Qaradam — dam örtüyünün formasına görə piramidal-pilləli dam örtüklü ev. Süni mağaraların və qazmaların inkişaf etmiş forması hesab etmək olar. Azərbaycan ərazisində Kültəpə, Mingəçevir, xüsusilə də qərb bölgəsində e.ə. VI-IV minilliyə aid Şomutəpə və Töyrətəpə yaşayış yerlərindən aşkara çıxarılmış dairəvi planlı, konusvari (günbəzşəkilli) dam örtüklü yaşayış evləri qaradam tipli evlərin bariz nümunəsidir.
XVIII-XIX və XX əsrin əvvəllərində qaradam tipli yaşayış evləri yayılma arealına görə Kiçik Qafqaz dağlıq və dağətəyi ərazisini, qismən Dağlıq Qarabağ və Naxçıvan bölgələrinin əhatə etmişdir. Naxçıvan bölgəsinin qaradamları yerüstü tikilməsi ilə fərqlənirdi. Qaradamlar Şəki-Zaqatala, Quba-Xaçmaz və Lənkəran bölgələrində də mövcud olmuşdur.
Qaradam tipli yaşayış evlərinin plan quruluşu, tikinti texnikası və təyinatı haqqında bir çox mənbələrdə, Azərbaycana gəlmiş səyyahların yol qeydlərində ətaflı məlumatlara rast gəlinir.
X əsrin sonlarında ərəb coğrafiyaşünası əl-Məqdisi belə evlərin Ərdəbil mahalında da mövcud olduğunu qeyd edir. XVII əsrdəNaxçıvan vilayətinin Culfa şəhərində olmuş məşhur səyahətçi J. Şarden buranın yaşayış evlərinin əksəriyyətinin qayalarda çapılmış qazma və mağaralardan ibarət olduğunu göstərmişdir. Çox güman ki, müəllifin göstərdiyi yaşayış evləri dağlarda çapılmış dik yamaclı qaradamlardan ibarət olmuşdur.
Azərbaycan ərazisində çox qədimlərdən mövcud olmuş qaradam tipli evlərə aşağıdakı adlarıda məlum idi.
Xanlar rayonunda "öylük", "şeşə öylük", "pəyəbaşı"; Naxçıvanda "qara ev", "dörddirək ev", "xaçkərənli ev", "evdamı", "qış damı", "qış evi";
Qubadlı rayonunda "dam", deyilmişdir. Gürcüstanda (Borçalıda)yaşayan azərbaycanlılar arasında qaradam-"çardaxlıdam", "beşikdam", "öydamı", "dam" və s..
Qaradam tipli yaşayış evləri digər xalqlar üçün də xarakterik olmuşdur. Belə ki, gürcülər ona "darbazi", "ertobis saxli"; ermənilər "tun", "xatsatun", "qlxatun" ; osetinlər "erdoyani saxli"; taciklər "ruzan" ; hindistanlılar isə "dubars" deyirdilər.
Özünün ibtidai formasında eramızdan xeyli əvvəl meydana çıxmış böyük patriaxal ailələr, sonralar məhsuldar qüvvələrin inkişafı, maddi istehsal və mübadilənin, əmtəə-pul münasibətlərinin meydana gəlməsi nəticəsində bölünərək kiçik ailələlərə çevrilmiş, bunun məntiqi nəticəsi olaraq onlara məxsus ümumi yaşayış evləri də (qaradam) tədricən aradan çıxmış, yerüstü evlərin yeni-yeni tipləri meydana gəlməyə başlamışdır. Bu proses uzun illər boyu davam etmişdir. Dağ rayonlarında əhalinin mədəni mərkəzlərdən uzaq olması və sosial-iqtisadi gerilik ucbatından böyük patriarxlar ailələr və onlara məxsus qaradamlar XX əsrin ortalarına kimi mövcud olmuşdur.
Qaradamın inşaatı
Qazax, Zəngəzur, Gəncə və Qarabağ bölgələrində "qaradam" tipli yaşayış evlərinin bəzilərində 30-35 nəfərlik böyük ailələr yaşamışdı.
Azərbaycanda mövcud olmuş qaradam tipli yaşayış evləri yer səhtinə nisbətən yerləşmə mövqeyinə görə yeraltı, yarımyeraltı və yerüstü, yerləşmələrinin sayına görə isə bir və ya iki elementli və kompleks formada olmaqla fərqlənmişlər.
Qaradam tipli evlərin tikilməsi üçün yamacın güney hissəsində kalafa yerini müəyyənləşdirib, onun küncləri boyunca xəndək qazılırdı. Sonra kalafanın künclərinə divardan təxminən 1 m aralı dörd yoğun və haçalı dirək basdırılır, dirəklərin haçasına geydirilmək şərtilə bir-birinə paralel iki kərən (tir) atılırdı. Bu tirlərin üzərinə onlara planda kvadrat əmələ gətirən digər iki tir atılırdı. Möhkəm ağac dirəklər üzərində yoğun tirlərdən düzəldilən dam örtüyü getdikcə daralan yaruslarla yuxarı qaldırılaraq pilləli, çoxmərtəbəli günbəz əmələ gətirirdi. Bu iş prosesi, günbəzin ortasında istənilən ölçüdə baca (pəncərə) alınanadək davam etdirilirdi. Bacadan həm içəri işıq düşür, həm də ocağın tüstüsü bayıra çıxırdı.
Künbəzin bayır tərəfi sıx döşənmiş pərdilər vasitəsilə örtülür, üzərinə carcı və avar döşənirdi. Damın günbəzinə torpaq qatı əlavə etmək üçün, adətən kalafanın içərisindəki torpaqdan istifadə edilirdi. Bu torpaq qatı "kövər" adlanır, onun qazılıb damın üstünə atılmasına isə "damın kövərinin atılması" deyilirdi. Arxa və yan divarları torpağın içərisində qalan qaradamın fasad divarı daşdan hörülür, orada 90-100 sm enində giriş yolu qoyulurdu. Qaradamın qapısı dabalı olmaqla, uc çıxıntıları vasitəsilə çərçivəyə geydirilirdi. Giriş yolunun üstündə yağmurluq düzəltmək üçün iki dirək üzərində çardaq qurulurdu.
X IX-XX əsrin əvvəllərində Naxçıvanın dağlıq hissəsində qaradam tipli yaşayış evlərinin başqa bir variantı-eyvanlı qaradamlar geniş yayılmışdı. Belə evlərin qarşısı tirlər üzərində tikilmiş eyvanla tamamlanırdı. Eyvanların ya hər iki tərəfi açıq saxlanılır, ya da yanları daşla hörülür, yalnız qabaq tərəfi açıq olurdu.
Qaradamlarda qızdırıcı vasitə kimi, həm də çörək və digər ərzaq məhsulları bişirmək üçün təndirdən istifadə olunmuşdu.
Mənbə
Azərbaycan etnoqrafiyası AMEA ARXEOLOGİYA VƏ ETNOQRAFİYA İNSTİTUTU, ŞƏRQ-QƏRB BAKI 2007, səh.55
qaradam, örtüyünün, formasına, görə, piramidal, pilləli, örtüklü, süni, mağaraların, qazmaların, inkişaf, etmiş, forması, hesab, etmək, olar, azərbaycan, ərazisində, kültəpə, mingəçevir, xüsusilə, qərb, bölgəsində, minilliyə, şomutəpə, töyrətəpə, yaşayış, yerl. Qaradam dam ortuyunun formasina gore piramidal pilleli dam ortuklu ev Suni magaralarin ve qazmalarin inkisaf etmis formasi hesab etmek olar Azerbaycan erazisinde Kultepe Mingecevir xususile de qerb bolgesinde e e VI IV minilliye aid Somutepe ve Toyretepe yasayis yerlerinden askara cixarilmis dairevi planli konusvari gunbezsekilli dam ortuklu yasayis evleri qaradam tipli evlerin bariz numunesidir XVIII XIX ve XX esrin evvellerinde qaradam tipli yasayis evleri yayilma arealina gore Kicik Qafqaz dagliq ve dageteyi erazisini qismen Dagliq Qarabag ve Naxcivan bolgelerinin ehate etmisdir Naxcivan bolgesinin qaradamlari yerustu tikilmesi ile ferqlenirdi Qaradamlar Seki Zaqatala Quba Xacmaz ve Lenkeran bolgelerinde de movcud olmusdur Qaradam tipli yasayis evlerinin plan qurulusu tikinti texnikasi ve teyinati haqqinda bir cox menbelerde Azerbaycana gelmis seyyahlarin yol qeydlerinde etafli melumatlara rast gelinir X esrin sonlarinda ereb cografiyasunasi el Meqdisi bele evlerin Erdebil mahalinda da movcud oldugunu qeyd edir XVII esrde Naxcivan vilayetinin Culfa seherinde olmus meshur seyahetci J Sarden buranin yasayis evlerinin ekseriyyetinin qayalarda capilmis qazma ve magaralardan ibaret oldugunu gostermisdir Cox guman ki muellifin gosterdiyi yasayis evleri daglarda capilmis dik yamacli qaradamlardan ibaret olmusdur Azerbaycan erazisinde cox qedimlerden movcud olmus qaradam tipli evlere asagidaki adlarida melum idi Xanlar rayonunda oyluk sese oyluk peyebasi Naxcivanda qara ev dorddirek ev xackerenli ev evdami qis dami qis evi Kelbecer rayonunda evdami Qubadli rayonunda dam deyilmisdir Gurcustanda Borcalida yasayan azerbaycanlilar arasinda qaradam cardaxlidam besikdam oydami dam ve s Qaradam tipli yasayis evleri diger xalqlar ucun de xarakterik olmusdur Bele ki gurculer ona darbazi ertobis saxli ermeniler tun xatsatun qlxatun osetinler erdoyani saxli tacikler ruzan hindistanlilar ise dubars deyirdiler Ozunun ibtidai formasinda eramizdan xeyli evvel meydana cixmis boyuk patriaxal aileler sonralar mehsuldar quvvelerin inkisafi maddi istehsal ve mubadilenin emtee pul munasibetlerinin meydana gelmesi neticesinde bolunerek kicik ailelelere cevrilmis bunun mentiqi neticesi olaraq onlara mexsus umumi yasayis evleri de qaradam tedricen aradan cixmis yerustu evlerin yeni yeni tipleri meydana gelmeye baslamisdir Bu proses uzun iller boyu davam etmisdir Dag rayonlarinda ehalinin medeni merkezlerden uzaq olmasi ve sosial iqtisadi gerilik ucbatindan boyuk patriarxlar aileler ve onlara mexsus qaradamlar XX esrin ortalarina kimi movcud olmusdur Mundericat 1 Qaradamin insaati 2 Menbe 3 Xarici kecidler 4 Hemcinin baxQaradamin insaati RedakteQazax Zengezur Gence ve Qarabag bolgelerinde qaradam tipli yasayis evlerinin bezilerinde 30 35 neferlik boyuk aileler yasamisdi Azerbaycanda movcud olmus qaradam tipli yasayis evleri yer sehtine nisbeten yerlesme movqeyine gore yeralti yarimyeralti ve yerustu yerlesmelerinin sayina gore ise bir ve ya iki elementli ve kompleks formada olmaqla ferqlenmisler Qaradam tipli evlerin tikilmesi ucun yamacin guney hissesinde kalafa yerini mueyyenlesdirib onun kuncleri boyunca xendek qazilirdi Sonra kalafanin kunclerine divardan texminen 1 m arali dord yogun ve hacali direk basdirilir direklerin hacasina geydirilmek sertile bir birine paralel iki keren tir atilirdi Bu tirlerin uzerine onlara planda kvadrat emele getiren diger iki tir atilirdi Mohkem agac direkler uzerinde yogun tirlerden duzeldilen dam ortuyu getdikce daralan yaruslarla yuxari qaldirilaraq pilleli coxmertebeli gunbez emele getirirdi Bu is prosesi gunbezin ortasinda istenilen olcude baca pencere alinanadek davam etdirilirdi Bacadan hem iceri isiq dusur hem de ocagin tustusu bayira cixirdi Kunbezin bayir terefi six dosenmis perdiler vasitesile ortulur uzerine carci ve avar dosenirdi Damin gunbezine torpaq qati elave etmek ucun adeten kalafanin icerisindeki torpaqdan istifade edilirdi Bu torpaq qati kover adlanir onun qazilib damin ustune atilmasina ise damin koverinin atilmasi deyilirdi Arxa ve yan divarlari torpagin icerisinde qalan qaradamin fasad divari dasdan horulur orada 90 100 sm eninde giris yolu qoyulurdu Qaradamin qapisi dabali olmaqla uc cixintilari vasitesile cerciveye geydirilirdi Giris yolunun ustunde yagmurluq duzeltmek ucun iki direk uzerinde cardaq qurulurdu X IX XX esrin evvellerinde Naxcivanin dagliq hissesinde qaradam tipli yasayis evlerinin basqa bir varianti eyvanli qaradamlar genis yayilmisdi Bele evlerin qarsisi tirler uzerinde tikilmis eyvanla tamamlanirdi Eyvanlarin ya her iki terefi aciq saxlanilir ya da yanlari dasla horulur yalniz qabaq terefi aciq olurdu Qaradamlarda qizdirici vasite kimi hem de corek ve diger erzaq mehsullari bisirmek ucun tendirden istifade olunmusdu Menbe RedakteAzerbaycan etnoqrafiyasi AMEA ARXEOLOGIYA VE ETNOQRAFIYA INSTITUTU SERQ QERB BAKI 2007 seh 55Xarici kecidler RedakteKaradam Arhitektura Azerbajdzhana KaradamHemcinin bax RedakteQazma evMenbe https az wikipedia org w index php title Qaradam amp oldid 3777406, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
