mərkəzi vardır. Burada həmin bitkinin çoxlu miqdarda növü və irsən kənara çıxan növ müxtəlifliyi cəmlənmişdir. Hər hansı bir bitkinin növ müxtəlifliyinin və növlərin cəmləşdiyi yer həmin mədəni bitkinin mənşə mərkəzi hesab olunur. Bu mərkəzlər qədim əkinçilik ocaqlarına uyğun gəlir. Vavilov 7 belə müxtəliflik mərkəzini fərqləndirmişdir. Bu mərkəzlər, əsasən dağlıq əraziləri əhatə edir.
Mədəni bitkilərin əksəriyyəti cədvəldə adı çəkilən mərkəzlərin bir və ya bir neçəsi ilə əlaqədar mənşə mərkəzinə malik ola bilər.
And (Cənubi Amerika) Mərkəzi | Mərkəzi Amerika Mərkəzi | Həbəşistan Mərkəzi | Aralıq dənizi Mərkəzi | Cənub-Qərbi Asiya | Şərqi Asiya Mərkəzi | Cənubi Asiya Mərkəzi |
---|---|---|---|---|---|---|
Pomidor, kartof, kokain kolu, kinə ağacı, bəzi dərman bitkiləri | Qarğıdalı, uzunlifli pambıq, kakao, lobya | Dənlik sarqo, banan, bərk buğda, arpa, yağlı noxud | Zeytun, yonca, təkçiçəkli mərci, kələm | Yumşaq buğda, çovdar, üzüm, bir çox dənli və paxlalı bitkilər | Soya, darı, meyvə və tərəvəz bitkilərinin bəziləri | Düyü. Şəkər qamışı, badımcan, sitrus bitkiləri, xiyar |
Bitki seleksiyasının metodları
Hibridləşmə və seçmə müasir dövrdə bitki seleksiyasında ən geniş tətbiq edilən metodlardır. Bu metodlardan birlikdə istifadə edilir.
Seçmə metodları, seçmə aparılan bitki növünün çoxaldılma formasından asılıdır. Bununla əlaqədar olaraq hazırda kütləvi və fərdi seçmə formalarından geniş istifadə olur. Kütləvi seçmə zamanı yerli sortlar arasında qarşıya qoyulmuş məqsədəuyğun əlamətlərə malik fərdlər ayrılır. Bu zaman pis əlamətlərə malik olan fərdlər çıxdaş edilir. Bir neçə nəsil boyu ümumi kütlə içərisində seçmə aparılaraq müəyyən sort yaradılır.
Kütləvi seçmə ən çox çarpaz tozlanan bitkilərə tətbiq edilir. Çovdar bitkisinin bir neçə geniş yayılmış sortları (məsələn, Vyatka sortu), məhz, bu metodla alınmışdır. Kütləvi seçmə nə qədər dəqiq aparılarsa, yerli sortlardan əmələ gətirilən yeni sortlar hələ genotipcə homo və heteroziqotla qarışıq olur. Belə hallarda seçmə aparılan obyektin içərisində nəzərə alınmayan yararsız əlamətlərin daha artıq yayılması imkanları artırır. Bu cür kütləvi seçmədə nəsilin genetik tərkibi aydın olmur. Deməli, çarpaz tozlanan bitkilərin populyasiyalarında həmişə böyük miqdarda heteroziqot fərdlər olur. Kütləvi seçmə, adətən, sonrakı nəsillərə dəfələrlə tətbiq edilir, lakin bu, birdəfəlik də ola bilər.
Fərdi seçmə çarpaz tozlanan bitkilərlə işləyən zaman çətinləşir. Bu halda fərdi öz-özünə tozlanan xətlərin özülünü qorumaq mümkündür. Fərdi seçmədə ayrı-ayrı fərdlərdə insanı maraqlandıran əlamətləri seçməkdə və ondan nəsil almaqda istifadə edilir. Fərdi seçmə bir dəfə və ya təkrar aparıla bilər. Bu üsul, buğda, arpa, vələmir və s. kimi öz-özünə tozlanan bitkilərə tətbiq edilir. Öz-özünə tozlanan bir fərdin nəsli saf xətt adlanır. Öz-özünə tozlanma zamanı homoziqot formalar yaranır. Nəticədə bir və ya bir neçə saf homoziqot xətdən ibarət sort alınır, lakin saf xətlərdə də mutasiyalar baş verdiyi üçün heteroziqot genotipli fərdlər yaranır. Belə hallarda daha yüksək göstəricilərə malik olan xətlər sonralar seleksiya işində başlanğıc material kimi istifadə edilir.
Təkamüllü fizioloji, davranış genetikası və canlılar biologiyası digər sahələrindəki işlər də, hər nə qədər inkişaf etmiş onurğalı canlılarda nəsillərin ikiyə qatlanma prosesləri uzun çəksə və ya islah etmədə daha çox çətinliklər olsa da, süni seçilimden faydalanırlar
İ. V. Miçurinin işləri
Məşhur seleksiyaçı İ. V. Miçurin bütün həyatı boyu meyvə bitkilərinin seleksiyası sahəsində işləyərək yeni meyvə-giləmeyvə bitkilərinin yaradılmasında xeyli miqdarda praktiki nəticələrə nail olmuşdur. Onun fəaliyyətində mühüm nəticə ondan ibarət dir ki, o, bitkilərin uzaq hibridləşməsi haqqında təsəvvürlərin inkişafına imkan yaratmışdır, lakin İ. V. Miçurin yeni sortların yaradılmasında əsas olan hibridləşmə və seçmə metodlarından o dəqiqə istifadə etməmişdir. Özünün fəaliyyətinin başlanğıcında, o, belə bir təsəvvür irəli sürüdü ki, meyvə ağaclarının yeni mədəni sortlarının yeni mühit şəraitinə uyğunlaşması, onların gövdəsinə dözümlü və soyuğadavamlı sortları calaq etməklə nail olmaq olar, lakin bu yolda İ. V. Miçurin kədərlənir və müvəffəqiyyətsizliyə yuvarlanır.
Sonralar İ. V. Miçurin hibridləşmə və seçmə metodları ilə işləməli olur (şəkil 3). Hibrid bitkilərdə əlamətlərin inkişafının xarici mühit şəraitindən asılılığını müəyyən edərək İ. V. Miçurin dominantlığın idarə olunmasının mümkünlüyünü göstərdi. Yaxşı gübrələnmiş torpaqlarda hibrid bitkilərin yetişdirilməsi, onlarda yüksək məhsuldar sortun xassələrinin formalaşmasına imkan yaradır, lakin qeyri-əlverişli iqlim şəraitinə davamlılığının azalmasına səbəb olur. Əksinə, daha az münbit torpaqlarda yetişdirilən zaman yüksək mədəni keyfiyyətlərə malik hibrid bitkilər az inkişaf etmişdir.
Tarixi
Təbii Seçmənin çox qədim bir tarixi var. Bəzi canlıların təbiətə qarşı təsadüfi bir şəkildə daha üstün hala gəldikləri fikrini ilk irəli sürən adam e.ə. 450-ci illərdə yaşamış olan Empedokl dur. Daha sonra şagirdi Lukretius , daha sonra Aristotel, kimi adlar bu fikri təyin etmiş və inkişaf etdirmişdir. Biruni də təbiətdə bu tip bir seçmə olduğunu irəli sürmüşdür. 18-ci əsrdə bir müddət fasilədən sonra təkrar gündəmə gələn təbii seçmə fikri, tərəfindən aktuallaşdırılmışdır, lakin bütün bunların fikirlərindən yola çıxıb, möhtəşəm bir müşahidə gücü və müqayisə qabiliyyətiylə, ətraflı şərhləriylə irəli sürən və o günə qədərki Platonçu və Lamarkçı izahlardan təmizləyən adam, Çarlz Darvindir.
Darvin, Biql səfərinə çıxdığı illərdə, Christ's College'də oxuyurdu. Bura, rahib alimlər yetişdirən bir teologiya (din-elm) məktəbi idi. Burada Darvin, məşhur botanik teoloq olan John Stevens Henslow'un rəğbətini qazanmışdı. Henslow təbiətdə müəyyən səbəblərdən bu qədər böyük bir müxtəliflik və canlılar arasında kiçik fərqliliklər olduğunu düşünürdü. O dövrə qədər bir çox insan İncildəki yaradılışı təsdiq etməyə çalışmışdı, lakin konkret dəlillərə çatılmamışdı. Bu səbəblə Henslow, İncildəki yaradılışın gözəlliyi və gücünü sübut etmək və konkret tapıntılar əldə etmək üçün, ən parlaq şagirdlərindən biri olan Çarlz Darvini seçmiş və Biql gəmisinin çıxacağı səfər üçün Kapitan Robert FitzRoya onu təklif etmişdi. Yəni Darvin, həmin vaxt rahib olmaq üçün təhsil alırdı və güclü bir şəkildə yaradılışa inanırdı. Biql təklifini qəbul etmə səbəbi də təbiətə olan inanılmaz eşqi və yaradılışı elmi olaraq isbat edən ilk adam olma arzusu idi. Darvinin səfəri tam 5 il davam etdi və yaradılışı sübut etmək baxımından xəyal qırıqlıqlarıyla dolu keçdi, lakin heç bir zaman, Təkamül Əleyhdarlarının iddiasındakı kimi Qalapaqos adalarında "vəhy enmiş kimi" Təbii Seçmə qanununu tapmadı; onsuz da özündən əvvəlki bir çox insan bu fikri irəli sürmüşdü. O isə, bu fikirlərin nə qədər doğru, yaradılış inancının isə nə qədər əsassız olduğunu, 5 illik çalışma və tədqiqatlar nəticəsində gördü və bu müşahidələrini elmi bir təlim halına gətirdi.
Təbii seçmə, həqiqətən də olduqca güclü və təsirli bir təbiət qanunudur. Çünki vəhşi təbiət, bu anda evinizdə oturduğunuzda xəyal edə bilməyəcəyiniz qədər kompleks proseslər üzərinə qurulmuşdur və ən kiçik bir səhv ölümlə nəticələnir. Hərçənd heç bir canlı mükəmməl olmadığı və Müxtəliflik Mexanizmləri sayəsində davamlı olaraq canlılar arasında bəzi fərqliliklər meydana gəldiyi üçün (əkiz olmayan qardaşınızdan və ata-ananızdan nə qədər fərqli olduğunuzu düşünün), təbiətdə bəzi canlılar mühitə uyğunlaşmış, bəziləri isə uyğunlaşa bilməmişdir. Bu, təbiətdə davamlı bir seçmənin olmasını da özü ilə gətirməkdədir. Çünki ilkin canlılıqdan bəri təkamülləşən "var olma məqsədi" aydındır: Həyatda qalmaq və törəmək. Bunun xaricindəki bütün həyat məqsədləri (sənət, musiqi, əyləncə, dinclik, din, və s.) insan tərəfindən zəkanın təkamülüylə birlikdə uydurulmuşdur və başqa heç bir canlıda bu ikincil həyat məqsədləri yoxdur. Bu ikincili məqsədlərin təbiət üçün heç bir mənası yoxdur və etibarsızdır. Bu uydurulmuş həyat məqsədlərindən hər hansı birini və hətta heç birini etmədən nəslinizi və varlığınızı davam etdirə bilərsiniz — ki təbiət üçün əhəmiyyətli olan, nəslin artırılmasıdır. Məsələn, insan növü həyatda qalma mübarizəsinə son versə və ya törəməkdən imtina etsə, ən yaxşı ehtimalla 90 ildə tək bir insan fərdi belə həyatda qalmaz və insan növünün nəsli kəsilər. Bu səbəblə, insanların da, özü kimi olan digər bütün heyvanlar və canlılar kimi var olmasında tək məqsədi həyatda qala bilmək və çoxalmaqdır.
Təbii Seçmə, təməl olaraq bunlardan birincisiylə, həyatda qalmaqla əlaqəlidir. Təbiətdəki bəhs etdiyimiz müxtəlifliklər səbəbiylə, üstün olanlar davamlı olaraq seçilir və gələcək nəsillərə özlərindəki üstün xüsusiyyətləri təmin edən genləri köçürmə şansı əldə edirlər. Bunun nəticəsində, hər dəfəsində, bir qədər daha çox üstün gen köçürülür və hər yeni nəsildə meydana gələn bala fərdlərin mühitə daha da adaptasiya olmaları təmin edilir. Buna "təcrübəli seçmə" (təcrübəli təkamül) deyilir.[]
İstiqamətləri
Hərəkətverici təbii seçmə
İstiqamətli təbii seçmə müəyyən bir xüsusiyyətin üstün olduğu vəziyyətlərdə, Təkamülün müvəqqəti o istiqamətə doğru irəliləməsi və o xüsusiyyətə sahib olan fərdlərin üstün mövqeyə keçmələridir. İstiqamətli Təbii Seçmə nəticəsində, orijinal populyasiyadakı bir xüsusiyyətin paylaşılması, başqa bir oriyentasiyaya doğru, istiqamətli olaraq sürüşür.
Stabilləşdirici Təbii Seçmə
Bir populyasiyadakı fərdlərin hər bir xüsusiyyəti, təməl olaraq bir qrafik göstərir. Beləliklə, bəzən uclarda olmaq üstün olmamağa səbəb ola bilər. Məsələn, bir insan körpəsi normal olaraq 3–4 kq və 45–55 santimetr olaraq doğulur; çünki ana bətnindən çıxa bilmək üçün orta hesabla bu xüsusiyyətlərdə olmaq lazımdır. lakin xüsusilə kilo baxımından bu sərhədlərə uyğun gəlməyən körpələr, doğum əsnasında ölə bilərlər. Yəni çox ağır və ya həddindən artıq zəif doğulan körpələr, ya ana bətnindən çıxa bilməyəcək ya da həyatda qala bilmək üçün lazımlı olan ağırlığa sahib ola bilməyəcəklər. Bu səbəblə də ölərək məğlub olacaqlar və hər vaxt orta vəziyyətə, çəkiyə sahib olanlar üstün olacaq.
Xüsusiyyət paylaşması baxımından uclarda qalanlar uduzur və ortalardakı fərdlər dəstəklənir. Bunun nəticəsində uc tərəfdəki fərdlər həyatda qala bilməyib sayları azalır və ortalardakı fərdlərin sayı artır. Buna, stabilləşdirici təbii seçmə deyilir.
Pozucu (Dizruptiv) Təbii Seçmə
Bu vəziyyətdə isə, parabola əyrisinin ortasındakı fərdlər üstünlüksüz mövqedə qalacaq və uclardakılar üstün mövqeyə keçəcəklər. Məsələn bir bitki üçün, çox uzun boylular yüksəkdən uçan heyvanlar tərəfindən, alçaq boylular isə yerə yaxın yaşayan heyvanlar tərəfindən tozlandırılacaq, amma orta boya sahib olanların səviyyəsində yaşayan bir heyvan yoxdursa, tozlanmaları çətinləşəcək və çoxala bilməyəcəklər. Bu vəziyyətdə, uclarda olan fərdlər üstün mövqeyə keçəcək və saylarını artıracaqlar.
Pozucu Təbii Seçmə, bir populyasiyadakı fərdləri ikiyə bölməyə meyllidir və bu, növyaranma prosesini inanılmaz dərəcədə dəstəkləyən bir xüsusiyyətdir. Pozucu Təbii Seçmə sayəsində ikiyə bölünən bir populyasiyadan, fərqli istiqamətlərdə təkamül keçirməsi nəticəsində yeni növlər ortaya çıxacaqdır.
Təbii Seçmə təbiətdə fərqli formalarda baş verə bilər.
Təbii seçmə və təkamül
Təbiətdə bir seçmə olduğu istər istəməz qəbul edilməkdədir, çünki bu Cazibə Qüvvəsi qədər aydın və müşahidə edilə bilən bir faktdır. Təbii Seçmə varsa, Təkamül qaçılmazdır. Fərdlər arasındakı fərqliliklər Təbii Seçmə sayəsində ayırd edilir və bu, davamlı olaraq növlərin dəyişilməsinə səbəb olur.
İstinadlar
- Swallow JG, Garland T, Jr. (2005). Selection experiments as a tool in evolutionary and comparative physiology: insights into complex traits—an introduction to the symposium. Integr Comp Biol, 45:387–390. [Məqalə].
- Garland T, Jr. (2003). Selection experiments: an under-utilized tool in biomechanics and organismal biology. Ch.3, Vertebrate Biomechanics and Evolution ed. Bels VL, Gasc JP, Casinos A. [Məqalə].
- Garland T, Jr., Rose MR, eds. (2009). Experimental Evolution: Concepts, Methods, and Applications of Selection Experiments. University of California Press, Berkeley, California. In press. [Məqalə].
Mənbə
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqalede coxsayli problemler movcuddur Zehmet olmasa sehifeni redakte ederek ve ya movcud problemleri muzakire sehifesinde diskussiya ederek hell edin Bu meqalede daxili kecidlerin artirilmasina ehtiyac var Lutfen meqalelerin elaqelendirilmesine komek etmek ucun movzuya uygun basqa sehifelere daxili kecidler elave etmekle bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin fevral 2024 Melumati yoxla Bu meqalede verilen faktlarin deqiqliyini ve melumatlarin etibarliligini yoxlamaq lazimdir Muzakire sehifesinde aydinlasdirilmalidir Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin fevral 2024 Tebii secme fenotipteki ferqliliklerle elaqedar yasadigi muhite daha uygun olan canlilarin heyatda qala bilmesi oxsar sekilde uygun olmayanlarin meglub olaraq yox olmasi demekdir Bioloji tekamulun esas mexanizmlerinden biridir menbe gosterin SeleksiyaSeleksiyanin nezeri bazasi genetika hesab olunur Genis menada seleksiya kompleks elmdir O elm kimi C Darvinin islerinden sonra formalasmisdir C Darvin heyvanlarin ehillesdirilmesi ve bitkilerin medenilesdirilmesi haqqinda genis materiali analiz ederek suni secme haqda telimini formalasdirilmisdir Seleksiya tekamul formasi olub umumi qanunauygunluqlara tabedir Bir proses kimi burada tebii secme insan terefinden heyata kecirilen suni secme ile evez olunur Seleksiya prosesinin son neticesi olaraq sort cins yaranir Bitki sortu heyvan cinsi ve mikroorqanizm stammlari insan terefinden suni suretde yaradilan mueyyen keyfiyyetlere malik olan oxsar irsi xususiyyetler dasiyan ve muhit seraitine birtipli reaksiya veren orqanizmlerin cemidir Xarici muhitin tesirine mueyyen reaksiya gostermek her bir cins ve ya sort ucun xarakterikdir Meselen bugdanin yazliq sortu yazda payizliq sortu payizda ekilir Eger biz eksine etsek onda hec bir mehsul ala bilmerik Yazliq ve payizliq bugda sortlari zahiren oxsar olsalar da onlarin esas ferqi muhitin temperatur ve fotoperiodik seraite reaksiyasina goredir Muxtelif heyvan cinsleri de muhitin deyismesine eyni cur cavab vermir Bele ki yemlemenin artirilmasi etlik qaramal cinsi olan Sorthornun kutlesini artirsa da yumurta veren Leqqorn toyuq cinsinin kutlesini deyismir lakin onun yumurtlama qabiliyyetini yukseldir Belelikle sort ve ya cinsin musbet keyfiyyetli fenotip elametleri yalniz mueyyen saxlama yemleme aqrotexniki serait ve iqlim amilleri olduqda tam sekilde meydana cixir Muasir bitki sortlari ve heyvan cinsleri insanin apardigi seleksiyanin neticesidir Medeni bitkilerin muxteliflik merkezleri Medeni bitkilerin muxtelifliyi ve cografi yayilamsi N I Vavilov ve onun emekdaslari terefinden oyrenmisdir Bunun ucun dunyanin bir cox olkesine ekspedisiyalar teskil edilmis Avstraliyadan basqa ve 1600 e yaxin bitki novu oyrenilmisdir Bitkilerin yoluxucu xesteliklere qarsi immuniteti haqda telimin muellifidir Medeni bitkilerin mense merkezlerini oyrenmis ve homoloji siralar qanununu mueyyen etmisdir Medeni bitkilerin her birinin oz muxteliflik merkezi vardir Burada hemin bitkinin coxlu miqdarda novu ve irsen kenara cixan nov muxtelifliyi cemlenmisdir Her hansi bir bitkinin nov muxtelifliyinin ve novlerin cemlesdiyi yer hemin medeni bitkinin mense merkezi hesab olunur Bu merkezler qedim ekincilik ocaqlarina uygun gelir Vavilov 7 bele muxteliflik merkezini ferqlendirmisdir Bu merkezler esasen dagliq erazileri ehate edir Medeni bitkilerin ekseriyyeti cedvelde adi cekilen merkezlerin bir ve ya bir necesi ile elaqedar mense merkezine malik ola biler And Cenubi Amerika Merkezi Merkezi Amerika Merkezi Hebesistan Merkezi Araliq denizi Merkezi Cenub Qerbi Asiya Serqi Asiya Merkezi Cenubi Asiya MerkeziPomidor kartof kokain kolu kine agaci bezi derman bitkileri Qargidali uzunlifli pambiq kakao lobya Denlik sarqo banan berk bugda arpa yagli noxud Zeytun yonca tekcicekli merci kelem Yumsaq bugda covdar uzum bir cox denli ve paxlali bitkiler Soya dari meyve ve terevez bitkilerinin bezileri Duyu Seker qamisi badimcan sitrus bitkileri xiyarBitki seleksiyasinin metodlari Hibridlesme ve secme muasir dovrde bitki seleksiyasinda en genis tetbiq edilen metodlardir Bu metodlardan birlikde istifade edilir Secme metodlari secme aparilan bitki novunun coxaldilma formasindan asilidir Bununla elaqedar olaraq hazirda kutlevi ve ferdi secme formalarindan genis istifade olur Kutlevi secme zamani yerli sortlar arasinda qarsiya qoyulmus meqsedeuygun elametlere malik ferdler ayrilir Bu zaman pis elametlere malik olan ferdler cixdas edilir Bir nece nesil boyu umumi kutle icerisinde secme aparilaraq mueyyen sort yaradilir Kutlevi secme en cox carpaz tozlanan bitkilere tetbiq edilir Covdar bitkisinin bir nece genis yayilmis sortlari meselen Vyatka sortu mehz bu metodla alinmisdir Kutlevi secme ne qeder deqiq aparilarsa yerli sortlardan emele getirilen yeni sortlar hele genotipce homo ve heteroziqotla qarisiq olur Bele hallarda secme aparilan obyektin icerisinde nezere alinmayan yararsiz elametlerin daha artiq yayilmasi imkanlari artirir Bu cur kutlevi secmede nesilin genetik terkibi aydin olmur Demeli carpaz tozlanan bitkilerin populyasiyalarinda hemise boyuk miqdarda heteroziqot ferdler olur Kutlevi secme adeten sonraki nesillere defelerle tetbiq edilir lakin bu birdefelik de ola biler Ferdi secme carpaz tozlanan bitkilerle isleyen zaman cetinlesir Bu halda ferdi oz ozune tozlanan xetlerin ozulunu qorumaq mumkundur Ferdi secmede ayri ayri ferdlerde insani maraqlandiran elametleri secmekde ve ondan nesil almaqda istifade edilir Ferdi secme bir defe ve ya tekrar aparila biler Bu usul bugda arpa velemir ve s kimi oz ozune tozlanan bitkilere tetbiq edilir Oz ozune tozlanan bir ferdin nesli saf xett adlanir Oz ozune tozlanma zamani homoziqot formalar yaranir Neticede bir ve ya bir nece saf homoziqot xetden ibaret sort alinir lakin saf xetlerde de mutasiyalar bas verdiyi ucun heteroziqot genotipli ferdler yaranir Bele hallarda daha yuksek gostericilere malik olan xetler sonralar seleksiya isinde baslangic material kimi istifade edilir Tekamullu fizioloji davranis genetikasi ve canlilar biologiyasi diger sahelerindeki isler de her ne qeder inkisaf etmis onurgali canlilarda nesillerin ikiye qatlanma prosesleri uzun cekse ve ya islah etmede daha cox cetinlikler olsa da suni secilimden faydalanirlar I V Micurinin isleri Meshur seleksiyaci I V Micurin butun heyati boyu meyve bitkilerinin seleksiyasi sahesinde isleyerek yeni meyve gilemeyve bitkilerinin yaradilmasinda xeyli miqdarda praktiki neticelere nail olmusdur Onun fealiyyetinde muhum netice ondan ibaret dir ki o bitkilerin uzaq hibridlesmesi haqqinda tesevvurlerin inkisafina imkan yaratmisdir lakin I V Micurin yeni sortlarin yaradilmasinda esas olan hibridlesme ve secme metodlarindan o deqiqe istifade etmemisdir Ozunun fealiyyetinin baslangicinda o bele bir tesevvur ireli surudu ki meyve agaclarinin yeni medeni sortlarinin yeni muhit seraitine uygunlasmasi onlarin govdesine dozumlu ve soyugadavamli sortlari calaq etmekle nail olmaq olar lakin bu yolda I V Micurin kederlenir ve muveffeqiyyetsizliye yuvarlanir Sonralar I V Micurin hibridlesme ve secme metodlari ile islemeli olur sekil 3 Hibrid bitkilerde elametlerin inkisafinin xarici muhit seraitinden asililigini mueyyen ederek I V Micurin dominantligin idare olunmasinin mumkunluyunu gosterdi Yaxsi gubrelenmis torpaqlarda hibrid bitkilerin yetisdirilmesi onlarda yuksek mehsuldar sortun xasselerinin formalasmasina imkan yaradir lakin qeyri elverisli iqlim seraitine davamliliginin azalmasina sebeb olur Eksine daha az munbit torpaqlarda yetisdirilen zaman yuksek medeni keyfiyyetlere malik hibrid bitkiler az inkisaf etmisdir TarixiTebii Secmenin cox qedim bir tarixi var Bezi canlilarin tebiete qarsi tesadufi bir sekilde daha ustun hala geldikleri fikrini ilk ireli suren adam e e 450 ci illerde yasamis olan Empedokl dur Daha sonra sagirdi Lukretius daha sonra Aristotel kimi adlar bu fikri teyin etmis ve inkisaf etdirmisdir Biruni de tebietde bu tip bir secme oldugunu ireli surmusdur 18 ci esrde bir muddet fasileden sonra tekrar gundeme gelen tebii secme fikri terefinden aktuallasdirilmisdir lakin butun bunlarin fikirlerinden yola cixib mohtesem bir musahide gucu ve muqayise qabiliyyetiyle etrafli serhleriyle ireli suren ve o gune qederki Platoncu ve Lamarkci izahlardan temizleyen adam Carlz Darvindir Darvin Biql seferine cixdigi illerde Christ s College de oxuyurdu Bura rahib alimler yetisdiren bir teologiya din elm mektebi idi Burada Darvin meshur botanik teoloq olan John Stevens Henslow un regbetini qazanmisdi Henslow tebietde mueyyen sebeblerden bu qeder boyuk bir muxteliflik ve canlilar arasinda kicik ferqlilikler oldugunu dusunurdu O dovre qeder bir cox insan Incildeki yaradilisi tesdiq etmeye calismisdi lakin konkret delillere catilmamisdi Bu sebeble Henslow Incildeki yaradilisin gozelliyi ve gucunu subut etmek ve konkret tapintilar elde etmek ucun en parlaq sagirdlerinden biri olan Carlz Darvini secmis ve Biql gemisinin cixacagi sefer ucun Kapitan Robert FitzRoya onu teklif etmisdi Yeni Darvin hemin vaxt rahib olmaq ucun tehsil alirdi ve guclu bir sekilde yaradilisa inanirdi Biql teklifini qebul etme sebebi de tebiete olan inanilmaz esqi ve yaradilisi elmi olaraq isbat eden ilk adam olma arzusu idi Darvinin seferi tam 5 il davam etdi ve yaradilisi subut etmek baximindan xeyal qiriqliqlariyla dolu kecdi lakin hec bir zaman Tekamul Eleyhdarlarinin iddiasindaki kimi Qalapaqos adalarinda vehy enmis kimi Tebii Secme qanununu tapmadi onsuz da ozunden evvelki bir cox insan bu fikri ireli surmusdu O ise bu fikirlerin ne qeder dogru yaradilis inancinin ise ne qeder esassiz oldugunu 5 illik calisma ve tedqiqatlar neticesinde gordu ve bu musahidelerini elmi bir telim halina getirdi Tebii secme heqiqeten de olduqca guclu ve tesirli bir tebiet qanunudur Cunki vehsi tebiet bu anda evinizde oturdugunuzda xeyal ede bilmeyeceyiniz qeder kompleks prosesler uzerine qurulmusdur ve en kicik bir sehv olumle neticelenir Hercend hec bir canli mukemmel olmadigi ve Muxteliflik Mexanizmleri sayesinde davamli olaraq canlilar arasinda bezi ferqlilikler meydana geldiyi ucun ekiz olmayan qardasinizdan ve ata ananizdan ne qeder ferqli oldugunuzu dusunun tebietde bezi canlilar muhite uygunlasmis bezileri ise uygunlasa bilmemisdir Bu tebietde davamli bir secmenin olmasini da ozu ile getirmekdedir Cunki ilkin canliliqdan beri tekamullesen var olma meqsedi aydindir Heyatda qalmaq ve toremek Bunun xaricindeki butun heyat meqsedleri senet musiqi eylence dinclik din ve s insan terefinden zekanin tekamuluyle birlikde uydurulmusdur ve basqa hec bir canlida bu ikincil heyat meqsedleri yoxdur Bu ikincili meqsedlerin tebiet ucun hec bir menasi yoxdur ve etibarsizdir Bu uydurulmus heyat meqsedlerinden her hansi birini ve hetta hec birini etmeden neslinizi ve varliginizi davam etdire bilersiniz ki tebiet ucun ehemiyyetli olan neslin artirilmasidir Meselen insan novu heyatda qalma mubarizesine son verse ve ya toremekden imtina etse en yaxsi ehtimalla 90 ilde tek bir insan ferdi bele heyatda qalmaz ve insan novunun nesli kesiler Bu sebeble insanlarin da ozu kimi olan diger butun heyvanlar ve canlilar kimi var olmasinda tek meqsedi heyatda qala bilmek ve coxalmaqdir Tebii Secme temel olaraq bunlardan birincisiyle heyatda qalmaqla elaqelidir Tebietdeki behs etdiyimiz muxteliflikler sebebiyle ustun olanlar davamli olaraq secilir ve gelecek nesillere ozlerindeki ustun xususiyyetleri temin eden genleri kocurme sansi elde edirler Bunun neticesinde her defesinde bir qeder daha cox ustun gen kocurulur ve her yeni nesilde meydana gelen bala ferdlerin muhite daha da adaptasiya olmalari temin edilir Buna tecrubeli secme tecrubeli tekamul deyilir menbe gosterin IstiqametleriHereketverici tebii secme Istiqametli tebii secme mueyyen bir xususiyyetin ustun oldugu veziyyetlerde Tekamulun muveqqeti o istiqamete dogru irelilemesi ve o xususiyyete sahib olan ferdlerin ustun movqeye kecmeleridir Istiqametli Tebii Secme neticesinde orijinal populyasiyadaki bir xususiyyetin paylasilmasi basqa bir oriyentasiyaya dogru istiqametli olaraq surusur Stabillesdirici Tebii Secme Bir populyasiyadaki ferdlerin her bir xususiyyeti temel olaraq bir qrafik gosterir Belelikle bezen uclarda olmaq ustun olmamaga sebeb ola biler Meselen bir insan korpesi normal olaraq 3 4 kq ve 45 55 santimetr olaraq dogulur cunki ana betninden cixa bilmek ucun orta hesabla bu xususiyyetlerde olmaq lazimdir lakin xususile kilo baximindan bu serhedlere uygun gelmeyen korpeler dogum esnasinda ole bilerler Yeni cox agir ve ya heddinden artiq zeif dogulan korpeler ya ana betninden cixa bilmeyecek ya da heyatda qala bilmek ucun lazimli olan agirliga sahib ola bilmeyecekler Bu sebeble de olerek meglub olacaqlar ve her vaxt orta veziyyete cekiye sahib olanlar ustun olacaq Xususiyyet paylasmasi baximindan uclarda qalanlar uduzur ve ortalardaki ferdler desteklenir Bunun neticesinde uc terefdeki ferdler heyatda qala bilmeyib saylari azalir ve ortalardaki ferdlerin sayi artir Buna stabillesdirici tebii secme deyilir Pozucu Dizruptiv Tebii Secme Bu veziyyetde ise parabola eyrisinin ortasindaki ferdler ustunluksuz movqede qalacaq ve uclardakilar ustun movqeye kececekler Meselen bir bitki ucun cox uzun boylular yuksekden ucan heyvanlar terefinden alcaq boylular ise yere yaxin yasayan heyvanlar terefinden tozlandirilacaq amma orta boya sahib olanlarin seviyyesinde yasayan bir heyvan yoxdursa tozlanmalari cetinlesecek ve coxala bilmeyecekler Bu veziyyetde uclarda olan ferdler ustun movqeye kececek ve saylarini artiracaqlar Pozucu Tebii Secme bir populyasiyadaki ferdleri ikiye bolmeye meyllidir ve bu novyaranma prosesini inanilmaz derecede destekleyen bir xususiyyetdir Pozucu Tebii Secme sayesinde ikiye bolunen bir populyasiyadan ferqli istiqametlerde tekamul kecirmesi neticesinde yeni novler ortaya cixacaqdir Tebii Secme tebietde ferqli formalarda bas vere biler Tebii secme ve tekamulTebietde bir secme oldugu ister istemez qebul edilmekdedir cunki bu Cazibe Quvvesi qeder aydin ve musahide edile bilen bir faktdir Tebii Secme varsa Tekamul qacilmazdir Ferdler arasindaki ferqlilikler Tebii Secme sayesinde ayird edilir ve bu davamli olaraq novlerin deyisilmesine sebeb olur IstinadlarSwallow JG Garland T Jr 2005 Selection experiments as a tool in evolutionary and comparative physiology insights into complex traits an introduction to the symposium Integr Comp Biol 45 387 390 Meqale Garland T Jr 2003 Selection experiments an under utilized tool in biomechanics and organismal biology Ch 3 Vertebrate Biomechanics and Evolution ed Bels VL Gasc JP Casinos A Meqale Garland T Jr Rose MR eds 2009 Experimental Evolution Concepts Methods and Applications of Selection Experiments University of California Press Berkeley California In press Meqale Menbehttp dsc discovery com http www biology online org Xarici kecidler