fbpx
Wikipedia

Sifət (nitq hissəsi)

Avqust 05, 2021

Sifət — əşyanın əlamət və keyfiyyətini bildirən əsas nitq hissəsi. Sifət necə? nə cür? hansı? suallarından birinə cavab verir.

Sifətlər əsasən əşyanın əlamətini, keyfiyyətini və rəngini təyin edir. Əlamət dedikdə, əşyanın zahiri görkəmi, keyfiyyət dedikdə isə onun daxili xüsusiyyəti nəzərdə tutulur. Əşyanın rəngi də onun əlamətlərindən biridir.

Sifət həmişə ismə aid olur, isimdən əvvəl gəlir, cümlədə ən çox təyin və xəbər vəzifəsində işlənir. Ancaq isimləşdikdə mübtəda və tamamlıq vəzifəsində də işlənir.

Sifətin məna növləri

  • Əlamət (xarici xüsusiyyətlər) bildirənlər: kök ,arıq, gözəl və s
  • Keyfiyyət (daxili xüsusiyyətlər) bildirənlər: paxıl, təmizqəlbi və s.
  • Forma bildirənlər: uzun, qalın, düz və s.
  • Həcm bildirənlər: dar, iri, kiçik və s.
  • Dad bildirənlər: turş, acı, şirin və s.
  • Rəng bildirənlər: ağ, qəhvəyi, yaşıl və s.

Sifətin quruluşca növləri

Sifət quruluşca sadə düzəltmə və mürəkkəb olur.

Sadə sifətlər

Sadə sifətlər bir kökdən ibarət olur: qara, yaşıl, pis, yaxşı, uzun, qısa, hündür, alçaq, gözəl, kifir və s. Azaltma və çoxaltma dərəcəsi yaradan şəkilçilər qrammatik şəkilçilərdir.

Düzəltmə sifətlər

Düzəltmə sifətlər, əsasən, isimlərə və fellərə leksik şəkilçilər artırmaqla düzəlir. Bu baxımdan düzəltmə sifətlər isimdən yaranan sifətlər və feildən yaranan sifətlər olmaqla iki yerə bölünür.

İsimdən sifət düzəldən şəkilçilər:

Bu növ düzəltmə sifətlər isimlərə aşağıdakı leksik şəkilçiləri artırmaqla düzəlir: — lı4: maraq—lı (dərs), tərbiyə—li (uşaq), su—lu (xörək), ütü—lü (paltar) və s.

  • — sız4: dad—sız (meyvə), bilik—siz (tələbə), ot—suz (yer), güc—süz (uşaq) və s.
  • — cıl": zarafat—cıl (oglan), iş—cil (adam), söhbət—cil (qonşu), qohum—cul (kişi), ölüm—cül (yara) və s.
  • — dakı2: kitab—dakı (şəkillər), həyət—dəki (ağac) və s.
  • — ı4: badam—ı (göz), çərkəz—i (papaq), armud—u (stəkan), gümüş—ü (saç) və s. Sonu saitlə bitən sözlərdə bu şəkilçi —yı və —yi səklində islənir: xurma—yı (saç), qəhvə—yi (rəng) və s.
  • — i (— vi): Yalnız ərəb və fars mənşəli sözlərə qoşulan bu alınma şəkilçi ahəng qanununa tabe olmur və bir cür yazılan tarix—i (hadisə), dövr—i (mətbuat), daxil—i (siyasət), dairə—vi (masa), ailə—vi (dostluq) və s.
  • — kı, — ki, — kü: qabaq—kı (sıra), çoxdan—kı (əhvalat), axşam—kı (söhbət), dünən—ki (külək), bildir—ki (hadisə), bugun—kü (xəbər) və s. Misallardan göründüyü kimi, bu şəkilçi, əsasən, zərflərdən sifət düzəldir.
  • — lıq4: ay—lıq (maaş), il—lik (plan), don—luq (parça), üz—lük (daş) və s.

Bu şəkilçilərdən —lı4 və —sız4 antonim şəkilçiləridir: yağ—lı —yağ—sız (ət), duz—Iu — duz—suz (xörək), ağıl—lı — ağıl—sız (insan) və s.

  • — ı4, — lıq4, — ı4 şəkilçiləri isə həm də isim düzəltdiyi üçün omonim şəkilçilərdir: Sultan—lıq —isim, ağıl—lı (uşaq) —sifət; yaxşı—lıq —isim, qurban—lıq (qoç) —sifət; yaz—ı —isim, palıd—ı (rəng) —sifət və s.

Qeyd: Sifət düzəldən —lı şəkilçisi qoşulduğu sözün son samitindən asılı olaraq [— rı4], [— nı4], [— dı4] şəklində tələffüz olunur. Məsələn: qarlı [qarrı], dadlı[dəddı], buludlu [hulutdu] və s.

Feldən düzələn sifətlər Aşağıdakı leksik şəkilçilərin köməyi ilə fel köklərindən sifət düzəlir:

  • —ağan (—əyən): qaç—ağan (at), gül—əyən (uşaq) və s. Ağla—ğan (körpə) düizəltmə sifəti də bu şəkilçinin köməyi ilə düzəlmişdir. Burada fel kökü saitlə bitdiyi üçün şəkilçidəki birinci sait səs düşmüşdür.
  • —qan (—kən): çalış—qan (şagird), dalaş—qan (uşaq), sürüs—kən (yer), döyüş—kən (asgər) və s. Deyingən (qoca) düzəltmə sifəti də bu şəkilçinin köməyi ilə düzləmişdir. Bu sözdə fel cingiltili samitlə bitdiyi üçün şəkilçinin ilk samiti də kar yox, cintilili samitdir.
  • —gın4 (—gin —ğun, —gün). Bu şəkilçi sonu cingiltili samitlə bitən fel köklərinə qoşulur: az—ğın (düşmən), dal—ğın (baxış), gər—gin (iş), əz—gin (sifət), sol—ğun (çiçək), yor—ğun (adam), süz—gün (baxış), duz—gün (cavab) və s.
  • —qın4 (—qın, —kin, —qun, —kün): Yuxarıdakı şəkilçinin variantı olan bu şəkilçi sonu kar samitlə bitən fel köklərinə qoşulur: sat—qın (adam), kəs—kin (söz), bit—kin (fıkir), coş—qun (dəniz), tut—qun (hava), küs—kün (baxış), öt—kün (söz) və s.
  • —q4 (—q —k) aç—ıq (qapı), əz—ik (paltar), yan—ıq (çörək), uç—uq (ev), sök—ük (divar), soyu—q (su), çürü—k (meyvə), böyü—k (usaq) və s.
  • —ıcı4: qır—ıcı (təyyarə), keç—ici (xəstəlik), qür—ucu (əllər), öldür—ücü (gülüs).
  • —aq (—q, —k): qorx—aq (adam), ürk—ək (at), parla—q (saç), titrə—k (səs) və s.
  • —unc, ünc: qorx—unc (hadisə), gül—ünc (iş) və s.

Qeyd 1: Feldən sifət düzaldən bu şəkilçilərdən —qın, —ğın şəkilçiləri ifo bə zi isimlər də düzəlir. Məsələn:basqın, yanğın, qırğın, sürgün və s.

Qeyd 2: —ıq va —aq şəkilçiləri həm də feldən isim düzəldir:bacar—ıq, bili—ik, yat—aq, sanc—aq, və s. Bu şəkilçilər omonim şəkilçilər sayılır.

Qeyd 3: —kan, —kin, —kün şəkilçilərinin ilk samiti tələffüzdə cingiltili tələjfüz olunur. Məsələn:sürüşkən — [sürüşgən], kəskin —[kəsgin), ötkün — [ötgün] və s.

Mürəkkəb sifətlər isə sintaktik yolla əmələ gəlir: 1: Bir sadə bir düzəltmə sifətin birləşməsi ilə (bitişik yazılır) 2: Hər ikisi düzəltmə sifətlərin birləşməsi ilə; açıqürəkli (bitişik yazılır) 3 Əks mənalı sifətlərin birləşməsi ilə (defislə yazılır) 4 eyni sözün təkrarı ilə məs: dadlı—dadlı (defislə yazılır).

Sifətin dərəcələri

Sifəti başqa nitq hissələrindən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərindən biri onun dərəcələridir. Müxtəlif əlamət, keyfiyyət dəyişmələrini ifadə etmək üçün sifətlərin düşdüyü şəkillərə sifətin müqayisə dərəcələri deyilir. Sifətin müqayisə dərəcələri aşağıdakılardır:

Adi dərəcə

Əlamətin normada olduğunu bildirən dərəcə adi dərəcə adlanır. O, bütün dərəcələrə meyar hesab olunur Məsələn: böyük, kiçik, enli, çalışqan.

Azaltma dərəcəsi

Əlamətin və keyfiyyətin adi dərəcədən nisbətən az olduğunu bildirən dərəcədir. Məsələn ağımtıl, uzunsov, gödərək. 2 üsul ilə düzəlir morfoloji və sintaktik.

Çoxaltma dərəcəsi

Əlamətin və ya keyfiyyətin normadan çox olduğunu bildirir. 2 üsul ilə düzəlir morfoloji və sintaktik. Məsələn: xırdaca, zil qara, ağappaq.

Sifətin cümlədə rolu

Sifətin cümlədə rolu və morfoloji təhlil qaydası Sifətlər cümlədə ən çox təyin olur. Xəbərlik şəkilçisi qəbul etdikdə isə istər isimləşmiş sifətlər, istərsə də isimləşməmiş sifətlər cümlədə xəbər olur. Məsələn: Bu oğlan çox igiddir (adi sifət). O, keçən ay onlarla ermənini məhv edən igiddir (isimləşmiş sifət). İsimləşmiş digər sifətlər isə cümlədə, bir qayda olaraq, mübtəda və tamamlıq olur.

  1. Ş.Sadıq, E.Nəcəfov, A.Əsədov. Azərbaycan dili.Dərs vəsaiti. Bakı:Çaşıoğlu, 2009. - 272 s.

Avqust 05, 2021
sifət, nitq, hissəsi, sifət, əşyanın, əlamət, keyfiyyətini, bildirən, əsas, nitq, hissəsi, sifət, necə, cür, hansı, suallarından, birinə, cavab, verir, sifətlər, əsasən, əşyanın, əlamətini, keyfiyyətini, rəngini, təyin, edir, əlamət, dedikdə, əşyanın, zahiri, . Sifet esyanin elamet ve keyfiyyetini bildiren esas nitq hissesi 1 Sifet nece ne cur hansi suallarindan birine cavab verir Sifetler esasen esyanin elametini keyfiyyetini ve rengini teyin edir Elamet dedikde esyanin zahiri gorkemi keyfiyyet dedikde ise onun daxili xususiyyeti nezerde tutulur Esyanin rengi de onun elametlerinden biridir Sifet hemise isme aid olur isimden evvel gelir cumlede en cox teyin ve xeber vezifesinde islenir Ancaq isimlesdikde mubteda ve tamamliq vezifesinde de islenir Mundericat 1 Sifetin mena novleri 2 Sifetin qurulusca novleri 2 1 Sade sifetler 2 1 1 Duzeltme sifetler 3 Sifetin dereceleri 3 1 Adi derece 3 2 Azaltma derecesi 3 3 Coxaltma derecesi 4 Sifetin cumlede roluSifetin mena novleriElamet xarici xususiyyetler bildirenler kok ariq gozel ve s Keyfiyyet daxili xususiyyetler bildirenler paxil temizqelbi ve s Forma bildirenler uzun qalin duz ve s Hecm bildirenler dar iri kicik ve s Dad bildirenler turs aci sirin ve s Reng bildirenler ag qehveyi yasil ve s Sifetin qurulusca novleriSifet qurulusca sade duzeltme ve murekkeb olur Sade sifetler Sade sifetler bir kokden ibaret olur qara yasil pis yaxsi uzun qisa hundur alcaq gozel kifir ve s Azaltma ve coxaltma derecesi yaradan sekilciler qrammatik sekilcilerdir Duzeltme sifetler Duzeltme sifetler esasen isimlere ve fellere leksik sekilciler artirmaqla duzelir Bu baximdan duzeltme sifetler isimden yaranan sifetler ve feilden yaranan sifetler olmaqla iki yere bolunur Isimden sifet duzelden sekilciler Bu nov duzeltme sifetler isimlere asagidaki leksik sekilcileri artirmaqla duzelir li4 maraq li ders terbiye li usaq su lu xorek utu lu paltar ve s siz4 dad siz meyve bilik siz telebe ot suz yer guc suz usaq ve s cil zarafat cil oglan is cil adam sohbet cil qonsu qohum cul kisi olum cul yara ve s daki2 kitab daki sekiller heyet deki agac ve s i4 badam i goz cerkez i papaq armud u stekan gumus u sac ve s Sonu saitle biten sozlerde bu sekilci yi ve yi seklinde islenir xurma yi sac qehve yi reng ve s i vi Yalniz ereb ve fars menseli sozlere qosulan bu alinma sekilci aheng qanununa tabe olmur ve bir cur yazilan tarix i hadise dovr i metbuat daxil i siyaset daire vi masa aile vi dostluq ve s ki ki ku qabaq ki sira coxdan ki ehvalat axsam ki sohbet dunen ki kulek bildir ki hadise bugun ku xeber ve s Misallardan gorunduyu kimi bu sekilci esasen zerflerden sifet duzeldir liq4 ay liq maas il lik plan don luq parca uz luk das ve s Bu sekilcilerden li4 ve siz4 antonim sekilcileridir yag li yag siz et duz Iu duz suz xorek agil li agil siz insan ve s i4 liq4 i4 sekilcileri ise hem de isim duzeltdiyi ucun omonim sekilcilerdir Sultan liq isim agil li usaq sifet yaxsi liq isim qurban liq qoc sifet yaz i isim palid i reng sifet ve s Qeyd Sifet duzelden li sekilcisi qosuldugu sozun son samitinden asili olaraq ri4 ni4 di4 seklinde teleffuz olunur Meselen qarli qarri dadli deddi buludlu hulutdu ve s Felden duzelen sifetler Asagidaki leksik sekilcilerin komeyi ile fel koklerinden sifet duzelir agan eyen qac agan at gul eyen usaq ve s Agla gan korpe duizeltme sifeti de bu sekilcinin komeyi ile duzelmisdir Burada fel koku saitle bitdiyi ucun sekilcideki birinci sait ses dusmusdur qan ken calis qan sagird dalas qan usaq surus ken yer doyus ken asger ve s Deyingen qoca duzeltme sifeti de bu sekilcinin komeyi ile duzlemisdir Bu sozde fel cingiltili samitle bitdiyi ucun sekilcinin ilk samiti de kar yox cintilili samitdir gin4 gin gun gun Bu sekilci sonu cingiltili samitle biten fel koklerine qosulur az gin dusmen dal gin baxis ger gin is ez gin sifet sol gun cicek yor gun adam suz gun baxis duz gun cavab ve s qin4 qin kin qun kun Yuxaridaki sekilcinin varianti olan bu sekilci sonu kar samitle biten fel koklerine qosulur sat qin adam kes kin soz bit kin fikir cos qun deniz tut qun hava kus kun baxis ot kun soz ve s q4 q k ac iq qapi ez ik paltar yan iq corek uc uq ev sok uk divar soyu q su curu k meyve boyu k usaq ve s ici4 qir ici teyyare kec ici xestelik qur ucu eller oldur ucu gulus aq q k qorx aq adam urk ek at parla q sac titre k ses ve s unc unc qorx unc hadise gul unc is ve s Qeyd 1 Felden sifet duzalden bu sekilcilerden qin gin sekilcileri ifo be zi isimler de duzelir Meselen basqin yangin qirgin surgun ve s Qeyd 2 iq va aq sekilcileri hem de felden isim duzeldir bacar iq bili ik yat aq sanc aq ve s Bu sekilciler omonim sekilciler sayilir Qeyd 3 kan kin kun sekilcilerinin ilk samiti teleffuzde cingiltili telejfuz olunur Meselen surusken surusgen keskin kesgin otkun otgun ve s Murekkeb sifetler ise sintaktik yolla emele gelir 1 Bir sade bir duzeltme sifetin birlesmesi ile bitisik yazilir 2 Her ikisi duzeltme sifetlerin birlesmesi ile aciqurekli bitisik yazilir 3 Eks menali sifetlerin birlesmesi ile defisle yazilir 4 eyni sozun tekrari ile mes dadli dadli defisle yazilir Sifetin dereceleriSifeti basqa nitq hisselerinden ferqlendiren esas xususiyyetlerinden biri onun dereceleridir Muxtelif elamet keyfiyyet deyismelerini ifade etmek ucun sifetlerin dusduyu sekillere sifetin muqayise dereceleri deyilir Sifetin muqayise dereceleri asagidakilardir Adi derece Elametin normada oldugunu bildiren derece adi derece adlanir O butun derecelere meyar hesab olunur Meselen boyuk kicik enli calisqan Azaltma derecesi Elametin ve keyfiyyetin adi dereceden nisbeten az oldugunu bildiren derecedir Meselen agimtil uzunsov goderek 2 usul ile duzelir morfoloji ve sintaktik Coxaltma derecesi Elametin ve ya keyfiyyetin normadan cox oldugunu bildirir 2 usul ile duzelir morfoloji ve sintaktik Meselen xirdaca zil qara agappaq Sifetin cumlede roluSifetin cumlede rolu ve morfoloji tehlil qaydasi Sifetler cumlede en cox teyin olur Xeberlik sekilcisi qebul etdikde ise ister isimlesmis sifetler isterse de isimlesmemis sifetler cumlede xeber olur Meselen Bu oglan cox igiddir adi sifet O kecen ay onlarla ermenini mehv eden igiddir isimlesmis sifet Isimlesmis diger sifetler ise cumlede bir qayda olaraq mubteda ve tamamliq olur S Sadiq E Necefov A Esedov Azerbaycan dili Ders vesaiti Baki Casioglu 2009 272 s Menbe https az wikipedia org w index php title Sifet nitq hissesi amp oldid 6039150, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.