fbpx
Wikipedia

Tövrat

Avqust 07, 2021

        
Yəhudilik
Yəhudilik fəlsəfəsi
Dini mətnlər
Müqqədəs şəhərlər
Yəhudi bayramları
Dini şəxsiyyətlər
Musəvilik həyat tərzi
Məktəblər
Dini rollar
Dini tikililər
Musevi Ayin sistemi
Yəhudi dilləri
Etnik bölünmələr
Musəvi məzhəbləri
Dini obyektlər
Musevi duaları
Digər dinlərlə əlaqələr

Tövrat (Ərəb dili:توراة İvrit dili : תּוֹרָה Torah ). Qədim ibrani dilində bu kəlmənin ilkin mənası "qanun", "təlim" yaxud "öyüd-nəsihət" olub. Zamanla yəhudi Müqəddəs Yazılarının ilk 5 kitabına Tövrat adı verildi. Bəzən Tövrat dedikdə, bütün yəhudi qanunu və ya bütün Əhdi-Ətiq nəzərdə tutulur.

Tövrat

Tövratın yəhudi Müqəddəs Yazılarında yeri

Yəhudilərin Müqəddəs Yazıları 39 kitabdan ibarətdir. Yəhudilər bunlara Tanax (תנַ"ךְ) deyirlər. Tanax üç hissədən ibarətdir: Tövrat (תּוֹרָה Tora), Peyğəmbərlər (נְבִיאִים Nəviim) və Yazılar (כְּתוּבִים Kətuvim). Xristianlar bu kitablara Əhdi-Ətiq deyirlər. İslamda bu kitablar "Tövrat və Zəbur" adı altında qəbul edilir. Lakin daha xüsusi bir mənada Tövrat dedikdə Musanın beş kitabı, Zəbur dedikdə isə Davudun Məzmurları nəzərdə tutulur.

Tövratın quruluşu

Tövrata 5 kitab daxildir: Yaradılış, Çıxış, Levililər, Saylar, Qanunun Təkrarı.

  • Yaradılış. İki hissədən ibarətdir: birinci hissədə dünyanın yaranması və bəşərin qədim tarixindən, ikinci hissədə isə İsrail xalqının əcdadlarından bəhs olunur.
  • Çıxış. Allahın xalqının Musanın rəhbərliyi altında Misir köləliyindən çıxmasını nəql edir.
  • Levililər. Qədim İsrailin ibadət və dini mərasimlərindən bəhs edir.
  • Saylar. Burada İsrail xalqının Sina səhrasında dolaşması və Kənan torpağına daxil olmağa başlaması təsvir olunur.
  • Qanunun Təkrarı. Musanın xalqa verdiyi qanun və əmrləri və bu böyük peyğəmbərin ölümünü nəql edir.

Tövratın əsas surətləri "bütün imanlıların atası" İbrahim peyğəmbər və İsrail xalqının dini və ictimai quruluşunun əsasını qoyan böyük rəhbər Musa peyğəmbərdir.

Tövratın müəllifi

Tövratın əsasən çox qədim dövrlərdə yazıldığından və müqəddəs sayıldığından şübhə yoxdur. Ənənəyə görə, Tövratın müəllifi Musa peyğəmbər sayılır. Bu ənənə Qanunun Təkrarı kitabına əsaslanır. Sözügedən ayələrdə Musanın "qanunu" (Tora) kitaba yazdığından bəhs edir. Lakin Tövratın özündə Musa peyğəmbər tərəfindən yazılmasına dair sübut yoxdur. Beş kitabının başlıqlarında Musanın adı çəkilmir və mətnində Musanın Tövratın hamısını şəxsən yazdığı haqqında məlumat verilmir. Əksinə, Musa peyğəmbərin ölüm hekayəsi Allahdan ilham almış digər müəlliflərin də Tövratı yazmaqda iştirak etdiklərini sübut edir. Bununla belə, Tövratın bir sıra yerlərində Musa peyğəmbərin bəzi hekayət və qanunlarını şəxsən yazdığı və ya yazdırdığı deyilir.

Tövratın ən qədim əlyazmaları

1947-ci ildə Qumran vadisində bədəvi Məhəmməd Əddib tərəfindən aşkar edilən dəri tumarlarına və ondan sonra 30 il boyunca təqribən 200 mağaradan tapılan 600-dən artıq əlyazmalara "Qumran tumarları" adı verilmişdir. Həmin tumarlar Tövrartın və Tanaxın əlyazmalarından ibarətdir. Qumran tumarları yəhudi Müqəddəs Yazılarının ən qədim əlyazmaları olduğu üçün Bibliya mətnşünaslığı üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Tövratın ən qədim tərcüməsi

B.e.ə. III–II əsrlərdə o dövrün mühüm mədəniyyət mərkəzlərindən olan Misirin İsgəndəriyyə şəhərində Tövrat da daxil olmaqla bütün yəhudi Müqəddəs Yazıları ibrani dildindən yunan dilinə tərcümə olundu. Rəvayətə görə, yetmiş iki yəhudi ilahiyyatçı tərəfindən həyata keçirilən bu tərcüməyə Septuaginta (LXX – Yetmişlərin tərcüməsi) deyilir. Qumran tumarları və Septuagintanın tədqiq edilməsi Tövratın mətnində bir sıra qeyri-müəyyən yerlərin mənasını aydınlaşdırmağa kömək etmişdir.

Tövratda mələk inancı

Mələk sözünün mənası

Mələk sözü Uğarit, Həbəş, İbrani və Ərəb kimi Sami dillərdə "göndərmək" mənasını verən "lək" kökündən düzəlib xəbəçi, elçi, güclü, qüvvətli olan deməkdir. Söz Latın dilinə angelus, legatus, İngilis dilinə angel, Almancaya isə engel şəklində keçmişdir. İbranucə malahın Pers dilində qarşılığı angarosdur. Tanrı ilə insan arasında əlaqə quran varlıqlardır. Yaqub yoluna davam edərkən, Tanrının mələkləri ilə qarşılaşdı.(Yaradılış 32 / 1).

Mələk inancı

Bütün yahudi məzhəbləri mələklərin varlığını qəbul edir. Yalnız Saduki məzhəbi qəbul etməyərək istisnalıq təşkil edir. Yahudu müqəddəs kitabında bilik və gücdə insandan üstün, Tanrının mesajını insanlara çatdırma və elçilik vəzifəsini yerinə yetirən varlıqlardan bəhs edilir. Əvvəlki Əhddə bu varlıqlar üçün malah sözündən başqa ilahi varlıqlar mənasına gələn Allah oğulları, müqəddəslər, qüdrətlilər, ilahlar və qullar terminləri də istifadə olunmuşdur. Daniel bölümündə mələklərdən və ilk dəfə böyük mələklərin adlarından bəhs edilir. Ayrıca olaraq ölüm mələyindən də danışılır. İkinci məbəd dönəmində mələklərlə ilgili inanc daha da dərinləşmişdir. Bunu apokrif əsərlərdə ve Əssanilərin yazılarında görmək mümkündür. Bu yazılarda birbirinden fərqli ve çeşidli işlər görən çoxlu sayda mələkdən danışılır, bu mələklər müxtəlif kateqoriyalara ayrılmışlar. Atəş, külək, bulud kimi təbiət hadisələrindən, mövsümlərdən və ilin her bir günündən sorumlu mələklər vardır. Büyük mələklər olaraq Uriel, Raquel, Rafael, Mihael, Qabriel, Sariyel ve Yeremielin adı keçməkdədir. Rabbinik mətnlərdə də mələklərdən bahs edilməkdədir. Mişnada mələklər heç keçməməklə birlikde Talmud ve Midraşlarda mələklərin yaradılışına ve təsnifinə dair mübahisələr yer almaqdadır. Mələklərin yahudi müqəddəs kitabının əsarət dövrü və sonrasında çox keçməsi qəhdani və iran təsiri ilə əlaqəlidir. Yahudilər Babil əsirliyi dövründə qəhdani və iranlıların təsirinə məruz qalmışlardır. Zərdüştlükdəki yaxşı və pis ruh anlayışı yahudiliyə yaxşı və pis mələk şəklində keçdiyi kimi ruhların təsnifi də yahudilikdə mələklərin təsnifini ortaya çıxarmışdır. Böyük mələklərdən Uriel, Raquel, Rafael, Mixael, Qabrielin adları keçir: bir insan səsini Ulay Kanalından: "Ey Cəbrayıl! röyanın nı anlama gəldiyini mənə açıqla" diyə səsləndiyini duydum. Cəbrayıl durduğum yerə yaxınlaşınca qorxudan yerə yıxıldım. Mənə "Ey İnsanoğlu!" dedi. " Bu röyanın sonla əlaqəli olduğunu anla." (Daniel 8 / 16,17).

Yaradılışları

Yaradılışın iki və ya beşinci günündə oddan yaranan saf ruhlardır. Hədli iradəyə və ilahi biliyə sahibdirlər. Yer üzündən əvvəl yaranıblar, görünməzdirlər. Tövratda iki qrup mələkdən söz edilir:

1. Tanrının mesajını xüsusi bir şəxsə çatdırmaq, ilahi qərarı yerinə yetirmək

2. Tanrıya həmd edənlər mələklər

Sonrakı dini kitablarda günahkar mələklərdən də danışılır.

Yahudilikdə şeytan

Şeytan sözünün ibranicə qarşılığı satandır. Yahudi mətnləribdə bu ad pislik edən mələyə verilmişdir. Bu mənada o, dünyada dolaşıb aranı qarışdıraraq insanları xətaya və günüha sövq edərək Tanrı tərəfindən cəzalanmağına səbəb olan bir varlıqdır. İbrani dilində şeytan başqa adlarla da anılır: aşmaday, samael, malak amavit (ölüm mələyi), yadser Ra (pis duyğular) və s. Bu sözlərdən yadser Ra Təlmüdda da küçir. Ayrıca satandan törəmiş olan və bundan başqa Beliyal və Əzrayıl adları da şeytan üçün istifadə edilmişdir. Pis ruhun simvolu olan ilan bütün heyvanların ən hiyləgəridir. İlan cildinə girən şeytanın Adəm və Həvvanı günah işləməyə sövq etməsi şeytanın varlığının Əhdi Atikdə əlamətlərindən biridir. Şeytan fəzilətin düşməni olaraq insanlar arasında pislik və günah meydana gətirməyə çalışır. Aləmdə sürətlə insanlar arasında dolaşır. Tövratda şeytanın insanları təhrik edici bir bacarığa sahib olduğu bildirilir. Yahudilərin Fələstin torpaqlarından sürgün edilməsindən sonra mələklərə aid işlər və vəzifələr dahada sistemləşmişdir. Mələklər öz rolları ilə əlaqəli əxlaqi bir xüsusiyyət qazanmışlar.

İstinadlar

  1. Qanunun Təkrarı 31:9–12, 24
  2. Çıxış 17:14; 24:3–4; Qanunun Təkrarı 27:1–3; 31:9 və s.
  3. http://www.deadseascrollsfoundation.com
  4. Ali Erbaş (2004). DİA. XXIX. 37–39.
  5. Ali Erbaş. Melekler alemi (İlahi Dinlerde Melek İnancı). 37–38.

Mənbə

  • Müqəddəs Kitab (Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədid). Müqəddəs Kitab şirkəti. Bakı, 2009.
  • Tövrat onlayn 2013-09-18 at the Wayback Machine
  • Александр Мень. Словарь по библиологии. "Пятикнижие"; "Септуагинта"; "Кумранские Тексты"; "Рукописи библейские".

Xarici keçidlər

  • Библия. История создания и характеристика отдельных книг Библии (Еврейская электронная энциклопедия) https://eleven.co.il/article/15446
  • Dünya ensiklopediyası
  Vikianbarda Tövrat ilə əlaqəli mediafayllar var.

Avqust 07, 2021
tövrat, yəhudilik, yəhudilik, fəlsəfəsi, inam, seçilmişlik, alahatanrı, kabbala, məsih, talekaşrut, tevazu, minyan, tsedaka, dini, mətnlər, tevrat, tora, tanah, talmud, zoqarhumaş, sidur, mişna, tora, arba, turimşulhan, aruh, tosefta, mişna, berurahtanya, midr. Yehudilik Yehudilik felsefesi inam Secilmislik AlahaTanri Kabbala Mesih TaleKasrut Tevazu Minyan Tsedaka Dini metnler Tevrat Tora Tanah Talmud ZoqarHumas Sidur Misna Tora Arba TurimSulhan Aruh Tosefta Misna BerurahTanya Midras PiyutimTargum Muqqedes seherler Quds Safed Hebron Tiberia Yehudi bayramlari Sabat Rosasana Yom Kippur SukotSimhat Tora Hanuka Asara BaTevetTu Bisvat Purim PesahSavuot 9 Av Salos Regalim Dini sexsiyyetler Avraham Mose Dvora Rut Saul DavidSlomo Eliyahu Ilel Samay RasiIbn Ezra Rif Ramban GersonidesSaadia Gaon RambamBaal Sem Tov TosafistcilerYosef Albo Yosef Karo Ovadia Yosef Musevilik heyat terzi Brit Mila Bar Mitsva Siduh EvlilikNida Ad qoyma Pidyon Cenaze Mektebler Yesiva JTS HUC YU Dini rollar Kohen Haham Hazan MohelDayan Masgiah Ros yesiva GabaySohet Menaker Kabar Tokea Dini tikililer Tapinak Aglama DuvariSinaqoq Mikve Musevi Ayin sistemi Musevi Ibadetleri SahritMinha Arvit Avdala Yehudi dilleri Afro Asyatik Ibraniceler Ivrite Samarit Ivritcesi Yemen IvritcesiAramiceler Hulaula Lisan Didan Lisana Deni Lisanid Nosan Yehudi AramicesiArapcalar Yehudi erebcesi Yehudi Bagdad erebcesi Yehudi Merakes erebcesi Yehudi Iraq erebcesi Yehudi Tripoli erebcesi Yehudi Tunis erebcesi Yehudi Yemen erebcesiDiger Kayla Yehudi BerbericesiHint Avrupa Cermen Yesivis Yidis YinglisRoman Italkian Katalanik Ladino Lusitanik Suadit Yehudi Araqoncasi Yehudi Latincasi ZarfatikHind Iran Buhori Cuhuri CidiDiger Knaanik YevanikTurk Karayca KirimcakcaDiger Kartveli GruzinikDravid Yehudi Malayalami Etnik bolunmeler Afrika Falasa MagrebimAsya Buxara Kocin Yehudileri Paradesi YehudileriAvropa Askenaz Italkim SefaradQafqaz Dag yehudileri Gurcustan yehudileri KaraylarOrta Dogu Kurt Yehudileri Mizrahi Parsim Romanyot Samaritler Temani Musevi mezhebleri YehudilikTutucu Musevilik Ortodoks MusevilikHasidizmReformist Musevilik Humanist MusevilikYeniden yapilanmaci Rekonstruksiyonist Musevilik Dini obyektler Talet Tefilin Kipa SofarTsitsit Mezuza MenoraHanukiya Yad Musevi dualari Sema Amida Alenu Kal NidreKadis Alel Ma Tovu Kidus Diger dinlerle elaqeler Xristianliq Judeo HiristiyanXristianliq Musevilik elaqeleri IslamKatolik Musevilik haqqinda olan fikirlerJudeo Islamic Paganizm IbrahimiTovrat Ereb dili توراة Ivrit dili ת ו ר ה Torah Qedim ibrani dilinde bu kelmenin ilkin menasi qanun telim yaxud oyud nesihet olub Zamanla yehudi Muqeddes Yazilarinin ilk 5 kitabina Tovrat adi verildi Bezen Tovrat dedikde butun yehudi qanunu ve ya butun Ehdi Etiq nezerde tutulur Tovrat Mundericat 1 Tovratin yehudi Muqeddes Yazilarinda yeri 2 Tovratin qurulusu 3 Tovratin muellifi 4 Tovratin en qedim elyazmalari 5 Tovratin en qedim tercumesi 6 Tovratda melek inanci 6 1 Melek sozunun menasi 6 2 Melek inanci 7 Yaradilislari 8 Yahudilikde seytan 9 Istinadlar 10 Menbe 11 Xarici kecidlerTovratin yehudi Muqeddes Yazilarinda yeri RedakteYehudilerin Muqeddes Yazilari 39 kitabdan ibaretdir Yehudiler bunlara Tanax תנ ך deyirler Tanax uc hisseden ibaretdir Tovrat ת ו ר ה Tora Peygemberler נ ב יא ים Neviim ve Yazilar כ תו ב ים Ketuvim Xristianlar bu kitablara Ehdi Etiq deyirler Islamda bu kitablar Tovrat ve Zebur adi altinda qebul edilir Lakin daha xususi bir menada Tovrat dedikde Musanin bes kitabi Zebur dedikde ise Davudun Mezmurlari nezerde tutulur Tovratin qurulusu RedakteTovrata 5 kitab daxildir Yaradilis Cixis Levililer Saylar Qanunun Tekrari Yaradilis Iki hisseden ibaretdir birinci hissede dunyanin yaranmasi ve beserin qedim tarixinden ikinci hissede ise Israil xalqinin ecdadlarindan behs olunur Cixis Allahin xalqinin Musanin rehberliyi altinda Misir koleliyinden cixmasini neql edir Levililer Qedim Israilin ibadet ve dini merasimlerinden behs edir Saylar Burada Israil xalqinin Sina sehrasinda dolasmasi ve Kenan torpagina daxil olmaga baslamasi tesvir olunur Qanunun Tekrari Musanin xalqa verdiyi qanun ve emrleri ve bu boyuk peygemberin olumunu neql edir Tovratin esas suretleri butun imanlilarin atasi Ibrahim peygember ve Israil xalqinin dini ve ictimai qurulusunun esasini qoyan boyuk rehber Musa peygemberdir Tovratin muellifi RedakteTovratin esasen cox qedim dovrlerde yazildigindan ve muqeddes sayildigindan subhe yoxdur Eneneye gore Tovratin muellifi Musa peygember sayilir Bu enene Qanunun Tekrari kitabina esaslanir 1 Sozugeden ayelerde Musanin qanunu Tora kitaba yazdigindan behs edir Lakin Tovratin ozunde Musa peygember terefinden yazilmasina dair subut yoxdur Bes kitabinin basliqlarinda Musanin adi cekilmir ve metninde Musanin Tovratin hamisini sexsen yazdigi haqqinda melumat verilmir Eksine Musa peygemberin olum hekayesi Allahdan ilham almis diger muelliflerin de Tovrati yazmaqda istirak etdiklerini subut edir Bununla bele Tovratin bir sira yerlerinde 2 Musa peygemberin bezi hekayet ve qanunlarini sexsen yazdigi ve ya yazdirdigi deyilir Tovratin en qedim elyazmalari Redakte1947 ci ilde Qumran vadisinde bedevi Mehemmed Eddib terefinden askar edilen deri tumarlarina ve ondan sonra 30 il boyunca teqriben 200 magaradan tapilan 600 den artiq elyazmalara Qumran tumarlari adi verilmisdir Hemin tumarlar Tovrartin ve Tanaxin elyazmalarindan ibaretdir Qumran tumarlari yehudi Muqeddes Yazilarinin en qedim elyazmalari oldugu ucun 3 Bibliya metnsunasligi ucun boyuk ehemiyyet kesb edir Tovratin en qedim tercumesi RedakteB e e III II esrlerde o dovrun muhum medeniyyet merkezlerinden olan Misirin Isgenderiyye seherinde Tovrat da daxil olmaqla butun yehudi Muqeddes Yazilari ibrani dildinden yunan diline tercume olundu Revayete gore yetmis iki yehudi ilahiyyatci terefinden heyata kecirilen bu tercumeye Septuaginta LXX Yetmislerin tercumesi deyilir Qumran tumarlari ve Septuagintanin tedqiq edilmesi Tovratin metninde bir sira qeyri mueyyen yerlerin menasini aydinlasdirmaga komek etmisdir Tovratda melek inanci RedakteMelek sozunun menasi Redakte Melek sozu Ugarit Hebes Ibrani ve Ereb kimi Sami dillerde gondermek menasini veren lek kokunden duzelib xebeci elci guclu quvvetli olan demekdir Soz Latin diline angelus legatus Ingilis diline angel Almancaya ise engel seklinde kecmisdir Ibranuce malahin Pers dilinde qarsiligi angarosdur Tanri ile insan arasinda elaqe quran varliqlardir Yaqub yoluna davam ederken Tanrinin melekleri ile qarsilasdi Yaradilis 32 1 Melek inanci Redakte Butun yahudi mezhebleri meleklerin varligini qebul edir Yalniz Saduki mezhebi qebul etmeyerek istisnaliq teskil edir Yahudu muqeddes kitabinda bilik ve gucde insandan ustun Tanrinin mesajini insanlara catdirma ve elcilik vezifesini yerine yetiren varliqlardan behs edilir Evvelki Ehdde bu varliqlar ucun malah sozunden basqa ilahi varliqlar menasina gelen Allah ogullari muqeddesler qudretliler ilahlar ve qullar terminleri de istifade olunmusdur Daniel bolumunde meleklerden ve ilk defe boyuk meleklerin adlarindan behs edilir Ayrica olaraq olum meleyinden de danisilir Ikinci mebed doneminde meleklerle ilgili inanc daha da derinlesmisdir Bunu apokrif eserlerde ve Essanilerin yazilarinda gormek mumkundur Bu yazilarda birbirinden ferqli ve cesidli isler goren coxlu sayda melekden danisilir bu melekler muxtelif kateqoriyalara ayrilmislar Ates kulek bulud kimi tebiet hadiselerinden movsumlerden ve ilin her bir gununden sorumlu melekler vardir Buyuk melekler olaraq Uriel Raquel Rafael Mihael Qabriel Sariyel ve Yeremielin adi kecmekdedir Rabbinik metnlerde de meleklerden bahs edilmekdedir Misnada melekler hec kecmemekle birlikde Talmud ve Midraslarda meleklerin yaradilisina ve tesnifine dair mubahiseler yer almaqdadir Meleklerin yahudi muqeddes kitabinin esaret dovru ve sonrasinda cox kecmesi qehdani ve iran tesiri ile elaqelidir Yahudiler Babil esirliyi dovrunde qehdani ve iranlilarin tesirine meruz qalmislardir Zerdustlukdeki yaxsi ve pis ruh anlayisi yahudiliye yaxsi ve pis melek seklinde kecdiyi kimi ruhlarin tesnifi de yahudilikde meleklerin tesnifini ortaya cixarmisdir Boyuk meleklerden Uriel Raquel Rafael Mixael Qabrielin adlari kecir bir insan sesini Ulay Kanalindan Ey Cebrayil royanin ni anlama geldiyini mene aciqla diye seslendiyini duydum Cebrayil durdugum yere yaxinlasinca qorxudan yere yixildim Mene Ey Insanoglu dedi Bu royanin sonla elaqeli oldugunu anla Daniel 8 16 17 4 Yaradilislari RedakteYaradilisin iki ve ya besinci gununde oddan yaranan saf ruhlardir Hedli iradeye ve ilahi biliye sahibdirler Yer uzunden evvel yaraniblar gorunmezdirler Tovratda iki qrup melekden soz edilir 1 Tanrinin mesajini xususi bir sexse catdirmaq ilahi qerari yerine yetirmek2 Tanriya hemd edenler meleklerSonraki dini kitablarda gunahkar meleklerden de danisilir Yahudilikde seytan RedakteSeytan sozunun ibranice qarsiligi satandir Yahudi metnleribde bu ad pislik eden meleye verilmisdir Bu menada o dunyada dolasib arani qarisdiraraq insanlari xetaya ve gunuha sovq ederek Tanri terefinden cezalanmagina sebeb olan bir varliqdir Ibrani dilinde seytan basqa adlarla da anilir asmaday samael malak amavit olum meleyi yadser Ra pis duygular ve s Bu sozlerden yadser Ra Telmudda da kucir Ayrica satandan toremis olan ve bundan basqa Beliyal ve Ezrayil adlari da seytan ucun istifade edilmisdir Pis ruhun simvolu olan ilan butun heyvanlarin en hiylegeridir Ilan cildine giren seytanin Adem ve Hevvani gunah islemeye sovq etmesi seytanin varliginin Ehdi Atikde elametlerinden biridir Seytan feziletin dusmeni olaraq insanlar arasinda pislik ve gunah meydana getirmeye calisir Alemde suretle insanlar arasinda dolasir Tovratda seytanin insanlari tehrik edici bir bacariga sahib oldugu bildirilir Yahudilerin Felestin torpaqlarindan surgun edilmesinden sonra meleklere aid isler ve vezifeler dahada sistemlesmisdir Melekler oz rollari ile elaqeli exlaqi bir xususiyyet qazanmislar 5 Istinadlar Redakte Qanunun Tekrari 31 9 12 24 Cixis 17 14 24 3 4 Qanunun Tekrari 27 1 3 31 9 ve s http www deadseascrollsfoundation com Ali Erbas 2004 DIA XXIX 37 39 Ali Erbas Melekler alemi Ilahi Dinlerde Melek Inanci 37 38 Menbe RedakteMuqeddes Kitab Ehdi Etiq ve Ehdi Cedid Muqeddes Kitab sirketi Baki 2009 Tovrat onlayn Arxivlesdirilib 2013 09 18 at the Wayback Machine Aleksandr Men Slovar po bibliologii Pyatiknizhie Septuaginta Kumranskie Teksty Rukopisi biblejskie Xarici kecidler RedakteBibliya Istoriya sozdaniya i harakteristika otdelnyh knig Biblii Evrejskaya elektronnaya enciklopediya https eleven co il article 15446 Dunya ensiklopediyasi Vikianbarda Tovrat ile elaqeli mediafayllar var Menbe https az wikipedia org w index php title Tovrat amp oldid 5870627, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.