fbpx
Wikipedia

Qazan xanın islahatları

Avqust 01, 2021

İslahatların keçirilməsi zəruriliyi

XIII əsrin 80–90-cı illərində Hülakilər dövlətində baş verən siyasi və ictimai-iqtisadi böhran ən yüksək səviyyəyə çatdı. İşğal altındakı ölkələrin müdhiş dağıntılara məruz qalması, arası kəsilməyən feodal çəkişmələri, zəhmətkeş əhalinin amansız şəkildə talan olunması nəticəsində öz yerlərini tərk etməsi və digər amillər kənd təsərrüfatı istehsalının kəskin surətdə azalmasına, şəhərlərin iqtisadi həyatının tənəzzülünə gətirib çıxarmışdı.

XIII–XIV əsrlərdə Azərbaycanda mövcud olan hüquq mənbələrinin içərisində Elxani hökmdarı Mahmud Qazan xanın verdiyi fərmanlar mühüm yer tutur. Qazan xana qədərki hökmdarlar – Hülakü xan, Abaqa xan, Arqun xan və Keyxatu xanın hakimiyyəti illərində də bu və ya digər məsələlərlə bağlı müxtəlif səpkidə fərmanlar vermişdilər. Başlıca cəhət odur ki, Qazan xanın fərmanları istər ictimai-siyasi, sosial-iqtisadi, dini, istərsə də hüquqi baxımdan mükəmməlliyi ilə seçilir və daha mühüm əhəmiyyət daşıyırdı. 1295-ci ildən 1304-cü ilə qədər hakimiyyətdə olan Qazan xan yerli feodalları öz tərəfinə çəkmək və öz hakimiyyətini möhkəmləndirmək məqsədilə əsasən dövlətin sosial-iqtisadi və hüquqi həyatını əhatə edən bir sıra islahatlar həyata keçirdi. Bu islahatlar onun vermiş olduğu 40-a yaxın fərmanında öz təzahürünü tapmışdı.

Qazan xan islahatlarının tənzimlədiyi münasibətlər sistem baxımından aşağıdakı bölgü ilə ayrıla bilər: İslam dininin qəbulu və möhkəmləndirilməsi barədə qanunvericilik; hərbi iş və qoşun saxlanılmasına dair qanunvericilik; təsərrüfat iqtisadiyyatının idarə edilməsi barədə qanunvericilik; torpaq və rəiyyətin hüquqları barədə qanunvericilik; ticarət-maliyyə qaydaları barədə qanunvericilik; saraydaxili idarəçilik barədə qanunvericilik; daxili qayda-qanunlara əməl edilməsi sahəsində qanunvericilik; ədalət mühakiməsi və mülkiyyət tələbləri haqda qanunvericilik.

Qazan xanın həyata keçirdiyi islahatların əsas təşəbbüskarı və həyata keçirəni baş vəzir, təbib, dövrün məşhur tarixçisi Fəzlullah Rəşidəddin idi. İslahat vergi sisteminin sabitləşdirilməsi, vergi zülmünün yumşaldılması, vergilərin yığılması prosesində mövcud olan sui-istifadə hallarının aradan qaldırılması vasitəsilə əkinçiliyin və şəhər iqtisadiyyatının yüksəlişini təmin etmək məqsədi güdürdü.Tədbiri həyata keçirən şəxslərin qənaətinə görə, bu islahat dövlət xəzinəsinin sabit şəkildə gəlirlərlə təchiz olunmasını təmin etməli idi.

Vergi islahatı

İslahatların əsas hissəsi 1297–1304-cü illər ərzində həyata keçirildi və inzibati aparatın təqribən bütün sahələrini əhatə etdi. Baş verə biləcək müxtəlif qeyri-qanuni əməllərin aradan qaldırılması üçün Qazan xan Elxanilər dövlətinin bütün maliyyə vergi sisteminin yenidən qurulması siyasətini yeritməyə başladı. Vergi verməli olan əhalinin siyahısı tərtib olundu, vergilərin növləri, məbləği və vaxtı dəqiq müəyyən edildi. Vergilərin növləri, ödənilmə vaxtı taxta, metal, daş lövhələr üzərində həkk olundu və müxtəlif yaşayış məntəqələrinin nəzərəçarpan yerlərində qoyuldu. Tərtib olunmuş dövlət sənədlərinə düzəlişlərə imkan verməmək məqsədilə həmin sənədlərin əsli Şənbi-Qazanda yerləşmiş xüsusi yerə təhvil verilməli idi.

Həyata keçirilən islahata əsasən xərac və qopçur vergilərinin məbləği, ödənilmə vaxtı, qaydası müəyyən edilmişdi. Dövlət torpaqlarından alınan xərac vergisi məhsulun 60 faizini təşkil edirdi, xüsusi torpaq sahələrində isə əldə olunan məhsulun 10 faizi xərac vergisi şəklində ödənilməli idi. Vergi alınarkən tərk edilmiş, uzun müddət ərzində becərilməmiş torpaq sahələrini becərənlərə güzəştlər edilirdi. Bu cür sahələrin sahibləri becərmənin ilk ilində bütün vergilərdən azad olunurdular. Üçüncü ildən etibarən, torpaq becərildikdən sonra, torpağın becərilməsi çətinliyindən asılı olaraq xəracın məcmusu tədricən 3/4, 2/3 və 1/2 qədər azaldılmışdı. Belə torpağı becərən şəxs mülk hüququnda həmin torpaq sahəsinin sahibinə çevrilirdi.

Torpaq islahatı

1303-cü ildə Qazan xan hərbi feodal əyanlarının mənafeyi naminə xüsusi fərman vermişdi. Bu fərmana əsasən dövlət torpaq mülkiyyəti (divani) fondundan onlara iqta hüququnda sahələr verilməyə başlandı. Torpaq sahələri ilə yanaşı həmin ərazidəki kəndlər, suvarma şəbəkələri və s. iqtidarların ixtiyarına keçdi. İqta torpaqları alınıb-satıla, bağışlana, cehiz və ya başqa şəkildə özgəsinə verilə bilməzdi. Yalnız hərbi qulluq göstərənlər iqta ala bilərdilər. İqtalar iqtidarın ölümündən sonra onun hərbi işi davam etdirən xələfinə çatırdı.

XI–XII əsrlərdə iqta ömürlük şərti torpaq sahəsi idi. XIV əsrdə isə bu sahələr feodalların irsi istifadəsinə keçdi. İqtadar vergi toxunulmazlığı hüququna malik olub, iqta ərazisindəki əhali üzərində geniş səlahiyyətlərdən istifadə edirdi. Türk-monqol mənşəli feodallar Muğan, Şirvan və Arranda geniş iqta sahələrinə malik oldular.

1303-cü il fərmanına əsasən kəndlilərin bir yerdən digər yerə keçməsi qadağan olunmuşdu. Kəndli torpağa təhkim edilmişdi. Lakin qaçmış kəndlilərin əksəriyyəti keçmiş məskənlərinə qayıtmadı. Onları zorla qaytarmaq isə torpaq sahiblərinə müyəssər olmadı.

Qazan xan torpaq islahatı monqolların orta təbəqələrinə və elxanlara qulluq göstərən yerli əyanların mənafeyini və yaşayışını təmin etməyə istiqamətlənmişdi. Bu islahatın əsas hissəsini monqol qoşunlarında xidmət edənlərə iqta torpaq sahələrinin verilməsi təşkil edirdi. Qazan xanın fərmanına əsasən incu və divan torpaqları və eləcə də, boş qalmış torpaqlar (bayrat torpaqlar) hesabına bir çox ərazilər hərbi hissələrin sərəncamına verildi.

Qazan xan istifadəsiz qalan bayrat torpaqların becərilməsi üçün təsirli tədbirlər gördü: bütün istifadəsiz torpaqlar divana təhkim olundu, becərilməyən mülklər də satın alınaraq divana verildi. Həmin torpaqlar yeni sahibkarlara paylandı və onların bu ərazilər üzərindəki hüquqları xüsusi divan sənədləri ilə qanuniləşdirildi.

Yeni sahibkarlar həmin torpaqları satmaq, bağışlamaq, icarəyə vermək və s. hüququna malik idilər. Bayrat torpaqlardan dövlət vergiləri ərazinin təbii şəraitindən, məhsuldarlığından, xüsusilə su təchizatından asılı olaraq güzəştli şərtlərdə toplanırdı və bu baxımdan 3 yerə bölünmüşdü.

Məhkəmə islahatı

1300-cü ildə "Məhkəmə haqqında", "Qazı rütbəsinin verilməsi haqqında", "Dələduzluğun və əsassız iddiaların qarşısının alınması, habelə girovsuz borc alanlar, digər borcluların əhdi pozma hallarının aradan qaldırılması haqqında" fərmanlarla məhkəmə-istintaq islahatı, "İslam hökmdarının qazılara, şeyxlərə, zahidlərə, alimlərə və mömin şəxslərə təlimatları haqqında" fərmanla müxtəlif məsələləri əhatə edən islahat həyata keçirildi. Məhkəmə islahatı ilə əvvəllər mövcud olmuş qayda-məhkəmə hakimi vəzifələrinin iltizama verilməsi qaydası ləğv olunurdu. Həmin fərmanlara əsasən şəriətə aid bütün məsələləri hakimlər, əmirlər, feodallar qazıya bildirməli, qazı isə həmin məsələləri öz hökmü ilə həll etməli idi. Başqa heç bir kəsin bu işə qarışa bilməməsi, qazının həbs etdiyi şəxsi kimsənin azad etməsinin yolverilməz olduğu bildirilirdi.

Məhkəmə hakimləri mükəlləfiyyətlərdən azad edilir, vergi ödəmir, evlərində çapar qalmasından, kopçurdan azad edilirdilər. Qazıların ləyaqətini alçadacaq hər bir hərəkət ciddi cəzalandırılırdı. Yeni fərmana görə qazı çəkişən tərəflərin işinə onların tərəfini saxlayan adamlar olmadan baxmalı, monqol və müsəlmanlar arasında olan mübahisələrə məsciddə ayda iki dəfə bitikçi, məliklərin iştirakı ila baxmalı, hökm onların hamısı tərəfindən imzalanmalı idi. İddia obyekti olan əmlak özgəninkiləşdirilə bilməzdi. Vilayət qazısı yerli qazıları təyin edir, hər ay onların işini yoxlayırdı. Təyin olunmuş qazılardan ədalətli olacaqları barədə iltizam alınır, hər ay qərarların surəti vilayət qazısına göndərilirdi.

Yerli qazılar yalnız borc öhdəçilikləri barədə işlərə baxa bilərdi, daşınmaz əmlak barədə və digər mürəkkəb işlərə isə onlar şəhər məhkəmələri ilə birlikdə baxmalı idilər. Qazı məhkəmə qərarlarını yazmaq, qeydiyyat aparmaq üçün katib götürməli idi. Katib öz işinə xəyanət etdiyi halda, edam olunurdu. Qazılardan alınmış iltizam xüsusi formada tərtib edilir, 30 ildən artıq müddəti olan iddialara baxılacağı təqdirdə cəza veriləcəyi qeyd olunurdu.

Hakimlər həll etdikləri iddialar üçün dövlətin müəyyənləşdirdiyi rüsum alırdılar. Katiblər 110 dinarlıq sənəd üçün bir dirhəm, 111 dinardan artıq sənəd üçün 1 dinar, müdəbbir-məhkəmə fərraşı icrası təsdiq olunmuş sənəd üçün yarım dinar almalı idi. Artıq haqq alan katib və ya müdəbbir saqqalı qırxdırılaraq vəzifəsindən çıxarılırdı. Qanunun tələbinə əsasən qazılar şahid ifadələrini dəqiq yoxlayır, hökmdə həmin ifadələrə əsaslanmaqla bütün halları şərh edirdilər. Əvvəllər mövcud olan iki şahidin ifadəsinə əsaslanaraq hökm çıxarmaq hallarına yol verilməsi aradan qaldırılırdı. Qazılara bir vəzifə olaraq tapşırılmışdı ki, şahidlərin kimliyini, işdə maraqlı olub-olmamasını, iddiaçı və cavabdeh ilə əlaqəsini aydınlaşdırsınlar və bu baxımdan da ifadəyə qiymət versinlər. İfadələrdə zahiri təmtərağa yox, doğruluğa fikir verilməli, ədalətli və qanuna müvafiq hökm çıxarılmalı, kimsənin hüququ tapdalanmamalı idi. Şahid ifadələrində fikir fərqinə, kəmiyyət, keyfiyyət, məkan, zaman fərqlərinə rast gəlindikdə diqqətlə yoxlanılmalı, hər bir şahid ayrı-ayrılıqda dindirilməli idi.

Məhkəmə hakimlərindən işə baxarkən aidiyyat prinsipinə əməl etmələri tələb edilir, səlahiyyətləri dairəsində olmayan işlərə baxmaları, onların səlahiyyətlərindən kənar ərazilərə aid sənədləri yoxlamadan təsdiqləmələri qadağan edilirdi. Hökmlərin müvafiq nümunələr əsasında tərtib olunması üçün əyalətlərə məhkəmə hökmlərinin nümunələri göndərilirdi.

Mənbə

  • Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, 1989
  • Piriyev V.Z. Azərbaycan Hülakular dövlətinin tənəzzülü dövründə (1316–1360-cı illər). Bakı, 1978.
  • Piriyev V. Z. Hülakular və Cəlairilər dövründə Azərbaycanda məhkəmə sistemi və mühakimə qaydaları. Azərbaycan EA Xəbərləri, TFH seriyası, 1986, №1

(I məqalə), 1986, №2 (II məqalə).

  • Али-заде А.А. Земельная политика Ильханов в Азербайджане (XIIIXIV вв.). Труды Ин-та истории им. Бакиханова, т. I., Баку, 1947
  • Али-заде А. А. Монгольские завоеватели в Азербайджане и сопредельных странах в XIII–XIV веках. Вопросы истории, 1952, № 8.


İstinadlar

  1. [1] Orta əsrlərdə Azərbaycanda dünyəvi qanunvericilik

Avqust 01, 2021
qazan, xanın, islahatları, mündəricat, islahatların, keçirilməsi, zəruriliyi, vergi, islahatı, torpaq, islahatı, məhkəmə, islahatı, mənbə, istinadlarislahatların, keçirilməsi, zəruriliyi, redaktəxiii, əsrin, illərində, hülakilər, dövlətində, baş, verən, siyasi. Mundericat 1 Islahatlarin kecirilmesi zeruriliyi 2 Vergi islahati 3 Torpaq islahati 4 Mehkeme islahati 5 Menbe 6 IstinadlarIslahatlarin kecirilmesi zeruriliyi RedakteXIII esrin 80 90 ci illerinde Hulakiler dovletinde bas veren siyasi ve ictimai iqtisadi bohran en yuksek seviyyeye catdi Isgal altindaki olkelerin mudhis dagintilara meruz qalmasi arasi kesilmeyen feodal cekismeleri zehmetkes ehalinin amansiz sekilde talan olunmasi neticesinde oz yerlerini terk etmesi ve diger amiller kend teserrufati istehsalinin keskin suretde azalmasina seherlerin iqtisadi heyatinin tenezzulune getirib cixarmisdi XIII XIV esrlerde Azerbaycanda movcud olan huquq menbelerinin icerisinde Elxani hokmdari Mahmud Qazan xanin verdiyi fermanlar muhum yer tutur Qazan xana qederki hokmdarlar Hulaku xan Abaqa xan Arqun xan ve Keyxatu xanin hakimiyyeti illerinde de bu ve ya diger meselelerle bagli muxtelif sepkide fermanlar vermisdiler Baslica cehet odur ki Qazan xanin fermanlari ister ictimai siyasi sosial iqtisadi dini isterse de huquqi baximdan mukemmelliyi ile secilir ve daha muhum ehemiyyet dasiyirdi 1295 ci ilden 1304 cu ile qeder hakimiyyetde olan Qazan xan yerli feodallari oz terefine cekmek ve oz hakimiyyetini mohkemlendirmek meqsedile esasen dovletin sosial iqtisadi ve huquqi heyatini ehate eden bir sira islahatlar heyata kecirdi Bu islahatlar onun vermis oldugu 40 a yaxin fermaninda oz tezahurunu tapmisdi Qazan xan islahatlarinin tenzimlediyi munasibetler sistem baximindan asagidaki bolgu ile ayrila biler Islam dininin qebulu ve mohkemlendirilmesi barede qanunvericilik herbi is ve qosun saxlanilmasina dair qanunvericilik teserrufat iqtisadiyyatinin idare edilmesi barede qanunvericilik torpaq ve reiyyetin huquqlari barede qanunvericilik ticaret maliyye qaydalari barede qanunvericilik saraydaxili idarecilik barede qanunvericilik daxili qayda qanunlara emel edilmesi sahesinde qanunvericilik edalet muhakimesi ve mulkiyyet telebleri haqda qanunvericilik Qazan xanin heyata kecirdiyi islahatlarin esas tesebbuskari ve heyata kecireni bas vezir tebib dovrun meshur tarixcisi Fezlullah Resideddin idi Islahat vergi sisteminin sabitlesdirilmesi vergi zulmunun yumsaldilmasi vergilerin yigilmasi prosesinde movcud olan sui istifade hallarinin aradan qaldirilmasi vasitesile ekinciliyin ve seher iqtisadiyyatinin yukselisini temin etmek meqsedi gudurdu Tedbiri heyata keciren sexslerin qenaetine gore bu islahat dovlet xezinesinin sabit sekilde gelirlerle techiz olunmasini temin etmeli idi Vergi islahati RedakteIslahatlarin esas hissesi 1297 1304 cu iller erzinde heyata kecirildi ve inzibati aparatin teqriben butun sahelerini ehate etdi Bas vere bilecek muxtelif qeyri qanuni emellerin aradan qaldirilmasi ucun Qazan xan Elxaniler dovletinin butun maliyye vergi sisteminin yeniden qurulmasi siyasetini yeritmeye basladi Vergi vermeli olan ehalinin siyahisi tertib olundu vergilerin novleri meblegi ve vaxti deqiq mueyyen edildi Vergilerin novleri odenilme vaxti taxta metal das lovheler uzerinde hekk olundu ve muxtelif yasayis menteqelerinin nezerecarpan yerlerinde qoyuldu Tertib olunmus dovlet senedlerine duzelislere imkan vermemek meqsedile hemin senedlerin esli Senbi Qazanda yerlesmis xususi yere tehvil verilmeli idi Heyata kecirilen islahata esasen xerac ve qopcur vergilerinin meblegi odenilme vaxti qaydasi mueyyen edilmisdi Dovlet torpaqlarindan alinan xerac vergisi mehsulun 60 faizini teskil edirdi xususi torpaq sahelerinde ise elde olunan mehsulun 10 faizi xerac vergisi seklinde odenilmeli idi Vergi alinarken terk edilmis uzun muddet erzinde becerilmemis torpaq sahelerini becerenlere guzestler edilirdi Bu cur sahelerin sahibleri becermenin ilk ilinde butun vergilerden azad olunurdular Ucuncu ilden etibaren torpaq becerildikden sonra torpagin becerilmesi cetinliyinden asili olaraq xeracin mecmusu tedricen 3 4 2 3 ve 1 2 qeder azaldilmisdi Bele torpagi beceren sexs mulk huququnda hemin torpaq sahesinin sahibine cevrilirdi Torpaq islahati Redakte1303 cu ilde Qazan xan herbi feodal eyanlarinin menafeyi namine xususi ferman vermisdi Bu fermana esasen dovlet torpaq mulkiyyeti divani fondundan onlara iqta huququnda saheler verilmeye baslandi Torpaq saheleri ile yanasi hemin erazideki kendler suvarma sebekeleri ve s iqtidarlarin ixtiyarina kecdi Iqta torpaqlari alinib satila bagislana cehiz ve ya basqa sekilde ozgesine verile bilmezdi Yalniz herbi qulluq gosterenler iqta ala bilerdiler Iqtalar iqtidarin olumunden sonra onun herbi isi davam etdiren xelefine catirdi XI XII esrlerde iqta omurluk serti torpaq sahesi idi XIV esrde ise bu saheler feodallarin irsi istifadesine kecdi Iqtadar vergi toxunulmazligi huququna malik olub iqta erazisindeki ehali uzerinde genis selahiyyetlerden istifade edirdi Turk monqol menseli feodallar Mugan Sirvan ve Arranda genis iqta sahelerine malik oldular 1303 cu il fermanina esasen kendlilerin bir yerden diger yere kecmesi qadagan olunmusdu Kendli torpaga tehkim edilmisdi Lakin qacmis kendlilerin ekseriyyeti kecmis meskenlerine qayitmadi Onlari zorla qaytarmaq ise torpaq sahiblerine muyesser olmadi Qazan xan torpaq islahati monqollarin orta tebeqelerine ve elxanlara qulluq gosteren yerli eyanlarin menafeyini ve yasayisini temin etmeye istiqametlenmisdi Bu islahatin esas hissesini monqol qosunlarinda xidmet edenlere iqta torpaq sahelerinin verilmesi teskil edirdi Qazan xanin fermanina esasen incu ve divan torpaqlari ve elece de bos qalmis torpaqlar bayrat torpaqlar hesabina bir cox eraziler herbi hisselerin serencamina verildi Qazan xan istifadesiz qalan bayrat torpaqlarin becerilmesi ucun tesirli tedbirler gordu butun istifadesiz torpaqlar divana tehkim olundu becerilmeyen mulkler de satin alinaraq divana verildi Hemin torpaqlar yeni sahibkarlara paylandi ve onlarin bu eraziler uzerindeki huquqlari xususi divan senedleri ile qanunilesdirildi Yeni sahibkarlar hemin torpaqlari satmaq bagislamaq icareye vermek ve s huququna malik idiler Bayrat torpaqlardan dovlet vergileri erazinin tebii seraitinden mehsuldarligindan xususile su techizatindan asili olaraq guzestli sertlerde toplanirdi ve bu baximdan 3 yere bolunmusdu Mehkeme islahati Redakte1300 cu ilde Mehkeme haqqinda Qazi rutbesinin verilmesi haqqinda Deleduzlugun ve esassiz iddialarin qarsisinin alinmasi habele girovsuz borc alanlar diger borclularin ehdi pozma hallarinin aradan qaldirilmasi haqqinda fermanlarla mehkeme istintaq islahati Islam hokmdarinin qazilara seyxlere zahidlere alimlere ve momin sexslere telimatlari haqqinda fermanla muxtelif meseleleri ehate eden islahat heyata kecirildi Mehkeme islahati ile evveller movcud olmus qayda mehkeme hakimi vezifelerinin iltizama verilmesi qaydasi legv olunurdu Hemin fermanlara esasen seriete aid butun meseleleri hakimler emirler feodallar qaziya bildirmeli qazi ise hemin meseleleri oz hokmu ile hell etmeli idi Basqa hec bir kesin bu ise qarisa bilmemesi qazinin hebs etdiyi sexsi kimsenin azad etmesinin yolverilmez oldugu bildirilirdi 1 Mehkeme hakimleri mukellefiyyetlerden azad edilir vergi odemir evlerinde capar qalmasindan kopcurdan azad edilirdiler Qazilarin leyaqetini alcadacaq her bir hereket ciddi cezalandirilirdi Yeni fermana gore qazi cekisen tereflerin isine onlarin terefini saxlayan adamlar olmadan baxmali monqol ve muselmanlar arasinda olan mubahiselere mescidde ayda iki defe bitikci meliklerin istiraki ila baxmali hokm onlarin hamisi terefinden imzalanmali idi Iddia obyekti olan emlak ozgeninkilesdirile bilmezdi Vilayet qazisi yerli qazilari teyin edir her ay onlarin isini yoxlayirdi Teyin olunmus qazilardan edaletli olacaqlari barede iltizam alinir her ay qerarlarin sureti vilayet qazisina gonderilirdi Yerli qazilar yalniz borc ohdecilikleri barede islere baxa bilerdi dasinmaz emlak barede ve diger murekkeb islere ise onlar seher mehkemeleri ile birlikde baxmali idiler Qazi mehkeme qerarlarini yazmaq qeydiyyat aparmaq ucun katib goturmeli idi Katib oz isine xeyanet etdiyi halda edam olunurdu Qazilardan alinmis iltizam xususi formada tertib edilir 30 ilden artiq muddeti olan iddialara baxilacagi teqdirde ceza verileceyi qeyd olunurdu Hakimler hell etdikleri iddialar ucun dovletin mueyyenlesdirdiyi rusum alirdilar Katibler 110 dinarliq sened ucun bir dirhem 111 dinardan artiq sened ucun 1 dinar mudebbir mehkeme ferrasi icrasi tesdiq olunmus sened ucun yarim dinar almali idi Artiq haqq alan katib ve ya mudebbir saqqali qirxdirilaraq vezifesinden cixarilirdi Qanunun telebine esasen qazilar sahid ifadelerini deqiq yoxlayir hokmde hemin ifadelere esaslanmaqla butun hallari serh edirdiler Evveller movcud olan iki sahidin ifadesine esaslanaraq hokm cixarmaq hallarina yol verilmesi aradan qaldirilirdi Qazilara bir vezife olaraq tapsirilmisdi ki sahidlerin kimliyini isde maraqli olub olmamasini iddiaci ve cavabdeh ile elaqesini aydinlasdirsinlar ve bu baximdan da ifadeye qiymet versinler Ifadelerde zahiri temteraga yox dogruluga fikir verilmeli edaletli ve qanuna muvafiq hokm cixarilmali kimsenin huququ tapdalanmamali idi Sahid ifadelerinde fikir ferqine kemiyyet keyfiyyet mekan zaman ferqlerine rast gelindikde diqqetle yoxlanilmali her bir sahid ayri ayriliqda dindirilmeli idi Mehkeme hakimlerinden ise baxarken aidiyyat prinsipine emel etmeleri teleb edilir selahiyyetleri dairesinde olmayan islere baxmalari onlarin selahiyyetlerinden kenar erazilere aid senedleri yoxlamadan tesdiqlemeleri qadagan edilirdi Hokmlerin muvafiq numuneler esasinda tertib olunmasi ucun eyaletlere mehkeme hokmlerinin numuneleri gonderilirdi Menbe RedakteAzerbaycan tarixi uzre qaynaqlar Baki 1989 Piriyev V Z Azerbaycan Hulakular dovletinin tenezzulu dovrunde 1316 1360 ci iller Baki 1978 Piriyev V Z Hulakular ve Celairiler dovrunde Azerbaycanda mehkeme sistemi ve muhakime qaydalari Azerbaycan EA Xeberleri TFH seriyasi 1986 1 I meqale 1986 2 II meqale Ali zade A A Zemelnaya politika Ilhanov v Azerbajdzhane XIIIXIV vv Trudy In ta istorii im Bakihanova t I Baku 1947 Ali zade A A Mongolskie zavoevateli v Azerbajdzhane i sopredelnyh stranah v XIII XIV vekah Voprosy istorii 1952 8 Istinadlar Redakte 1 Orta esrlerde Azerbaycanda dunyevi qanunvericilikMenbe https az wikipedia org w index php title Qazan xanin islahatlari amp oldid 5941113, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.