Qırğızıstan Konstitusiyası

Qırğızıstan Respublikasının Konstitusiyası (qırğ. Кыргыз Республикасынын Конституциясы) — Qırğızıstanda ən yüksək qanuni qüvvəyə malik qanun. 5 May 1993-cü ildə Qırğızıstan Respublikası Joqorku Keneşi tərəfindən təsdiq edilmişdir.

Qırğızıstan Konstitusiyası
qırğ. Кыргыз Республикасынын Конституциясы
Növ	konstitusiya
Ölkə	Qırğızıstan
Cari nəşr	may 2021

Hazırda 5 may 2021-ci il Konstitusiyası qüvvədədir.

Tarixi

Qırğızıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının 1929-cu il Konstitusiyası

30 aprel 1929-cu il tarixində Sovetlərin İkinci Ümumqırğızıstan Konqresi Konstitusiya layihəsinin son variantını nəzərdən keçirərək təsdiqlədi. Beləliklə, ilk Qırğızıstan konstitusiyası olmaq. 1929-cu ildə Qırğızıstan SSR-nin Konstitusiyası RSFSR Konstitusiyası əsasında qəbul edildi. Konstitusiyaya görə hər iki əsas dil (qırğız və rus) dövlət dilləri idi.

Qırğızıstan Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının Konstitusiyası (Əsas Qanunu) RSFSR-nin yuxarı dövlət orqanları tərəfindən təsdiq edilməli idi. RSFSR Konstitusiyasının qurduğu 44-cü maddəsindən irəli gəldi: "Muxtar Sovet sosialist respublikalarının əsas qanunları (Konstitusiyaları) Sovetlər qurultayları tərəfindən qəbul edilir, Ümumrusiya Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin təsdiqinə təqdim olunur və təqdim olunur. Ümumrusiya Sovetlər Konqresi tərəfindən son təsdiq."

Tələbə uyğun olaraq Qırğızıstan SSR-nin Konstitusiyası Ümumrusiya Sovetlər Konqresinin müzakirəsinə təqdim edildi. Lakin müəyyən obyektiv və subyektiv səbəblərdən Qırğızıstan ASSR Konstitusiyası heç vaxt təsdiqlənmədi. O dövrdə RSFSR-in tərkibinə daxil olan digər muxtar respublikaların Konstitusiyaları da təsdiq edilmədi.

1937-ci il Qırğızıstan SSR Konstitusiyası

11 Mart 1937-ci ildə Qırğızıstan SSR Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin Rəyasət Heyəti, Qırğızıstan SSR Konstitusiyası layihəsini nəzərdən keçirərək təsdiqlədi və Qırğızıstan Sovetləri Sovetlərinin Fövqəladə V Qurultayında təsdiqinə təqdim etdi. Dəyişiklik və əlavələrin müzakirəsi və təqdim edilməsindən sonra, 23 mart 1937-ci ildə Redaksiya Komissiyası tərəfindən təqdim olunan Konstitusiyanın son mətni Qırğızıstan SSR Sovetlərinin Fövqəladə V Qurultayı tərəfindən təsdiq edildi.

1978-ci il Qırğızıstan SSR Konstitusiyası

15 mart 1978-ci ildə Qırğızıstan SSR Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin iclasında Konstitusiya layihəsi nəzərdən keçirildi və əsasən təsdiq edildi. Konstitusiya layihəsi ümummilli müzakirəyə təqdim edildi - respublika və yerli mətbuatda qırğız, rus və özbək dillərində ümumi tirajla təxminən yarım milyon nüsxə ilə nəşr olundu. 1978-ci ildə doqquzuncu çağırış Qırğızıstan SSR Ali Sovetinin fövqəladə səkkizinci sessiyası Qırğızıstan Sovet Sosialist Respublikasının yeni Konstitusiyasını qəbul etdi.

2010-cu il Qırğızıstan Respublikasının Konstitusiyası

Konstitusiya, ölkənin hakimiyyət formasını prezidentdən parlamentə dəyişdirərək prezidentin səlahiyyətlərini məhdudlaşdırır. Cümhuriyyətin əvvəlki iki prezidenti inqilablar zamanı devrildi. Yeni konstitusiyaya görə, prezident bir altı illik müddətə seçilir və yenidən seçilə bilməz. Prezidentin səlahiyyətləri məhdud olsa da, bu vəzifə bir çox parlamentli demokratiya ölkələrində olduğu kimi rəsmi bir ofisə çevrilmədi. Prezidentin veto hüququna malikdir və dövlət orqanlarının rəhbərlərini təyin edə bilər.

Konstitusiya millət vəkillərinin sayını 90-dan 120-yə artırır, eyni zamanda bir partiyanın 65-dən çox yer ala bilməməsi qaydasını tətbiq edir. Üstəlik, siyasi partiyaların etnik və ya dini əsaslarla yaradılmasına icazə verilmir. Hakimlər və polis və hərbi qulluqçuların siyasi partiyalara üzv olmaları qadağandır. Yeni konstitusiyanın 97-ci maddəsinə uyğun olaraq konstitusiya nəzarəti funksiyaları Ali Məhkəmənin Konstitusiya Palatası tərəfindən icra edilməli, Konstitusiya Məhkəməsi ləğv edilmişdir.

Sənəddə insan hüquqları, xüsusilə ikinci hissəyə böyük diqqət yetirilir. 16-cı maddə ayrı-seçkiliyin qadağan olunmasını elan edir. 20-ci maddədə məhkumların hüquqlarına dair ölüm hökmü və işgəncə ləğvi daxil olmaqla müddəalar yer alır.

Avropa Şurası Venesiya Komissiyası, xüsusilə insan hüquqları, qanunverici qolun gücləndirilməsi və hakimiyyətin qanunverici, icraedici qolları ilə prezident arasında səlahiyyət bölgüsü baxımından "Konstitusiya layihəsinin yüksək tərifə layiq olduğunu" söylədi. Konstitusiya Məhkəməsinin ləğvi qərarı və hökumətin qurulması mürəkkəb sistemi tənqid edildi. Komissiya ayrıca məhkəmə sisteminin müstəqilliyini təmin etməyi tövsiyə etmişdir.

Konstitusiya mətnində parlamentin, prezidentin və hökumətin xarici siyasətin həyata keçirilməsi ilə bağlı səlahiyyətlərinin bölünməsi baxımından əhəmiyyətli qüsurların olduğu və bu ölkədə konstitusiya böhranına səbəb olduğu barədə bir fikir var. Bu baxımdan 5 may 1993-cü ildə qəbul edilmiş Qırğızıstan Respublikasının ilk Konstitusiyasına qayıtmaq üçün bir hərəkat yaradıldı

2016-cı il düzəlişləri

2016-cı ilin yayında, xüsusilə baş nazirin səlahiyyətlərini genişləndirən dəyişikliklər layihəsi parlamentə təqdim edildi. Sentyabr ayında parlament referenduma edilən dəyişikliklərin ilk oxunuşunu təsdiqlədi. . Ali Məhkəmənin Konstitusiya Palatası, 1 əleyhinə 10 səslə, dəyişiklik layihəsinin qanunu pozmadığını təsbit etdi.

Venesiya Komissiyası və DTİHB dəyişikliklər layihəsi barədə rəy yayımladı.

2016-cı ilin dekabrında dəyişikliklər ATƏT-in nəzarəti olmadan bir referendumda təsdiq edildi.

2021-ci il Qırğızıstan Konstitusiyası

11 aprel referendumu ilə qəbul edilmişdir. 5 may 2021-ci ildə ölkədə prezidentlik idarəetmə forması yaradaraq qüvvəyə mindi.

İstinadlar

1. akipress. "Конституция Киргизской Автономной Советской Социалистической Республики 1929 г." http://kghistory.akipress.org (rus). İstifadə tarixi: 2021-04-09.
2. "Конституционное развитие Кыргызской Республики - Реферат". works.doklad.ru. İstifadə tarixi: 2020-05-06.
3. How Strong Is Kyrgyzstan’s New Constitution? Radio Free Europe/Radio Liberty
4. New Kyrgyz constitution approved Al Jazeera
5. ЗАКЛЮЧЕНИЕ ПО ПРОЕКТУ КОНСТИТУЦИИ КЫРГЫЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИ
6. "Конституция КР: без подводных мин и внешнего влияния". 2016-10-06 tarixində . İstifadə tarixi: 2016-09-29. (#parameter_ignored_suggest)
7. Конституция КР: гид по изменениям
8. В Киргизии меняют Конституцию Независимая газета
9. Проект поправок в Конституцию КР вынесли на общественное обсуждение (текст)
10. Жогорку Кенеш одобрил в первом чтении законопроект о назначении референдума по внесению поправок в Конституцию
11. Судья Конституционной палаты Эмиль Осконбаев не поддержал поправки в Конституцию
12. Заключение Конституционной палаты ВС КР к проекту Закона Киргизской Республики «О внесении изменений в Конституцию Киргизской Республики»
13. ОБСЕ отказалась отправлять наблюдателей в Кыргызстан

Ədəbiyyat

• Judith Beyer, Rhetoric of ‘Transformation’: The Case of the Kyrgyz Constitutional Reform, in Andrea Berg, Anna Kreikemeyer (eds.), Realities of Transformation. Democratization Policies in Central Asia Revisited, Baden-Baden 2006, p. 43 et seq
• Расов С. Конституция Кыргызстана: плюсы и минусы, 2010