fbpx
Wikipedia

Qədim Misirdə fəlsəfə

Avqust 01, 2021

Misirin həyat damarı olan Nil çayı Mərkəzi Afrikada yerləşən böyük göllərdən başlayır. Çay 700 km məsafədə dərin vadi ilə axaraq Aralıq dənizinə tökülür. Dənizə töküldüyü yerdə Nil qollara ayrılaraq delta əmələ gətirir.

Yuxarı hissələrdən başlayaraq dənizədək Nil vadisində və deltasında qədim Misir yerləşirdi. Rus dilində Misirə Eqipet (Eгипeт) deyirlər. Bəzi tədqiqatçıların fikrin­cə, «Eqipet» sözü qədim yunan sözü olan «Ayqyuptos» sözündən əmələ gəlmişdir. Misirlilər özləri ölkələrini torpaqlarının rənginə uyğun olaraq «Ta Kemet»– «Qara torpaq» adlandırırdılar. Herodota görə, «Misir Nilin töhfəsidir». Çünki Nilsiz Misiri təsəvvür etmək qeyri–mümkündür. Nil vadisini əhatə edən dağlar da müxtəlif daş növləri ilə zəngin idi. Misirin özündə metal yox idi. Metal qonşu vi­la­yətlərdən gətirilirdi; Sinay yarımadasından mis, Nillə Qırmızı dəniz arasındakı səhradan qızıl, Qırmızı dənizin sahillərindən sink və qurğuşun əldə edilirdi. Gümüş və dəmir isə Kiçik Asiyadan gətirilirdi.

Əsrlər boyu yayın başlanğıcında yağan yağışların hesabına Nilə tökülən sular artdığından daşqınlar başlayır. Daşqından sonra vadidə torpaq həm çox rütubətli olur, həm də qalın lay halında qara və çox məhsuldar lillə örtülürdü. Təsadüfi deyildir ki, bütün bunlara görə Qədim Misiri Qara torpaq adlandırırdılar.

Qədim misirlilər qumluq və bataqlıqlarla həmişə mübarizə aparmışlar. Misirlilərin başlıca məşğuliyyəti əkinçilik olmuşdur. Bun­lardan əlavə arıçılıq, maldarlıq və digər sənət sahələri də inkişaf etmişdir. Ümumiyyətlə, insanların əməyi Nil vadisinin simasını köklü surətdə dəyişdirmişdir. Misir yaşayış üçün, demək olar yararlı olmayan bir yerdən, artıq bizim eradan əvvəl IV minillikdə əhalisi sıx olan bir ölkəyə çevrilmişdir. Elə həmin dövrdən başlayaraq Misirdə quldarlıq, onun ardınca da quldarlıq dövləti yaranmışdır. Misir fironların–padşahların hakimiyyəti altına düşdü. Padşahlardan biri Misirin şimalını – bütün deltanı, digəri isə ölkənin cənubunu – Nil çayının vadisini özünə tabe etmişdi.

Təqribən b.e.ə. 3000–ci ildə Cənub padşahlığının şahı Şimal padşahlığını məğlub etdi və deltanı tutdu. Qüdrətli Misir dövləti yarandı. Dövlətin paytaxtı Memfis şəhəri oldu. Bundan sonra işğalçı yürüşlər başlandı. Dünyanın xeyli hissəsini tutan Misir padşahları ehramlar– sərdabələr tikməyə başladılar. Bu və ya digər padşahın böyüklüyünü ehramların böyüklüyü təcəssüm etdirirdi. Ən böyük ehram b.e.ə. 2600–cü ildə firon Xeops üçün Memfis yaxınlığında tikilmişdir. Ehramın hündürlüyü 150 m–dir. Onun ətrafına fırlanmaq üçün 1 km yol getmək lazımdır. Tikintidə 2300 daş işlənmişdir ki, onlardan da ən kiçiyinin çəkisi 2,5 tondur. Ehramların yaxınlığında boyük bir qayadan sfinks– insan başlı nəhəng aslan heykəli yonulmuşdur. Sfinksin hündürlüyü 20 m–dən çoxdur. Fironlardan biri sfinks şəklində əks olunmuşdur. Bu daş heykəl böyük vahimə yaratdığından onu «dəhşətlər atası» adlandırırdılar. Ehramlar və sfinks misirlilərə fironun adi adamlar yox, qüdrətli allahlar olması fikrini aşılayır. Bundan əlavə, ehramlar və sfinks Misir padşahlarının amansız hakimiyyətinin dilsiz şahidləri kimi indi də səhranın ortasında ucalmaqdadır.

Üç min il bundan əvvəl Finikiya şəhərinin hakimi demişdir: «Amon bütün torpaqları yaratmışdır. Lakin Misir torpağını onların hamısından əvvəl yaratmışdır. Həmin yerdə ilk incəsənət və təlimlər meydana gəlmişdir».

Fiva Misir padşahlığının yeni paytaxtı olarkən, artıq Misir öz inkişafının zirvəsinə çatmışdı. Qüdrətli hökmranlığı dövründə Misirdə elm və mədəniyyət inkişaf etməyə başlamışdı. İşarə – şəkillər–heroqliflər yarandı. Papiruslarda yazılar yazılırdı. O vaxtdan qalmış bir şer Misirdə kitaba yüksək qiymət verildiyini sübut edirdi. Misirdə həndəsə, astronomiya, təbabət inkişaf etmişdir. Onlar təqvim yaratmışdılar. Bir daşqından o biri daşqına qədər olan vaxt il hesab olunurdu ki, onu da on iki aya bölürdülər. Onların hesablamasına görə, il 365 gündən ibarət idi. Gündüzü və gecəni onlar 12 saata bölürdülər. Misirdə günəş və su saatı ixtira edilmişdir. Ümumiyyətlə, elmi biliklər kənd təsərrüfatının, sənətkarlığın, tikinti işinin, gəmiçiliyin, ticarətin yüksəlməsinə böyük kömək etmişdir. Yazı biliklərin, bədii əsərlərin qorunub saxlanmasına, onların nəsillərdən nəsillərə, bir xalqdan başqa xalqlara keçməsinə imkan vermişdir.

Qədim dünyanın digər xalqları kimi, qədim misirlilər də inanırdılar ki, təbiəti və insanların həyatını allahlar idarə edir. Allahları misirlilər adətən heyvanbaşlı insan şəklində təsəvvürlərinə gətirirdilər. Bu cür təsəvvürlərin ovçuluq dövrlərindən qalması şübhəsizdir. Qədim misirlilərdə axirət dünyasına inam mühüm yer tuturdu. Elə buna görə də meyitləri mumiyalamaq geniş yayılmışdı. Misirlilərə görə, axirət səltənətində hər şey boldur. Lakin hər bir adamın ruhu bu səltənətə getmir. Ölənlərin ruhunu Oziris mühakimə edir o, allahların iradəsi əleyhinə gedənlərə qarşı çox böyük amansızlıq göstərir. Belələrinin ruhunu müdhiş, yırtıcı heyvanlar yeyir. Qədim Misirdə fironlar ilahiləşdirilirdi. Ona görə də qədim dini kitabədə yazılırdı: «Allahlar itaət edənləri sevir, itaət etməyənlərəsə nifrət edir». Bu ölkədə din fironlara danışıqsız itaət etməyi tələb edirdi. Əmri pozanlar isə quraqlıq, taun xəstəliyi, düşmənlərin hücumları ilə, öləndən sonra Ozirisin mühakiməsi ilə hədələnirdi. Qədim insanlara belə gəlirdi ki, fironların ixtiyarında olan qeyri– məhdud hakimiyyəti insanlar yox, allahlar müəyyən etmişlər. Təsadüfi deyildir ki, fironu «allahın oğlu» və «böyük allah» adlandırır, onu belə «vəsf edirdilər»; «o, öz şüaları ilə görən günəşdir». Misirdə allahlara dualarla müraciət edir, onlara qurban verirdilər. Məbədlər allahların evləri hesab olunurdu. Orada allahların bütləri qoyulurdu. Məbədlərdə «allahların xidmətçiləri» – kahinlər olurdular. Hesab edilirdi ki, kahinlər allahları yedizdirirlər– onlar bütlərin qabağına yemək qoyurdular. Qırğı başı olan Günəş allahı Ra– allahların padşahı hər gün qızıl qayıqda göydə gəzir və Qərbdə yerə enir. Uzaq cənubda Nil allahı ilanların qoruduğu mağarada, küpələrdən su tökür. Nə qədər su tökəcəyi onun iradəsindən asılıdır. Bunlardan əlavə vəbanı göndərən aslan başlı qəzəbli müharibə ilahəsi də olduqca təhlükəli idi.

Qum kimi kürən saçı, qırmızı gözləri olan kinli Set özü 50 xid­mətçisi ilə gəlib bitkilərin və əkinçilərin himayəçisi Ozirisi öldürür. Lakin İzidanın köməyi ilə Oziris dirilir. O, dirildikdən sonra axirət dünyasında padşah və hakim olur. Allah Seti çox vaxt eşşəkbaşlı təsvir edirdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, Nil çayı misirlilər üçün həyat demək idi. Təsadüfi deyildir ki, həm bədii yaradıcılıqda, həm də digər sahələrdə, o cümlədən xüsusilə poeziya və mifologiyada Nilin tərənnümü mühüm yer tutur. Ümumiyyətlə, misirlilərin etiqadlarına görə, ruh heykəldə yaşaya bilərdi. Öləni əzəmətli pozada təsvir edirdilər; o, həyatda kim idisə, ölümdən sora da həmin adam, yəni firon və əyani olaraq qalmalı idi.

Misirin tarixi, dini, mədəniyyəti, incəsənəti özünü bu və ya digər şəkildə Misir mifologiyasında göstərmişdir. Məsələn Günəş allahı Ra haqqında mifoloji hekayəni götürək. Hekayəni qısa məzmunu belədir: Günəş allahı – eləcə də insanların və allahların padşahı Ra qocaldıqdan sonra öyrənir ki, Nilin yuxarı hissəsində və səhrada adamlar onun əleyhinə nəsə fikirləşirlər. O zaman Ra kişi allahları Şu, Geb və Nunu, eləcə də qadın allahları Tefnut, Nut və Oko Ranın daxil olduğu allahlar şurasını çağırdı. Bu şura insanlardan gizli olaraq çağrılmışdı. Allahların məsləhəti ilə Ra Okonu Xatxor ilahəsi simasında bəşəriyyəti məhv etməyə göndərdi. İlahə işinin bir hissəsini sevinclə yerinə yetirdikdən sonra Ranın hüzuruna qayıdarkən Ra peşiman olaraq hələ məhv edilməyən insanların günahından keçməyə qərar verdi. Onun əmri ilə gecə sahələrə qırmızı pivə qoydular. Səhər qaniçən ilahə yoluna davam edərkən pivəni gördü və içməyə başladı. Xatxor sərxoş oldu və adamları görə bilmədi. Hekayəni nəql edən əlavə edir ki, Xatxor bayramına məstedici içkilər hazırlanması adəti belə yaranmışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Misirdə günəş allahı kultu Şumer və Akkad rituallarına nisbətən daha mühüm rol oynamışdır. Şamaş ədalət qoruyucusu olsa da, onun adı heç vaxt allahlar üçlüyünə daxil olmamışdı və o, yaradılış mifi ilə əlaqədar göstərilməmişdir. Misirdə isə Ra ənənəyə əsasən misirin birinci padşahı olmuş Atum kimi dünyanın yaradıcısı hesab olunurdu. Heliopol şəhəri Ra kultunun əsas mərkəzi olmuşdur və yəqin ki, qədim padşahlıq dövründə elə həmin şəhərdə Oziris kultu ilə günəş allahı kultunun birləşməsi baş vermişdir. Elə həmin zamandan başlayaraq fironların allah Ranın oğlu olması mərasimi keçirilmişdi. Firon Xafranın heykəlində onun başının qoruyucusu Qor – şahin Qor və Ranın identikliyini (eyniliyini) və padşah hakimiyyətinin Ra ilə əlaqəsini göstərir. Oziris– Qor mifologiyası Ra kultu ilə birlikdə fironun taxta gəlməsi və tac qoyması qaydasını müəyyən edirdi. Ölən padşah Ozirisə çevrildi və o, həm də Ra ilə birləşdi. Məlum olur ki, Ra ilə Oziris haqqında miflər tamamilə bir birinin içərisində əriyərək birləşir. Lakin qədim Misirdə «Günəş» mifologiyasının elə elementləri vardır ki, onlar Ozeris haqqında mifdən köklü surətdə fərqlənir. Misir «mifoloji konsepsiyası» elə bir konsepsiyadır ki, onun köməyi ilə misirli özü üçün insana adi görünən anlayışlarla obrazları, hadisələri, obrazlar qrupunu, yaxud bir sıra hadisələri izah etməyə cəlb edirdi. Onlara görə həmin hadisə, obraz və anlayışlar «allahlar dünyasına» mənsubdur. «Allahlar dünyası» ifadəsi mövcud olan kimi təsəvvür edilməsinə baxmayaraq, bilavasitə insan əqli və hissi ilə əldə edilə bilməyən nə varsa onu özünə daxil edirdi. Əlbətdə zəmanəmizdə hamımız üçün aydın olan predmet və hadisələri, məsələn, günəş, səma və s. qədim misirli «allahlar dünyasına» daxil edirdi. Lakin bütün bunlar «simvol» vasitəsilə ifadə edilirdi. «Simvol» insanın allahlar dünyasındakı bəzi ünsürləri, bəşəri kateqoriyalar, daha dəqiq desək məntiq və hissi qavrayış kateqoriyaları ilə vermək cəhdidir. Doğrudur, elə də olur ki, onların əksəriyyətini təbiət qanunları ilə uyğunlaşdırmaq o qədər də zəruri olmur. Hələ b.e.ə. III minillikdə Misirin müdrik adamları bu barədə özlərinə həmin məsələni aydınlaşdıraraq qeyd edirdilər ki, simvolu onun əks etdirdiyi predmetin əsli kimi qəbul etmək olmaz. Bu mənada misirli simvolu ya predmet forması, ya hərəkət, ya da söz forması qəbul edə bilərdi. Həmin dövrdə hər bir simvol mifoloji anlayış olmadığı halda, hər bir mifoloji anlayış allahlar dünyasının predmetinin simvolik inikası idi. Şübhəsiz zəka simvolun həqiqiliyini yoxlamaq imkanına malik deyildi. Mifoloji anlayış yalnız o halda həqiqidir ki, o, allahlar dünyasının hər bir hadisəsini insana aydın ola bilən kateqoriyalarla ifadə edə bilirdi və insan tərəfindən etiqad kimi qəbul olunurdu.

Qədim misirlilər bütövlükdə dünyaya miflərin prizmasından yanaşaraq göstərirdilər ki, səmanı ulduzlar və onların topluları şəklində göy ilahəsinin (nut) gərilmiş bədəni yaratmışdır. İnsanlar isə günəş Allahı Ranın göz yaşlarından törənmişlər. Onların əsaslandıqları İsida və Osiris rəvayətinə görə Osiris həm həyatı, həm də ölümü özündə birləşdirən hər şeyə qadir qüvvədir, onun ölümü Nil çayının suyunun səviyyəsinin aşağı düşməsini, onun parçalanıb suya atılmış bədən hissələri Nil çayının daşmasından sonrakı kiçik gölcüklər, bataqlıqlardır, Osirisin dirilməsi çayın yenidən daşması, yeni həyatın başlanğıcıdır.

Qədim misirlilər ruhun ölməzliyini qəbul edirdilər və göstərirdilər ki, ruh bədən tam saxlandığı təqdirdə ölmür. Ölülərin mumiyalanması adəti də, həmin fikirdən irəli gəlmişdi. Lakin qədim Misirdə «Arfist nəğməsi» adlı əsərdə dünyanın dini-mifoloji şərhinə şübhə ilə yanaşılaraq göstərilir ki, heç bir «axirət dünyası» insanlara səadət gətirə bilməz, çünki «heç kəs oradan gəlib oranın nə olduğunu, orda nələr baş verdiyini, onlara nə lazım olduğunu bizə danışmamışdır», həm də ölənlərdən heç biri hələ oradan geri qayıtmamışdır. Ona görə də necə ki, insan sağdır, öz ürəyinin arzuları ilə hərəkət etməlidir. Danışılan dövrdə Misirdə təsərrüfat həyatının, xüsusilə əkinçiliyin tələbatları ilə əlaqədar olaraq riyaziyyat, astronomiya, həndəsə, mexanika elmləri inkişaf etmişdi. Onlarda həftənin yeddi, ayın 30 gün, ilin 365 gün və 12 aydan ibarət olmasını göstərən ilk təqvim mövcud idi. Qədim Misirdə riyaziyyatın inkişafına dair çoxlu sənədlər indi də saxlanmaqdadır, mexanikanın inkişafını isə hündürlüyü 146 metr olan dünyada ən nəhəng ehram Xeops ehramı sübut edir.

B.e.ə. IV minillikdə Qədim Misir ərazisində mövcud olan qul­dar­lıq quruluşu, özünün ən yüksək inkişaf mərhələsinə çat­mışdı. Burada ilk təsərrüfat formaları, əkinçilik və heyvan­dar­­lıq­la yanaşı, inşaat incəsə­nə­ti, daş və ağac emalı, dəri aşı­lan­ması, to­xu­cu­luq sənəti, papiruslar üzərində yazı və s. yaranmağa başla­mış­dı. Qulların əməyi ilə, dünya mədə­niy­yətinin inciləri sa­yı­lan nə­­həng ehram­lar, mə­bədlər, sa­ray­lar inşa edilirdi. Belə bir isteh­sal fəaliyyəti in­sanlarda təbiət və ətraf aləm haqqında müəy­yən bi­lik­lər əldə etməyə imkan yaradırdı. Odur ki, burada bir sıra tə­bi­ət elm­ləri - mexanika, fizika, biologiya, astronomiya, kosmo­lo­gi­­ya, tə­ba­bət və s. eləcə də fəlsəfə sahəsində ilk addımlar atılır­dı. Bu dövr­də Günəş təqvimi­ və su saatı düzəldilmişdır. Nil ça­yı­nın daşıb çəkilməsinə uyğun ola­raq əhali əkin­çilikdə to­­xumun sə­pil­mə vaxtını və məhsul yığımı dövrünü mü­əy­yən edir­­di. Nil ça­yı­nın daş­­ma­­sının və çəkil­mə­si­nin səbəbini öyrənmək cəhdi Qə­dim Misir as­trono­mi­yasının yaranması və inkişafına güclü təkan ver­di. Qeyd edək ki, Nil çayı bir növ misirlilər üçün həyat de­mək idi, istər bə­dii yaradıcılıqda, istərsə də digər sahələr də, xüsusilə po­e­ziya və mifologiyada Nilin tərənnümü mü­hüm yer tutur.

Nil çayı daşan zaman Misir səmasında ən parlaq ulduz Sirus görü­nürdü. Min beş yüz il ərzində misirli astronomlar 373 Günəş və 832 Ay tutul­masını qeydə almışlar. Səmanın seyri əsasında ya­ra­nan ilk təqvimə görə bir il hər biri 30 gündən ibarət olan 12 aya bö­lü­nürdü. Hər ilin əvvəlində ona 5 müqəddəs gün də əlavə edi­lirdi. Bu da ilin 365 günə bərabər ol­ma­sını gös­tərirdi. Onlar gün­düz və gecəni 12 saata bölürdülər. Burada elm, xüsusən də dəqiq elm­lər tətbiqi xarak­ter daşıyırdı. Dünya mədəniyyətinin nadir in­ci­­lə­rindən sayı­lan və bir sıra sirləri hələ də açılmamış qalan, hər biri 2,5 tondan 54 to­na qədər ağırlığında olan, daş süxurla­rın­dan və qra­nit­dən tikil­miş məşhur Misir ehramları, piramidaları, hən­də­sə, cəbr, mexanika elmlərinin sayəsində inşa edil­mişdir. Ri­ya­ziy­­yat sa­­hə­sində təq­ribi kvadrat kök alma, oturacağı kvad­rat olan kəsik piramidanın həcminin he­sab­­lanma­sı, çev­­­rə uzun­lu­ğu­nun diametrə nisbəti və s. onların nailiyyəti idi. Təbabət sa­hə­sin­də isə Misir həkimləri meyitləri yarmaqla, insanın ana­to­mi­yasına və qan dövranına dair bir sıra məlumatlar əldə etmişlər. Buradan aydın olur ki, onlar xəs­tə­lə­rin müalicəsini ovsun­lamaqla deyil, elmi əsaslarla həyata keçir­miş­lər.

Qədim Mi­sirdə fəlsəfi fikrin meydana gəlməsi bir tərəfdən təbi­ət elmlərinin inki­şafı ilə, digər tərəfdən isə dünyaya mifoloji ba­xış ilə bağ­lı olmuşdur. Burada fəlsəfi fikirlər öz mənbəyini mif­lər­dən, əf­sa­nə­lərdən, nağıllardan, dastanlardan götürmüşdür.

Bizə gəlib çatan məşhur miflərdən biri “İsida və Osiris” haq­qın­­da əsatirdir. Osiris səhraların təcəssümü olan qardaşı Set ilə mü­­barizə aparır. Isida isə həm onların bacısı, həm də Osi­ri­sin ar­va­dı­dır. (O zaman Misirdə fironlar öz bacıları ilə evlənirdilər.) Set Osirisi al­dadıb onu öldürür və bədənini kiçik hissəciklərə doğra­yaraq ət­rafa səpələyir. Bundan xəbər tu­tan yenicə Qor adlı oğul doğmuş İsi­da ərinin bədən his­sələrini bir yerə yığır. Yeraltı səl­tə­nətlərin allah­larından biri olan Anubisin köməyi ilə Osirisə hə­yat verirlər, o dirilir və Setlə vuruşaraq ona qalib gəlir. Bu daimi mü­ba­­rizə Misirdə ilin fə­sil­lə­rini özündə əks etdirir. Belə ki, Nilin daş­ma­sı, sə­pin dövrü, yetişmə və məhsul yığımı dövrüdür. Aprel-iyun ayların­dakı qu­raq­lıq dövrü Osi­rislə Set arasında mübarizə, Nil ça­yı­nın suyunun çirklən­mə­si, ətrafda kiçik gölməçələrin və bataqlıq­la­rın yaranması Osirisin ətrafa səpələnmiş bədə­ni, diril­məsi və Set üzə­rindəki qələbəsi isə yeni daş­qın­la­rı və həyatı əks etdirir. Osiris həm də, ölümün təcəs­sümü oldu­ğundan bütün ölən­lərin ruhu onun qarşısında cavab verməlidir. O zaman tərəzinin bir gözünə ruh, digər gözünə isə haqq - ədalət qoyulur. Əgər ruh günah­sız olar­dısa o, cəhən­nəm odundan azad olur və İala dü­zən­liyinə gön­dərilirdi. İala düzənliyində heç vaxt quraqlıq olmurdu. Qədim Mi­sirdə axirət dünyasına inam mühüm yer tut­du­ğun­dan, onlar belə hesab edirdilər ki, ölümdən sonra bədənin saxlan­ması şərai­tində ruh yaşaya bilər. Mumiyalama, ölülər şəhərlərinin sa­lın­ması, daş tabut­ların, nə­həng ehramların, piramidaların yara­dıl­ması məhz bu məqsədə xidmət edirdi. Lakin miflərə dini məz­mun verilməsi, tezliklə fəlsəfi baxışla əvəz olunmağa başladı. Bu əsa­sən Qədim Misirdə yaranmış “Arfaçının mahnısı” və “Ölümün tərən­nü­mü” kimi ədəbi əsərlərdə öz əksini tapmışdır. Arfa­çının mah­nı­sında “axirət dünyası” anlayışı şübhə altına alın­maqla, əsərdə gös­tərilir ki, hələ o dünyadan heç kim qayıtmamışdır ki, onun haq­qında məlumat versin, insan yalnız öz əməllərinin sayəsində əbədi yaşaya bilər. “Ölümün tərənnümü” əsərində isə bunun ək­si­nə ola­­raq axirət dünyasının mövcudluğu haq­qında fikir irəli sürü­lür­­dü. Bütün bunlar göstərir ki, mifoloji dini dünyagörüş tədri­cən tarix səhnəsindən düşür, onu həyata, ətraf aləmə yeni fəlsəfi baxışlar əvəz etməyə başlayır.

Ədəbiyyat siyahısı

  1. Fərhadoğlu M. Fəlsəfənin əsasları. Bakı, 2004
  2. Hacıyev Z. Fəlsəfə.Bakı, 2001
  3. İmanov H. Fəlsəfə. Bakı, 2005
  4. Abışov V. Fəlsəfə. Bakı, 2005
  5. Xəlilov S. Fəlsəfə və təhsil, Bakı, 2005
  6. Zeynalov M. Qərb fəlsəfəsi. Bakı, 2008
  7. Məmmədov Z. Şərq fəlsəfəsi, Bakı, 1998
  8. Fəlsəfə. Ensiklopedik lüğəti. Bakı, 1997
  9. Şükürov A. Fəlsəfə. Bakı, 2008
  10. Rüstəmov Y. Fəlsəfənin əsasları.Bakı,2007
  11. Ramazanov F. və başqaları. Fəlsəfə. Bakı, 2003

İstinadlar

  1. Fəlsəfə. Ağayar Şükürov Bakı: 3 saylı Bakı Mətbəəsi ASC, 2008, 560 s
  2. https://kayzen.az/blog/f%C9%99ls%C9%99f%C9%99/4702/misird%C9%99-f%C9%99ls%C9%99f%C9%99.html
  3. http://kkainnatt.blogspot.com/2017/04/qdim-srqd-flsfi-fikir-misir-v-babilistan.html?m=1
  4. http://azkurs.org/movzu-1-felsefenin-genezisi-predmeti-ve-cemiyyetde-rolu-plan.html?page=2

Avqust 01, 2021
qədim, misirdə, fəlsəfə, misirin, həyat, damarı, olan, çayı, mərkəzi, afrikada, yerləşən, böyük, göllərdən, başlayır, çay, məsafədə, dərin, vadi, ilə, axaraq, aralıq, dənizinə, tökülür, dənizə, töküldüyü, yerdə, qollara, ayrılaraq, delta, əmələ, gətirir, yuxar. Misirin heyat damari olan Nil cayi Merkezi Afrikada yerlesen boyuk gollerden baslayir Cay 700 km mesafede derin vadi ile axaraq Araliq denizine tokulur Denize tokulduyu yerde Nil qollara ayrilaraq delta emele getirir Yuxari hisselerden baslayaraq denizedek Nil vadisinde ve deltasinda qedim Misir yerlesirdi Rus dilinde Misire Eqipet Egipet deyirler Bezi tedqiqatcilarin fikrin ce Eqipet sozu qedim yunan sozu olan Ayqyuptos sozunden emele gelmisdir Misirliler ozleri olkelerini torpaqlarinin rengine uygun olaraq Ta Kemet Qara torpaq adlandirirdilar Herodota gore Misir Nilin tohfesidir Cunki Nilsiz Misiri tesevvur etmek qeyri mumkundur Nil vadisini ehate eden daglar da muxtelif das novleri ile zengin idi Misirin ozunde metal yox idi Metal qonsu vi la yetlerden getirilirdi Sinay yarimadasindan mis Nille Qirmizi deniz arasindaki sehradan qizil Qirmizi denizin sahillerinden sink ve qurgusun elde edilirdi Gumus ve demir ise Kicik Asiyadan getirilirdi Esrler boyu yayin baslangicinda yagan yagislarin hesabina Nile tokulen sular artdigindan dasqinlar baslayir Dasqindan sonra vadide torpaq hem cox rutubetli olur hem de qalin lay halinda qara ve cox mehsuldar lille ortulurdu Tesadufi deyildir ki butun bunlara gore Qedim Misiri Qara torpaq adlandirirdilar Qedim misirliler qumluq ve bataqliqlarla hemise mubarize aparmislar Misirlilerin baslica mesguliyyeti ekincilik olmusdur Bun lardan elave ariciliq maldarliq ve diger senet saheleri de inkisaf etmisdir Umumiyyetle insanlarin emeyi Nil vadisinin simasini koklu suretde deyisdirmisdir Misir yasayis ucun demek olar yararli olmayan bir yerden artiq bizim eradan evvel IV minillikde ehalisi six olan bir olkeye cevrilmisdir Ele hemin dovrden baslayaraq Misirde quldarliq onun ardinca da quldarliq dovleti yaranmisdir Misir fironlarin padsahlarin hakimiyyeti altina dusdu Padsahlardan biri Misirin simalini butun deltani digeri ise olkenin cenubunu Nil cayinin vadisini ozune tabe etmisdi Teqriben b e e 3000 ci ilde Cenub padsahliginin sahi Simal padsahligini meglub etdi ve deltani tutdu Qudretli Misir dovleti yarandi Dovletin paytaxti Memfis seheri oldu Bundan sonra isgalci yurusler baslandi Dunyanin xeyli hissesini tutan Misir padsahlari ehramlar serdabeler tikmeye basladilar Bu ve ya diger padsahin boyukluyunu ehramlarin boyukluyu tecessum etdirirdi En boyuk ehram b e e 2600 cu ilde firon Xeops ucun Memfis yaxinliginda tikilmisdir Ehramin hundurluyu 150 m dir Onun etrafina firlanmaq ucun 1 km yol getmek lazimdir Tikintide 2300 das islenmisdir ki onlardan da en kiciyinin cekisi 2 5 tondur Ehramlarin yaxinliginda boyuk bir qayadan sfinks insan basli neheng aslan heykeli yonulmusdur Sfinksin hundurluyu 20 m den coxdur Fironlardan biri sfinks seklinde eks olunmusdur Bu das heykel boyuk vahime yaratdigindan onu dehsetler atasi adlandirirdilar Ehramlar ve sfinks misirlilere fironun adi adamlar yox qudretli allahlar olmasi fikrini asilayir Bundan elave ehramlar ve sfinks Misir padsahlarinin amansiz hakimiyyetinin dilsiz sahidleri kimi indi de sehranin ortasinda ucalmaqdadir Uc min il bundan evvel Finikiya seherinin hakimi demisdir Amon butun torpaqlari yaratmisdir Lakin Misir torpagini onlarin hamisindan evvel yaratmisdir Hemin yerde ilk incesenet ve telimler meydana gelmisdir Fiva Misir padsahliginin yeni paytaxti olarken artiq Misir oz inkisafinin zirvesine catmisdi Qudretli hokmranligi dovrunde Misirde elm ve medeniyyet inkisaf etmeye baslamisdi Isare sekiller heroqlifler yarandi Papiruslarda yazilar yazilirdi O vaxtdan qalmis bir ser Misirde kitaba yuksek qiymet verildiyini subut edirdi Misirde hendese astronomiya tebabet inkisaf etmisdir Onlar teqvim yaratmisdilar Bir dasqindan o biri dasqina qeder olan vaxt il hesab olunurdu ki onu da on iki aya bolurduler Onlarin hesablamasina gore il 365 gunden ibaret idi Gunduzu ve geceni onlar 12 saata bolurduler Misirde gunes ve su saati ixtira edilmisdir Umumiyyetle elmi bilikler kend teserrufatinin senetkarligin tikinti isinin gemiciliyin ticaretin yukselmesine boyuk komek etmisdir Yazi biliklerin bedii eserlerin qorunub saxlanmasina onlarin nesillerden nesillere bir xalqdan basqa xalqlara kecmesine imkan vermisdir Qedim dunyanin diger xalqlari kimi qedim misirliler de inanirdilar ki tebieti ve insanlarin heyatini allahlar idare edir Allahlari misirliler adeten heyvanbasli insan seklinde tesevvurlerine getirirdiler Bu cur tesevvurlerin ovculuq dovrlerinden qalmasi subhesizdir Qedim misirlilerde axiret dunyasina inam muhum yer tuturdu Ele buna gore de meyitleri mumiyalamaq genis yayilmisdi Misirlilere gore axiret seltenetinde her sey boldur Lakin her bir adamin ruhu bu seltenete getmir Olenlerin ruhunu Oziris muhakime edir o allahlarin iradesi eleyhine gedenlere qarsi cox boyuk amansizliq gosterir Belelerinin ruhunu mudhis yirtici heyvanlar yeyir Qedim Misirde fironlar ilahilesdirilirdi Ona gore de qedim dini kitabede yazilirdi Allahlar itaet edenleri sevir itaet etmeyenlerese nifret edir Bu olkede din fironlara danisiqsiz itaet etmeyi teleb edirdi Emri pozanlar ise quraqliq taun xesteliyi dusmenlerin hucumlari ile olenden sonra Ozirisin muhakimesi ile hedelenirdi Qedim insanlara bele gelirdi ki fironlarin ixtiyarinda olan qeyri mehdud hakimiyyeti insanlar yox allahlar mueyyen etmisler Tesadufi deyildir ki fironu allahin oglu ve boyuk allah adlandirir onu bele vesf edirdiler o oz sualari ile goren gunesdir Misirde allahlara dualarla muraciet edir onlara qurban verirdiler Mebedler allahlarin evleri hesab olunurdu Orada allahlarin butleri qoyulurdu Mebedlerde allahlarin xidmetcileri kahinler olurdular Hesab edilirdi ki kahinler allahlari yedizdirirler onlar butlerin qabagina yemek qoyurdular Qirgi basi olan Gunes allahi Ra allahlarin padsahi her gun qizil qayiqda goyde gezir ve Qerbde yere enir Uzaq cenubda Nil allahi ilanlarin qorudugu magarada kupelerden su tokur Ne qeder su tokeceyi onun iradesinden asilidir Bunlardan elave vebani gonderen aslan basli qezebli muharibe ilahesi de olduqca tehlukeli idi Qum kimi kuren saci qirmizi gozleri olan kinli Set ozu 50 xid metcisi ile gelib bitkilerin ve ekincilerin himayecisi Ozirisi oldurur Lakin Izidanin komeyi ile Oziris dirilir O dirildikden sonra axiret dunyasinda padsah ve hakim olur Allah Seti cox vaxt essekbasli tesvir edirdiler Qeyd etmek lazimdir ki Nil cayi misirliler ucun heyat demek idi Tesadufi deyildir ki hem bedii yaradiciliqda hem de diger sahelerde o cumleden xususile poeziya ve mifologiyada Nilin terennumu muhum yer tutur Umumiyyetle misirlilerin etiqadlarina gore ruh heykelde yasaya bilerdi Oleni ezemetli pozada tesvir edirdiler o heyatda kim idise olumden sora da hemin adam yeni firon ve eyani olaraq qalmali idi Misirin tarixi dini medeniyyeti inceseneti ozunu bu ve ya diger sekilde Misir mifologiyasinda gostermisdir Meselen Gunes allahi Ra haqqinda mifoloji hekayeni goturek Hekayeni qisa mezmunu beledir Gunes allahi elece de insanlarin ve allahlarin padsahi Ra qocaldiqdan sonra oyrenir ki Nilin yuxari hissesinde ve sehrada adamlar onun eleyhine nese fikirlesirler O zaman Ra kisi allahlari Su Geb ve Nunu elece de qadin allahlari Tefnut Nut ve Oko Ranin daxil oldugu allahlar surasini cagirdi Bu sura insanlardan gizli olaraq cagrilmisdi Allahlarin mesleheti ile Ra Okonu Xatxor ilahesi simasinda beseriyyeti mehv etmeye gonderdi Ilahe isinin bir hissesini sevincle yerine yetirdikden sonra Ranin huzuruna qayidarken Ra pesiman olaraq hele mehv edilmeyen insanlarin gunahindan kecmeye qerar verdi Onun emri ile gece sahelere qirmizi pive qoydular Seher qanicen ilahe yoluna davam ederken piveni gordu ve icmeye basladi Xatxor serxos oldu ve adamlari gore bilmedi Hekayeni neql eden elave edir ki Xatxor bayramina mestedici ickiler hazirlanmasi adeti bele yaranmisdir Qeyd etmek lazimdir ki Misirde gunes allahi kultu Sumer ve Akkad rituallarina nisbeten daha muhum rol oynamisdir Samas edalet qoruyucusu olsa da onun adi hec vaxt allahlar ucluyune daxil olmamisdi ve o yaradilis mifi ile elaqedar gosterilmemisdir Misirde ise Ra eneneye esasen misirin birinci padsahi olmus Atum kimi dunyanin yaradicisi hesab olunurdu Heliopol seheri Ra kultunun esas merkezi olmusdur ve yeqin ki qedim padsahliq dovrunde ele hemin seherde Oziris kultu ile gunes allahi kultunun birlesmesi bas vermisdir Ele hemin zamandan baslayaraq fironlarin allah Ranin oglu olmasi merasimi kecirilmisdi Firon Xafranin heykelinde onun basinin qoruyucusu Qor sahin Qor ve Ranin identikliyini eyniliyini ve padsah hakimiyyetinin Ra ile elaqesini gosterir Oziris Qor mifologiyasi Ra kultu ile birlikde fironun taxta gelmesi ve tac qoymasi qaydasini mueyyen edirdi Olen padsah Ozirise cevrildi ve o hem de Ra ile birlesdi Melum olur ki Ra ile Oziris haqqinda mifler tamamile bir birinin icerisinde eriyerek birlesir Lakin qedim Misirde Gunes mifologiyasinin ele elementleri vardir ki onlar Ozeris haqqinda mifden koklu suretde ferqlenir Misir mifoloji konsepsiyasi ele bir konsepsiyadir ki onun komeyi ile misirli ozu ucun insana adi gorunen anlayislarla obrazlari hadiseleri obrazlar qrupunu yaxud bir sira hadiseleri izah etmeye celb edirdi Onlara gore hemin hadise obraz ve anlayislar allahlar dunyasina mensubdur Allahlar dunyasi ifadesi movcud olan kimi tesevvur edilmesine baxmayaraq bilavasite insan eqli ve hissi ile elde edile bilmeyen ne varsa onu ozune daxil edirdi Elbetde zemanemizde hamimiz ucun aydin olan predmet ve hadiseleri meselen gunes sema ve s qedim misirli allahlar dunyasina daxil edirdi Lakin butun bunlar simvol vasitesile ifade edilirdi Simvol insanin allahlar dunyasindaki bezi unsurleri beseri kateqoriyalar daha deqiq desek mentiq ve hissi qavrayis kateqoriyalari ile vermek cehdidir Dogrudur ele de olur ki onlarin ekseriyyetini tebiet qanunlari ile uygunlasdirmaq o qeder de zeruri olmur Hele b e e III minillikde Misirin mudrik adamlari bu barede ozlerine hemin meseleni aydinlasdiraraq qeyd edirdiler ki simvolu onun eks etdirdiyi predmetin esli kimi qebul etmek olmaz Bu menada misirli simvolu ya predmet formasi ya hereket ya da soz formasi qebul ede bilerdi Hemin dovrde her bir simvol mifoloji anlayis olmadigi halda her bir mifoloji anlayis allahlar dunyasinin predmetinin simvolik inikasi idi Subhesiz zeka simvolun heqiqiliyini yoxlamaq imkanina malik deyildi Mifoloji anlayis yalniz o halda heqiqidir ki o allahlar dunyasinin her bir hadisesini insana aydin ola bilen kateqoriyalarla ifade ede bilirdi ve insan terefinden etiqad kimi qebul olunurdu 1 2 Qedim misirliler butovlukde dunyaya miflerin prizmasindan yanasaraq gosterirdiler ki semani ulduzlar ve onlarin toplulari seklinde goy ilahesinin nut gerilmis bedeni yaratmisdir Insanlar ise gunes Allahi Ranin goz yaslarindan torenmisler Onlarin esaslandiqlari Isida ve Osiris revayetine gore Osiris hem heyati hem de olumu ozunde birlesdiren her seye qadir quvvedir onun olumu Nil cayinin suyunun seviyyesinin asagi dusmesini onun parcalanib suya atilmis beden hisseleri Nil cayinin dasmasindan sonraki kicik golcukler bataqliqlardir Osirisin dirilmesi cayin yeniden dasmasi yeni heyatin baslangicidir Qedim misirliler ruhun olmezliyini qebul edirdiler ve gosterirdiler ki ruh beden tam saxlandigi teqdirde olmur Olulerin mumiyalanmasi adeti de hemin fikirden ireli gelmisdi Lakin qedim Misirde Arfist negmesi adli eserde dunyanin dini mifoloji serhine subhe ile yanasilaraq gosterilir ki hec bir axiret dunyasi insanlara seadet getire bilmez cunki hec kes oradan gelib oranin ne oldugunu orda neler bas verdiyini onlara ne lazim oldugunu bize danismamisdir hem de olenlerden hec biri hele oradan geri qayitmamisdir Ona gore de nece ki insan sagdir oz ureyinin arzulari ile hereket etmelidir Danisilan dovrde Misirde teserrufat heyatinin xususile ekinciliyin telebatlari ile elaqedar olaraq riyaziyyat astronomiya hendese mexanika elmleri inkisaf etmisdi Onlarda heftenin yeddi ayin 30 gun ilin 365 gun ve 12 aydan ibaret olmasini gosteren ilk teqvim movcud idi Qedim Misirde riyaziyyatin inkisafina dair coxlu senedler indi de saxlanmaqdadir mexanikanin inkisafini ise hundurluyu 146 metr olan dunyada en neheng ehram Xeops ehrami subut edir 3 B e e IV minillikde Qedim Misir erazisinde movcud olan qul dar liq qurulusu ozunun en yuksek inkisaf merhelesine cat misdi Burada ilk teserrufat formalari ekincilik ve heyvan dar liq la yanasi insaat incese ne ti das ve agac emali deri asi lan masi to xu cu luq seneti papiruslar uzerinde yazi ve s yaranmaga basla mis di Qullarin emeyi ile dunya mede niy yetinin incileri sa yi lan ne heng ehram lar me bedler sa ray lar insa edilirdi Bele bir isteh sal fealiyyeti in sanlarda tebiet ve etraf alem haqqinda muey yen bi lik ler elde etmeye imkan yaradirdi Odur ki burada bir sira te bi et elm leri mexanika fizika biologiya astronomiya kosmo lo gi ya te ba bet ve s elece de felsefe sahesinde ilk addimlar atilir di Bu dovr de Gunes teqvimi ve su saati duzeldilmisdir Nil ca yi nin dasib cekilmesine uygun ola raq ehali ekin cilikde to xumun se pil me vaxtini ve mehsul yigimi dovrunu mu ey yen edir di Nil ca yi nin das ma sinin ve cekil me si nin sebebini oyrenmek cehdi Qe dim Misir as trono mi yasinin yaranmasi ve inkisafina guclu tekan ver di Qeyd edek ki Nil cayi bir nov misirliler ucun heyat de mek idi ister be dii yaradiciliqda isterse de diger saheler de xususile po e ziya ve mifologiyada Nilin terennumu mu hum yer tutur Nil cayi dasan zaman Misir semasinda en parlaq ulduz Sirus goru nurdu Min bes yuz il erzinde misirli astronomlar 373 Gunes ve 832 Ay tutul masini qeyde almislar Semanin seyri esasinda ya ra nan ilk teqvime gore bir il her biri 30 gunden ibaret olan 12 aya bo lu nurdu Her ilin evvelinde ona 5 muqeddes gun de elave edi lirdi Bu da ilin 365 gune beraber ol ma sini gos terirdi Onlar gun duz ve geceni 12 saata bolurduler Burada elm xususen de deqiq elm ler tetbiqi xarak ter dasiyirdi Dunya medeniyyetinin nadir in ci le rinden sayi lan ve bir sira sirleri hele de acilmamis qalan her biri 2 5 tondan 54 to na qeder agirliginda olan das suxurla rin dan ve qra nit den tikil mis meshur Misir ehramlari piramidalari hen de se cebr mexanika elmlerinin sayesinde insa edil misdir Ri ya ziy yat sa he sinde teq ribi kvadrat kok alma oturacagi kvad rat olan kesik piramidanin hecminin he sab lanma si cev re uzun lu gu nun diametre nisbeti ve s onlarin nailiyyeti idi Tebabet sa he sin de ise Misir hekimleri meyitleri yarmaqla insanin ana to mi yasina ve qan dovranina dair bir sira melumatlar elde etmisler Buradan aydin olur ki onlar xes te le rin mualicesini ovsun lamaqla deyil elmi esaslarla heyata kecir mis ler Qedim Mi sirde felsefi fikrin meydana gelmesi bir terefden tebi et elmlerinin inki safi ile diger terefden ise dunyaya mifoloji ba xis ile bag li olmusdur Burada felsefi fikirler oz menbeyini mif ler den ef sa ne lerden nagillardan dastanlardan goturmusdur Bize gelib catan meshur miflerden biri Isida ve Osiris haq qin da esatirdir Osiris sehralarin tecessumu olan qardasi Set ile mu barize aparir Isida ise hem onlarin bacisi hem de Osi ri sin ar va di dir O zaman Misirde fironlar oz bacilari ile evlenirdiler Set Osirisi al dadib onu oldurur ve bedenini kicik hisseciklere dogra yaraq et rafa sepeleyir Bundan xeber tu tan yenice Qor adli ogul dogmus Isi da erinin beden his selerini bir yere yigir Yeralti sel te netlerin allah larindan biri olan Anubisin komeyi ile Osirise he yat verirler o dirilir ve Setle vurusaraq ona qalib gelir Bu daimi mu ba rize Misirde ilin fe sil le rini ozunde eks etdirir Bele ki Nilin das ma si se pin dovru yetisme ve mehsul yigimi dovrudur Aprel iyun aylarin daki qu raq liq dovru Osi risle Set arasinda mubarize Nil ca yi nin suyunun cirklen me si etrafda kicik golmecelerin ve bataqliq la rin yaranmasi Osirisin etrafa sepelenmis bede ni diril mesi ve Set uze rindeki qelebesi ise yeni das qin la ri ve heyati eks etdirir Osiris hem de olumun teces sumu oldu gundan butun olen lerin ruhu onun qarsisinda cavab vermelidir O zaman terezinin bir gozune ruh diger gozune ise haqq edalet qoyulur Eger ruh gunah siz olar disa o cehen nem odundan azad olur ve Iala du zen liyine gon derilirdi Iala duzenliyinde hec vaxt quraqliq olmurdu Qedim Mi sirde axiret dunyasina inam muhum yer tut du gun dan onlar bele hesab edirdiler ki olumden sonra bedenin saxlan masi serai tinde ruh yasaya biler Mumiyalama oluler seherlerinin sa lin masi das tabut larin ne heng ehramlarin piramidalarin yara dil masi mehz bu meqsede xidmet edirdi Lakin miflere dini mez mun verilmesi tezlikle felsefi baxisla evez olunmaga basladi Bu esa sen Qedim Misirde yaranmis Arfacinin mahnisi ve Olumun teren nu mu kimi edebi eserlerde oz eksini tapmisdir Arfa cinin mah ni sinda axiret dunyasi anlayisi subhe altina alin maqla eserde gos terilir ki hele o dunyadan hec kim qayitmamisdir ki onun haq qinda melumat versin insan yalniz oz emellerinin sayesinde ebedi yasaya biler Olumun terennumu eserinde ise bunun ek si ne ola raq axiret dunyasinin movcudlugu haq qinda fikir ireli suru lur du Butun bunlar gosterir ki mifoloji dini dunyagorus tedri cen tarix sehnesinden dusur onu heyata etraf aleme yeni felsefi baxislar evez etmeye baslayir 4 Edebiyyat siyahisi RedakteFerhadoglu M Felsefenin esaslari Baki 2004 Haciyev Z Felsefe Baki 2001 Imanov H Felsefe Baki 2005 Abisov V Felsefe Baki 2005 Xelilov S Felsefe ve tehsil Baki 2005 Zeynalov M Qerb felsefesi Baki 2008 Memmedov Z Serq felsefesi Baki 1998 Felsefe Ensiklopedik lugeti Baki 1997 Sukurov A Felsefe Baki 2008 Rustemov Y Felsefenin esaslari Baki 2007 Ramazanov F ve basqalari Felsefe Baki 2003Istinadlar Redakte Felsefe Agayar Sukurov Baki 3 sayli Baki Metbeesi ASC 2008 560 s https kayzen az blog f C9 99ls C9 99f C9 99 4702 misird C9 99 f C9 99ls C9 99f C9 99 html http kkainnatt blogspot com 2017 04 qdim srqd flsfi fikir misir v babilistan html m 1 http azkurs org movzu 1 felsefenin genezisi predmeti ve cemiyyetde rolu plan html page 2Menbe https az wikipedia org w index php title Qedim Misirde felsefe amp oldid 4894120, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.