fbpx
Wikipedia

Qulaq

Avqust 03, 2021

Bu məqalə eşitmə orqanı haqqındadır. SSRİ dövlət qurumu üçün QULAQ səhifəsinə baxın.

Eşitmə sensor sistemi

Eşitmə hissi bir çox heyvanlarda və insanda eşidilən səslərə həssaslıq, səsləri hiss etmək, qavrayıb tanımaq, özlərinin bəzi hərəkət və davranışlarını eşitmə reaksiyalarına müvafiq olaraq qurmaq və reallaşdırmaq qabiliyyəti əmələ gətirmişdir. Ən geniş mənada eşitmə hissi dedikdə bu səs hissidir.

 
Yarasalar 1000–100.000 Hs tezliyi olan səsləri eşitmək iqtidarındadır

Heyvanlar aləmində səs hissi başlıca olaraq həşəratlarda (böcəklər, kəpənəklər, ikiqanadlılar, çəyirtkələr və s.) və onurğalılarda inkişaf etmişdir. Eşitmə qabiliyyətinə malik olan heyvan orqanizmləri ondan ən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edir. Səs siqnalları heyvana məkanda yerdəyişmə, başqaları ilə ünsiyyət, fərdlər arasında özününkünü və özgəni tanıma, cüt axtarma, yırtıcıdan qurtulma və başqa məqsədlər üçün gərəkdir. Səs siqnalları həyat üçün çox vacib informasiya mənbəyidir. İnsanlar səs siqnalları və eşitmə hissi sayəsində heyvanlardan fərqli olaraq çox geniş fəaliyyət göstərə bilirlər, insanların nitq qabiliyyəti və mədəniyyətlərinin bir sıra formaları eşitmə hissi ilə sıx əlaqədə inkişaf etmişdir. Səsin fiziki təbiəti. Təbiətdə çoxlu cism və hadisələr, canlıların özləri, onların bəzi hərəkətləri, insanların yaratdıqları və istifadə etdikləri müxtəlif alət və mexanizmlər, maşınlar və qurğular cürbəcür səslərin mənbəyi ola bilər. Fiziki mənada və ümumi halda səs suyun və ya sıxılmış havanın yayılma dalğalarından ibarət olan enerjili mexaniki quvvədir. Səslər ən çox hava dalğaları zəminində yaranırlar. Səslər dalğa uzunluğu və ya tezliyi, ucalığı, tonalılğı, intensivlik və oktava (musiqi səslərdə) kimi parametrlərə malikdir. Səs dalğaları tezliyinə görə çox geniş diapazonda dəyişirlər. Səsin dalğa uzunluğu adətən metr (m) və onun hissələri (sm, mm, dm) ilə, tezliyi Hers (Hs) və ya kiloHers (kHs), enerjisi (intensivliyi) bel (b) və desibel (db), ucalığı oktava ilə ifadə edilir. İnsan və heyvanlar tərəfindən qəbul edilən səslərin diapozonu çox genişdir. Bu, adətən uzunluğu 400 sm-dən 0,34 sm-ə qədər, tezliyi 20 Hs-dən 100 min Hs-ə və ya 0,002 kHs-dən 100 kHs-ə 388 qədər olan səs dalğalarıdır. Əksər həşəratlar ətrafda yaranan aşağı tezlikli səs vibrasiyalarına həssasdırlar. Onların bəzi növləri çox yüksək tezlikli səsləri qəbul etməyə uyğunlaşmışdır. Məsələn, cırcırama tezliyi 200 Hs ilə 50 min Hs, kəpənək 500 Hs ilə 100 min Hs arasında olan səsləri eşidə bilir. Balıqlar 20–2000 Hs, qurbağalar 500–2000 Hs, quşlar 500–5000 Hs, yarasalar 1000–100.000 Hs, gəmiricilər 100–100.000 Hs, suitləri 200–50.000 Hs, delfinlər və balinalar 20–100.000 Hs, insan 20–20.000 Hs tezliyi olan səsləri eşitmək iqtidarındadır.

Eşitmə reseptorları

Eşitmə reseptorları. Həşəratlarda alçaq tezlikli səs dalğaları qəbul edən xüsusi reseptorlar inkişaf etmişdir. Onların bir tipi şırımlı tükcüklərdir. Bu, serkalar adlanan artımlarda yerləşən tükcük sensillərə oxşayır. Digər tip reseptorlar conston orqanları adlanır. Onlar həşəratın antenalarının dibində yerləşir, boşluğa malikdir, buradan bir və ya bir neçə sensor hüceyrə-xordosensillər uzanır. Sırımlı tükcüklər və conston orqanları tezliyi təxminən 2000 Hs (və ya 2 kHs) qədər olan səslərə həssasdır. Yüksək tonlu səsləri qəbul edən reseptorlar, ancaq bəzi həşəratlara (çəyirtkələr, cırcıramalar Timponal orqan səsləri onurğalı heyvanların qulaqları kimi qəbul edir, amma quruluşu və funksional xassələrinə görə onlardan fərqlidir. Həşəratın timponal orqanları (qulaqları) bədənin müxtəlif yerlərində: antenalarda (milçəklərdə), döşdə (kəpənəklərdə), qarında (böcəklərdə) və ayaqlarda (çəyirtkələrdə) yerləşir. Timponal orqan üzəri nazik kutikula zarı (timponal membran) ilə örtülmüş təbilə bənzər havalı kisəcikdir, onda xordotonal sensillər yerləşir. Səs dalğaları zarı titrətdikdə sensillər bu vibrasiyaları qəbul edir. Hər bir sensil kiprikcikləri olan bipolyar neyrona malikdir, kiprikciklərin timponal membran ilə necə əlaqələnməsindən və membranın necə əlaqələnməsindən və membranın rezonans xassələrindən asılı olaraq həşəratlarda reseptorlar müxtəlif səs tezliklərinə uyğun olaraq sazlanırlar. Müxtəlif tezlikli səsləri qəbul edən reseptorların aksonları birbaşa mərkəzi sinir düyünlərinə daxil olar və burada eşitmə neyropili adlanan sahədə spesifik neyronlarla mono və ya polisinaptik əlaqələrə girirlər. Həşəratlarda eşitmə siqnalları analiz və sintez edən ali inteqrativ mərkəz baş sinir düyünlərində yerləşən göbələkvarı cisim hesab olunur. Onurğalı heyvanlarda eşitmə reseptorları mürəkkəb təkamülü yolu keçir. Onlarda eşitmə orqanları müvazinət (vestibulyar) aparatı ilə sıx əlaqədə inkişaf etmişdir. Quşlarda və məməlilərdə eşitmə üzvü xeyli mürəkkəbləşir və öz inkişafının ən yüksək səviyyəsinə çatır. Eşitmə reseptorları vestibulyar sensorlar kimi sensilyar quruluşa malikdir. Bu tip tükcüklü hissi hüceyrələr onurğalıların ali nümayəndələrinin eşitmə orqanı üçün də xarakterikdir.

 
Insan qulağının modeli
 
İnsanda eşitmə üzvü: Qulaq seyvanı, xarici qulaq keçəcəyi, qulaq pərdəsi, orta qulaq və eşitmə sümükləri, çəkic, zindan, üzəngi, daxili qulaq, oval pəncərə, ilbiz, ilbiz siniri (eşitmə siniri)və ya kist, vestibulyar siniri, yarımdairəvi kanallar, məməciyə bənzər çıxıntı, qığırdaq

Eşitmə orqanı havanın səs dalğalarını qəbul edir və bununla da xarici mühitdə baş verən müxtəlif hadisələri bildirən səsləri tutur. Bundan başqa insan şifahi nitqi eşidir və bununla da insanlar əmək fəaliyyətində və ictimai həyatda bir-biri ilə ünsiyyətdə olur.

İnsanın estetik gözəlliyi dünyasında da eşitmənin böyük əhəmiyyəti vardır. B
elə ki, insanlar eşitmə qabiliyyətilə musiqidən, quşların nəğməsindən və s. zövq alırlar. Deməli, eşitmə orqanı insana xarici aləmi duymaqda və anlamaqda böyük kömək edir.

Məməlilərin eşitmə orqanı

Məməlilərdə o cümlədən insanda, eşitmə orqanı başın sağ və sol tərəflərində yerləşən qulaqlardır. Qulaq 3 əsas hissədən-xarici qulaq, orta qulaq və daxili qulaqdan ibarətdir. İnsanda daxili qulaq uzunluğu 35 mm-ə çatan, 2,5 dəfə burulan və konusvari genələn spiralabənzər sümük kisəcik – ilbiz, vestibulyar otolit və yarımdairəvi kanallar sistemindən ibarətdir. Xarici qulaq, qulaq seyvanı və xarici qulaq keçəcəyi, orta qulaq isə eşitmə sümükcüklərindən-çəkic, zindan və özəkdən ibarətdir. Xarici və orta qulaq dəhlizləri arasında qulaq pərdəsi (və ya təbil pərdəsi), orta qulaq və daxili qulaq dəhlizləri arasında isə zarlı oval pəncərə yerləşir. İlbizin daxili boşluğu perilimfa mayesi, baziylyar (əsas) membran və onun örtük (tektorial) membranı ilə tutulmuşdur. Bazilyar membran tükcükləri (sensilləri) olan eşitmə reseptorlarına malikdir, onların sərbəst sensilləri tektorial membrana söykənirlər. Eşitmə reseptorları ən çox ilbizin orta nahiyyəsində toplanmışdır. Onlar, habelə ilbizin dayaq hüceyrələri sıralara düzülərək ilbizin korti orqanı adlanan strukturu əmələ gətirir. Bazilyar membran ilbizin boşluğu genələn yerdə daralır və əksinə, daralan yerdə genəlir. İlbizin enli tərəfini (əsası) oval pəncərəyə dayayır.

Esitmə orqanının quruluşu

İnsanda eşitmə orqanı üç hissədən – xarici,orta,daxili qulaqdan ibarətdir. Xarici qulaq-qulaq seyvanı və xarici qulaq keçəcəyindən ibarətdir. Qulaq seyvanı elastiki qığırdaqdan əmələ gələrək xaricdən dəri ilə örülür. Xarici qulaq keçəcəyi 3–3.2 sm uzunluğunda olub, dəri ilə örtülür və özü də sümük və qığırdaq hissəyə bölünür. Qulaq keçəcəyi gicgah sümüyünün içərəsinə doğru uzanır. Xarici qulaq təbil pərdəsi vasitəsilə orta qulaqdan ayrılır. Qulaq seyvanı havanın səs dalğalarını tutur və bunları xarici qulaq keçəcəyinə verir. Səs dalğaları xarici və daxili qulaq arasında yerləşən tarım çəkilmiş təbil pərdəsini rəqsi hərəkətə gətirir. Səsin ucalığından asılı olaraq təbil pərdəsinin rəqsi hərəkəti dəyişir. Səsin gücü artıqca rəqs amplitudası böyüyür. Orta qulaq təbil pərdəsinin arxasında gicgah sümüyünün daxilində yerləşir. O, da daxili hava ilə dolu boşluq olub, Yevstax borusu adlanır. Ensiz yarıqşəkilli boru vasitəsilə ağız boşluğu ilə birləşir. Bu birləşmə nəticəsində xarici qulağın hava təzyiqi orta qulağın hava təzyiqinə bərabər olur. Buna görə də təbil pərədsinə hər iki tərəfdən düşən təzyiq eyni olur. Orta qulaqda bir-biri ilə ardıcıl birləşən uç kiçik sümük yerləşir. Bunlar çəkic, zindan və üzəngi sümüklərindən ibarətdir. Çəkicin dəstəsi təbil pərdəsinə, başı isə zindanın cisminə birləşir. Zindanın uzun ayaqcığı isə üzənginin başı ilə birləşir. Üzənginin əsası oval pəncərədə yerləşərək onun kənarına bağlanır. Oval pəncərədən sonra daxili qulaq başlayır. Səs dalğalarından təbil pərdəsində əmələ gəlmiş rəqsi hərəkərlər çəkic, zindan və üzəngidən keçərək oval pəncərdən daxili qulağa ötürülür. Eşitmə sümükləri sistemi səs dalğalarını təbil pərdəsindən oval pəncərəyə ötürdükdə bu dalğaların təzyiqini təxminən 60–70 dəfə artırır.

 
Korti orqanı

Daxili qulaq. Oval pəncərənin pərdəsi daxili qulağı orta qulaqdan ayırır. Daxili qulaq labirintdən ibarət olub, kəllənin daxili əsasında gicgah sümüyünün daxilində yerləşir. Labirint iki növdür.1) sümük labirint. 2) zarlı labirint.

Sümük labirint dəhlizdən, ilbizdən,3 yarımdairəvi kanaldan və 2-girdə və oval torbacıqlardan ibarətdir. Mürəkkəb quruşa malik olan labirintdə yerləşən spiralşəkilində burulmuş ilbiz eşitmə funksiyası ilə əlaqədardır. Onun digər hissələri bədənimizin müvazinətini saxlanılmasında böyük rol oynayır.

İnsanda ilbiz oxu ətrafında 2.5–2.75 dəfə burularaq dairə əmələ gətirən enli sümük kanaldan ibarətdir. İlbiz kanalı boyunca zarlı arakəsmə uzanır və bu ilbizi iki "mərtəbəyə" bölür. Bu arakəsməni bir hissəsi sim kimi tarım dartılmış müxtəlif uzunluqda nazik liflərdən əmələ gəlmişdir. Bu liflərin miqdarı təxminən 24000-ə çatır. Köndələn yerləşən bu liflərin ən uzunu ilbizin zirvəsində yerləşir,əsasına gəldikcə isə onun boyu qısalır.

Səs dalğaları sayəsində əmələ gələn üzgəcinin rəqsi hərəkətləri oval pəncərədən daxili qulağın içərisindəki mayeyə ötürülür.Bu maye öz növbəsində eyni tezlikdə rəqsi hərəkət etməyə başlayır. Maye dalğalanaraq ilbizdəki liflərin üstündə yerləşən kirpikli hüceyrələrin reseptorlarını qıcıqlandırır. Səs pərdəsində 23500-ə qədər sinir ucları yerləşir. Eşitmə siniri ilbiz və vestibulyar sinirlərdən ibarət olub, təxminən 30000 sinir lifindən təşkil olunmuşdur. Hər bir sinir lifi müəyyən tezlikdə olan səsə cavab verir.

Səs dalğalarının təsirindən reseptorlarda əmələ gələn oyanmalar eşitmə sinirini əmələ gətirən müəyyən neyron çıxıntıları ilə baş beyin eşitmə nahiyyəsinə aparılır və burada səsin xarakteri, gücü və ucalığı qəti olaraq analiz edir.

Eşitmənin mərkəzi sinir mexanizmi

Eşitmə respetorlarından oyanma potensialları qeydə alan unikal mikroelektrofizioloji tədqiqatlar göstərmişdir ki, eşitmə reseptorları arasında aydın, yüksək və xarakterik səs tonlarına görə sazlanan sensorlarla yanaşı olaraq alçaq, qeyri-aydın, qarışıq səslərə görə köklənən sensorlar da mövcuddur. Qulaq ilbizindən başlanğıc götürən eşitmə siniri, az sayda liflər saxlayır, eşitmə reseptorları kimi, səs tezliklərinə köklənmə dərəcəsinə görə fərqlənirlər. Hər iki qulaqdan beyinə tərəf gələn eşitmə sinir lifləri arxa beyin nahiyəsində ilkin eşitmə mərkəzi olan koxelyar nüvəyə daxil olur və çoxlu şaxələr verir, bu şaxələr yüksək nizamla qurulmuş şəbəkə əmələ gətirir. Tədqiqatçılar göstərmişdir ki, bazilyar membranda eşitmə reseptorlarının bütün tonotipik ardıcıllığı olduğu kimi koxelyar nüvədə proyeksiya olunur. Koxelyar nüvənin hər bir hissəsi ilə arxa beynin müxtəlif mərkəzləri arasında çox zəngin və mürəkkəb əlaqələr mövcuddur. Koxelyar neyronların bəziləri zeytun nüvələri kompleksi ilə ikitərəfli (ipsilateral və kontrateral) əlaqələr əmələ gətirir. Bu məkanda səsləri binaural olaraq təyin edilməsi üçün zəruridir. Dorsal koxelyar neyronlar eşitmə siqnalları orta beyindəki eşitmə mərkəzlərinə-dördtəpəli cismin arxa qabarlarına və talamusa yollayır. Eşitmə informasiyaları üçün başlıca talamik relefunksiyası medial dizcikli cisim icra edir. Somatosensor və görmə sensor sistemlərdə olduğu kimi, rele xarakterli talamik neyronların baş beyin qabığına proyeksiya olunduğu sahələr qabığın ilkin eşitmə mərkəzlərinə müvafiq gəlir. Əvvəllər zənn edirdilər ki, baş-beyin böyük yarımkürələri qabığında, gicgah nahiyəsində bir ilkin eşitmə mərkəzi mövcuddur. Primatlarda, eləcə də insanda baş-beyin qabığına məxsus olan çoxlu eşitmə sahələri (əsasən də gicgah payının dorsal hissəsində) olduğu müəyyən edilmişdir. Belə təsəvvürlər də var ki, eşitmə qabıqda daxili qulaq ilbizinin koxleotipik quruluşu (özünəbənzərliyi və tonotipik mənzərəsi ilbiz boyunca səs tonlarına köklənmə ardıcıllığı) əks etdirən "nümayəndəliklər" mövcuddur. Tonotopik "nümayəndəlik" səslərə tezlik göstəricilərinə görə geniş diapazonda reaksiya vermək funksiyasına malik olduğu güman edilir.

Səsin istiqamətinin təyini

Eşitmə duyğusu hər iki qulaq eyni cür işləyir, onlar səs mənbəyini səs tonları və başın hər iki tərəfində onları tutma müddətləri arasındakı fərqlərə görə təyin edə bilər. Səsi əvvəlcə səs mənbəyinə yaxın olan qulaq tutur. Alçaq səslər böyük dalğa uzunluğuna malik olduğuna görə başın yanından otüb keçə bilir və bir qulaq o biri qulaqdan səsi tez tutur. Əgər səs mənbəyi öndə və ya arxada, bədənin orta xətti üzrə olarsa, onun, hətta minimal yerdəyişməsi həmin səsi tutmağa imkan verir. Bu kimi qabiliyyət insanda yaxşı inkişaf etmişdir. Səsin gəlmə müddətləri arasındakı minimal fərqi duymaq eşitmə siqnallarının eşitmə mərkəzlərində (koxelyar nüvə, yuxarı zeytun nüvələri, dördtəpəli cismin arxa təpələri, qabığın eşitmə zonaları) konvergensiyası və analizi sayəsində mümkündür. Yüksək tezliyi olan səslərin dalğa uzunluğu başın ölçüləri ilə müqayisədə kiçikdir və başdan əks olunur. Bu hal sağ və sol qulaqa gələn səslərin intensivliyində fərq yaradır, insanda qulaqlar bu fərqi tutmağa qadirdir. İnsanda eşitmə duyğuları yaxşı inkişaf etmişdir. İnsanlar kifayət qədər geniş diapazonda olan səsləri (16Hs-dən 20min Hsə qədər, musiqi səsləri şkalasına görə 10 oktavaya yaxın səsləri) qavraya bilirlər. Yaşla əlaqədar olaraq insanın yüksək səs tezliklərinə həssaslığı zəifləyir, ona görə də eşitmə diapazonu yaşlı və ahıl adamlarda get-gedə azalır. Tezliyə görə yaxın olan iki səs arasında ən az fərqi tutmaq bacarığı səsləri fərqləndirmə qabiliyyəti kimi xarakterizə edilir. Eşitmə həssaslığının mütləq qapısı deyilən anlayış mövcuddur. Bu, səs qıcığı təqdim edilən halların 50%-ində səsin minimal qüvvəsini hiss etmək qabiliyyətidir. Eşitmə həssaslığının minimal və maksimal həddi səsin tezliyindən (dalğa uzunluğundan), eşitmə reseptorları və eşitmə yollarının morfofunksional vəziyyətlərindən, yaşdan və digər faktorlardan asılıdır. İnsanın maksimal eşitmə həssaslığı səslərin 500Hs-dən 4000Hs-ə qədər olan diapazonundadır. İnsanda nitq sahələri və onların qavranılması bu diapazonda baş verir. 500Hs-dən aşağı tezliyi olan səslərə qarşı həssaslıq insanda azalır. Bu insanı daim alçaq səsləri və küyləri hiss etmək hallarından qismən qoruyur.

  Vikianbarda Qulaq ilə əlaqəli mediafayllar var.

Qulaqların eşitmə gücü 16MHZ-dən çoxdur

Xarici keçidlər

Avqust 03, 2021
qulaq, məqalə, eşitmə, orqanı, haqqındadır, ssri, dövlət, qurumu, üçün, qulaq, səhifəsinə, baxın, mündəricat, eşitmə, sensor, sistemi, eşitmə, reseptorları, məməlilərin, eşitmə, orqanı, esitmə, orqanının, quruluşu, eşitmənin, mərkəzi, sinir, mexanizmi, səsin, . Bu meqale esitme orqani haqqindadir SSRI dovlet qurumu ucun QULAQ sehifesine baxin Mundericat 1 Esitme sensor sistemi 2 Esitme reseptorlari 3 Memelilerin esitme orqani 4 Esitme orqaninin qurulusu 5 Esitmenin merkezi sinir mexanizmi 6 Sesin istiqametinin teyini 7 Xarici kecidlerEsitme sensor sistemi RedakteEsitme hissi bir cox heyvanlarda ve insanda esidilen seslere hessasliq sesleri hiss etmek qavrayib tanimaq ozlerinin bezi hereket ve davranislarini esitme reaksiyalarina muvafiq olaraq qurmaq ve reallasdirmaq qabiliyyeti emele getirmisdir En genis menada esitme hissi dedikde bu ses hissidir Yarasalar 1000 100 000 Hs tezliyi olan sesleri esitmek iqtidarindadir Heyvanlar aleminde ses hissi baslica olaraq heseratlarda bocekler kepenekler ikiqanadlilar ceyirtkeler ve s ve onurgalilarda inkisaf etmisdir Esitme qabiliyyetine malik olan heyvan orqanizmleri ondan en muxtelif meqsedler ucun istifade edir Ses siqnallari heyvana mekanda yerdeyisme basqalari ile unsiyyet ferdler arasinda ozununkunu ve ozgeni tanima cut axtarma yirticidan qurtulma ve basqa meqsedler ucun gerekdir Ses siqnallari heyat ucun cox vacib informasiya menbeyidir Insanlar ses siqnallari ve esitme hissi sayesinde heyvanlardan ferqli olaraq cox genis fealiyyet gostere bilirler insanlarin nitq qabiliyyeti ve medeniyyetlerinin bir sira formalari esitme hissi ile six elaqede inkisaf etmisdir Sesin fiziki tebieti Tebietde coxlu cism ve hadiseler canlilarin ozleri onlarin bezi hereketleri insanlarin yaratdiqlari ve istifade etdikleri muxtelif alet ve mexanizmler masinlar ve qurgular curbecur seslerin menbeyi ola biler Fiziki menada ve umumi halda ses suyun ve ya sixilmis havanin yayilma dalgalarindan ibaret olan enerjili mexaniki quvvedir Sesler en cox hava dalgalari zemininde yaranirlar Sesler dalga uzunlugu ve ya tezliyi ucaligi tonalilgi intensivlik ve oktava musiqi seslerde kimi parametrlere malikdir Ses dalgalari tezliyine gore cox genis diapazonda deyisirler Sesin dalga uzunlugu adeten metr m ve onun hisseleri sm mm dm ile tezliyi Hers Hs ve ya kiloHers kHs enerjisi intensivliyi bel b ve desibel db ucaligi oktava ile ifade edilir Insan ve heyvanlar terefinden qebul edilen seslerin diapozonu cox genisdir Bu adeten uzunlugu 400 sm den 0 34 sm e qeder tezliyi 20 Hs den 100 min Hs e ve ya 0 002 kHs den 100 kHs e 388 qeder olan ses dalgalaridir Ekser heseratlar etrafda yaranan asagi tezlikli ses vibrasiyalarina hessasdirlar Onlarin bezi novleri cox yuksek tezlikli sesleri qebul etmeye uygunlasmisdir Meselen circirama tezliyi 200 Hs ile 50 min Hs kepenek 500 Hs ile 100 min Hs arasinda olan sesleri eside bilir Baliqlar 20 2000 Hs qurbagalar 500 2000 Hs quslar 500 5000 Hs yarasalar 1000 100 000 Hs gemiriciler 100 100 000 Hs suitleri 200 50 000 Hs delfinler ve balinalar 20 100 000 Hs insan 20 20 000 Hs tezliyi olan sesleri esitmek iqtidarindadir Esitme reseptorlari RedakteEsitme reseptorlari Heseratlarda alcaq tezlikli ses dalgalari qebul eden xususi reseptorlar inkisaf etmisdir Onlarin bir tipi sirimli tukcuklerdir Bu serkalar adlanan artimlarda yerlesen tukcuk sensillere oxsayir Diger tip reseptorlar conston orqanlari adlanir Onlar heseratin antenalarinin dibinde yerlesir bosluga malikdir buradan bir ve ya bir nece sensor huceyre xordosensiller uzanir Sirimli tukcukler ve conston orqanlari tezliyi texminen 2000 Hs ve ya 2 kHs qeder olan seslere hessasdir Yuksek tonlu sesleri qebul eden reseptorlar ancaq bezi heseratlara ceyirtkeler circiramalar Timponal orqan sesleri onurgali heyvanlarin qulaqlari kimi qebul edir amma qurulusu ve funksional xasselerine gore onlardan ferqlidir Heseratin timponal orqanlari qulaqlari bedenin muxtelif yerlerinde antenalarda milceklerde dosde kepeneklerde qarinda boceklerde ve ayaqlarda ceyirtkelerde yerlesir Timponal orqan uzeri nazik kutikula zari timponal membran ile ortulmus tebile benzer havali kisecikdir onda xordotonal sensiller yerlesir Ses dalgalari zari titretdikde sensiller bu vibrasiyalari qebul edir Her bir sensil kiprikcikleri olan bipolyar neyrona malikdir kiprikciklerin timponal membran ile nece elaqelenmesinden ve membranin nece elaqelenmesinden ve membranin rezonans xasselerinden asili olaraq heseratlarda reseptorlar muxtelif ses tezliklerine uygun olaraq sazlanirlar Muxtelif tezlikli sesleri qebul eden reseptorlarin aksonlari birbasa merkezi sinir duyunlerine daxil olar ve burada esitme neyropili adlanan sahede spesifik neyronlarla mono ve ya polisinaptik elaqelere girirler Heseratlarda esitme siqnallari analiz ve sintez eden ali inteqrativ merkez bas sinir duyunlerinde yerlesen gobelekvari cisim hesab olunur Onurgali heyvanlarda esitme reseptorlari murekkeb tekamulu yolu kecir Onlarda esitme orqanlari muvazinet vestibulyar aparati ile six elaqede inkisaf etmisdir Quslarda ve memelilerde esitme uzvu xeyli murekkeblesir ve oz inkisafinin en yuksek seviyyesine catir Esitme reseptorlari vestibulyar sensorlar kimi sensilyar qurulusa malikdir Bu tip tukcuklu hissi huceyreler onurgalilarin ali numayendelerinin esitme orqani ucun de xarakterikdir Insan qulaginin modeli Insanda esitme uzvu Qulaq seyvani xarici qulaq kececeyi qulaq perdesi orta qulaq ve esitme sumukleri cekic zindan uzengi daxili qulaq oval pencere ilbiz ilbiz siniri esitme siniri ve ya kist vestibulyar siniri yarimdairevi kanallar memeciye benzer cixinti qigirdaq Esitme orqani havanin ses dalgalarini qebul edir ve bununla da xarici muhitde bas veren muxtelif hadiseleri bildiren sesleri tutur Bundan basqa insan sifahi nitqi esidir ve bununla da insanlar emek fealiyyetinde ve ictimai heyatda bir biri ile unsiyyetde olur Insanin estetik gozelliyi dunyasinda da esitmenin boyuk ehemiyyeti vardir B ele ki insanlar esitme qabiliyyetile musiqiden quslarin negmesinden ve s zovq alirlar Demeli esitme orqani insana xarici alemi duymaqda ve anlamaqda boyuk komek edir Memelilerin esitme orqani RedakteMemelilerde o cumleden insanda esitme orqani basin sag ve sol tereflerinde yerlesen qulaqlardir Qulaq 3 esas hisseden xarici qulaq orta qulaq ve daxili qulaqdan ibaretdir Insanda daxili qulaq uzunlugu 35 mm e catan 2 5 defe burulan ve konusvari genelen spiralabenzer sumuk kisecik ilbiz vestibulyar otolit ve yarimdairevi kanallar sisteminden ibaretdir Xarici qulaq qulaq seyvani ve xarici qulaq kececeyi orta qulaq ise esitme sumukcuklerinden cekic zindan ve ozekden ibaretdir Xarici ve orta qulaq dehlizleri arasinda qulaq perdesi ve ya tebil perdesi orta qulaq ve daxili qulaq dehlizleri arasinda ise zarli oval pencere yerlesir Ilbizin daxili boslugu perilimfa mayesi baziylyar esas membran ve onun ortuk tektorial membrani ile tutulmusdur Bazilyar membran tukcukleri sensilleri olan esitme reseptorlarina malikdir onlarin serbest sensilleri tektorial membrana soykenirler Esitme reseptorlari en cox ilbizin orta nahiyyesinde toplanmisdir Onlar habele ilbizin dayaq huceyreleri siralara duzulerek ilbizin korti orqani adlanan strukturu emele getirir Bazilyar membran ilbizin boslugu genelen yerde daralir ve eksine daralan yerde genelir Ilbizin enli terefini esasi oval pencereye dayayir Esitme orqaninin qurulusu RedakteInsanda esitme orqani uc hisseden xarici orta daxili qulaqdan ibaretdir Xarici qulaq qulaq seyvani ve xarici qulaq kececeyinden ibaretdir Qulaq seyvani elastiki qigirdaqdan emele gelerek xaricden deri ile orulur Xarici qulaq kececeyi 3 3 2 sm uzunlugunda olub deri ile ortulur ve ozu de sumuk ve qigirdaq hisseye bolunur Qulaq kececeyi gicgah sumuyunun iceresine dogru uzanir Xarici qulaq tebil perdesi vasitesile orta qulaqdan ayrilir Qulaq seyvani havanin ses dalgalarini tutur ve bunlari xarici qulaq kececeyine verir Ses dalgalari xarici ve daxili qulaq arasinda yerlesen tarim cekilmis tebil perdesini reqsi herekete getirir Sesin ucaligindan asili olaraq tebil perdesinin reqsi hereketi deyisir Sesin gucu artiqca reqs amplitudasi boyuyur Orta qulaq tebil perdesinin arxasinda gicgah sumuyunun daxilinde yerlesir O da daxili hava ile dolu bosluq olub Yevstax borusu adlanir Ensiz yariqsekilli boru vasitesile agiz boslugu ile birlesir Bu birlesme neticesinde xarici qulagin hava tezyiqi orta qulagin hava tezyiqine beraber olur Buna gore de tebil peredsine her iki terefden dusen tezyiq eyni olur Orta qulaqda bir biri ile ardicil birlesen uc kicik sumuk yerlesir Bunlar cekic zindan ve uzengi sumuklerinden ibaretdir Cekicin destesi tebil perdesine basi ise zindanin cismine birlesir Zindanin uzun ayaqcigi ise uzenginin basi ile birlesir Uzenginin esasi oval pencerede yerleserek onun kenarina baglanir Oval pencereden sonra daxili qulaq baslayir Ses dalgalarindan tebil perdesinde emele gelmis reqsi herekerler cekic zindan ve uzengiden kecerek oval pencerden daxili qulaga oturulur Esitme sumukleri sistemi ses dalgalarini tebil perdesinden oval pencereye oturdukde bu dalgalarin tezyiqini texminen 60 70 defe artirir Korti orqani Daxili qulaq Oval pencerenin perdesi daxili qulagi orta qulaqdan ayirir Daxili qulaq labirintden ibaret olub kellenin daxili esasinda gicgah sumuyunun daxilinde yerlesir Labirint iki novdur 1 sumuk labirint 2 zarli labirint Sumuk labirint dehlizden ilbizden 3 yarimdairevi kanaldan ve 2 girde ve oval torbaciqlardan ibaretdir Murekkeb qurusa malik olan labirintde yerlesen spiralsekilinde burulmus ilbiz esitme funksiyasi ile elaqedardir Onun diger hisseleri bedenimizin muvazinetini saxlanilmasinda boyuk rol oynayir Insanda ilbiz oxu etrafinda 2 5 2 75 defe burularaq daire emele getiren enli sumuk kanaldan ibaretdir Ilbiz kanali boyunca zarli arakesme uzanir ve bu ilbizi iki mertebeye bolur Bu arakesmeni bir hissesi sim kimi tarim dartilmis muxtelif uzunluqda nazik liflerden emele gelmisdir Bu liflerin miqdari texminen 24000 e catir Kondelen yerlesen bu liflerin en uzunu ilbizin zirvesinde yerlesir esasina geldikce ise onun boyu qisalir Ses dalgalari sayesinde emele gelen uzgecinin reqsi hereketleri oval pencereden daxili qulagin icerisindeki mayeye oturulur Bu maye oz novbesinde eyni tezlikde reqsi hereket etmeye baslayir Maye dalgalanaraq ilbizdeki liflerin ustunde yerlesen kirpikli huceyrelerin reseptorlarini qiciqlandirir Ses perdesinde 23500 e qeder sinir uclari yerlesir Esitme siniri ilbiz ve vestibulyar sinirlerden ibaret olub texminen 30000 sinir lifinden teskil olunmusdur Her bir sinir lifi mueyyen tezlikde olan sese cavab verir Ses dalgalarinin tesirinden reseptorlarda emele gelen oyanmalar esitme sinirini emele getiren mueyyen neyron cixintilari ile bas beyin esitme nahiyyesine aparilir ve burada sesin xarakteri gucu ve ucaligi qeti olaraq analiz edir Esitmenin merkezi sinir mexanizmi RedakteEsitme respetorlarindan oyanma potensiallari qeyde alan unikal mikroelektrofizioloji tedqiqatlar gostermisdir ki esitme reseptorlari arasinda aydin yuksek ve xarakterik ses tonlarina gore sazlanan sensorlarla yanasi olaraq alcaq qeyri aydin qarisiq seslere gore koklenen sensorlar da movcuddur Qulaq ilbizinden baslangic goturen esitme siniri az sayda lifler saxlayir esitme reseptorlari kimi ses tezliklerine koklenme derecesine gore ferqlenirler Her iki qulaqdan beyine teref gelen esitme sinir lifleri arxa beyin nahiyesinde ilkin esitme merkezi olan koxelyar nuveye daxil olur ve coxlu saxeler verir bu saxeler yuksek nizamla qurulmus sebeke emele getirir Tedqiqatcilar gostermisdir ki bazilyar membranda esitme reseptorlarinin butun tonotipik ardicilligi oldugu kimi koxelyar nuvede proyeksiya olunur Koxelyar nuvenin her bir hissesi ile arxa beynin muxtelif merkezleri arasinda cox zengin ve murekkeb elaqeler movcuddur Koxelyar neyronlarin bezileri zeytun nuveleri kompleksi ile ikiterefli ipsilateral ve kontrateral elaqeler emele getirir Bu mekanda sesleri binaural olaraq teyin edilmesi ucun zeruridir Dorsal koxelyar neyronlar esitme siqnallari orta beyindeki esitme merkezlerine dordtepeli cismin arxa qabarlarina ve talamusa yollayir Esitme informasiyalari ucun baslica talamik relefunksiyasi medial dizcikli cisim icra edir Somatosensor ve gorme sensor sistemlerde oldugu kimi rele xarakterli talamik neyronlarin bas beyin qabigina proyeksiya olundugu saheler qabigin ilkin esitme merkezlerine muvafiq gelir Evveller zenn edirdiler ki bas beyin boyuk yarimkureleri qabiginda gicgah nahiyesinde bir ilkin esitme merkezi movcuddur Primatlarda elece de insanda bas beyin qabigina mexsus olan coxlu esitme saheleri esasen de gicgah payinin dorsal hissesinde oldugu mueyyen edilmisdir Bele tesevvurler de var ki esitme qabiqda daxili qulaq ilbizinin koxleotipik qurulusu ozunebenzerliyi ve tonotipik menzeresi ilbiz boyunca ses tonlarina koklenme ardicilligi eks etdiren numayendelikler movcuddur Tonotopik numayendelik seslere tezlik gostericilerine gore genis diapazonda reaksiya vermek funksiyasina malik oldugu guman edilir Sesin istiqametinin teyini RedakteEsitme duygusu her iki qulaq eyni cur isleyir onlar ses menbeyini ses tonlari ve basin her iki terefinde onlari tutma muddetleri arasindaki ferqlere gore teyin ede biler Sesi evvelce ses menbeyine yaxin olan qulaq tutur Alcaq sesler boyuk dalga uzunluguna malik olduguna gore basin yanindan otub kece bilir ve bir qulaq o biri qulaqdan sesi tez tutur Eger ses menbeyi onde ve ya arxada bedenin orta xetti uzre olarsa onun hetta minimal yerdeyismesi hemin sesi tutmaga imkan verir Bu kimi qabiliyyet insanda yaxsi inkisaf etmisdir Sesin gelme muddetleri arasindaki minimal ferqi duymaq esitme siqnallarinin esitme merkezlerinde koxelyar nuve yuxari zeytun nuveleri dordtepeli cismin arxa tepeleri qabigin esitme zonalari konvergensiyasi ve analizi sayesinde mumkundur Yuksek tezliyi olan seslerin dalga uzunlugu basin olculeri ile muqayisede kicikdir ve basdan eks olunur Bu hal sag ve sol qulaqa gelen seslerin intensivliyinde ferq yaradir insanda qulaqlar bu ferqi tutmaga qadirdir Insanda esitme duygulari yaxsi inkisaf etmisdir Insanlar kifayet qeder genis diapazonda olan sesleri 16Hs den 20min Hse qeder musiqi sesleri skalasina gore 10 oktavaya yaxin sesleri qavraya bilirler Yasla elaqedar olaraq insanin yuksek ses tezliklerine hessasligi zeifleyir ona gore de esitme diapazonu yasli ve ahil adamlarda get gede azalir Tezliye gore yaxin olan iki ses arasinda en az ferqi tutmaq bacarigi sesleri ferqlendirme qabiliyyeti kimi xarakterize edilir Esitme hessasliginin mutleq qapisi deyilen anlayis movcuddur Bu ses qicigi teqdim edilen hallarin 50 inde sesin minimal quvvesini hiss etmek qabiliyyetidir Esitme hessasliginin minimal ve maksimal heddi sesin tezliyinden dalga uzunlugundan esitme reseptorlari ve esitme yollarinin morfofunksional veziyyetlerinden yasdan ve diger faktorlardan asilidir Insanin maksimal esitme hessasligi seslerin 500Hs den 4000Hs e qeder olan diapazonundadir Insanda nitq saheleri ve onlarin qavranilmasi bu diapazonda bas verir 500Hs den asagi tezliyi olan seslere qarsi hessasliq insanda azalir Bu insani daim alcaq sesleri ve kuyleri hiss etmek hallarindan qismen qoruyur Vikianbarda Qulaq ile elaqeli mediafayllar var Qulaqlarin esitme gucu 16MHZ den coxdurXarici kecidler Redakte 1 Qulaq tutulmasinin sebebleri ve mualicesi Arxivlesdirilib 2021 01 20 at the Wayback MachineMenbe https az wikipedia org w index php title Qulaq amp oldid 5994559, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.