Qara tarakan və ya Qara yüyürük (lat.Blatta orientalis) tarakankimilər dəstəsinin tipik nümayəndəsi olub, Azərbaycanda geniş yayılmış növlərdən biridir. Çox vaxt tuqay meşələrində, təbii və mədəni senozlarda rast gəlinir. Evlərdə müxtəlif qida məhsulları ilə qidalanır
Qara tarakan
Yayılması
Qara tarakanın vətəni tropik Asiyadır. Ticarət yolu vasitəsilə yeyinti məmulatları ilə birlikdə Aralıq dənizi ölkələrinə, oradan isə XVI əsrin axırlarında Qərbi Avropa ölkələrinə (İngiltərə və Hollandiyaya) gətiril-mişdir. Hazırda bütün Avropada yayılmışdır.
Qısa təsviri
Qara tarakanın bədəni müstəqil baş, döş və qarıncıq hissəsindən ibarətdir. Uzunluğu 18-30 mm-dir. Bədən xaricdən xitin tərkibli kutikula ilə Örtülmüşdür. Kutikula örtüyü hipodermal epitel hüceyrələrindən əmələ gəlir. Baş hissədə - 5, döşdə - 3, qarıncıqda isə 9 buğum vardır. Baş hissə birləşmiş bir ədəd ağızönü lövhəcikdən (akrondan) və dörd ədəd gövdə buğumundan ibarətdir. Onlar üstdən bütöv bir zirehlə örtülmüşdür. Başın akron hissəsində hiss və qoxu orqanı vəzifəsini daşıyan bir cüt buğumlu bığcıq və akronun yan tərəflərində bir cüt mürəkkəb gözlər yerləşir. Bədənin birinci buğumu (interkalyar buğum) tamamilə reduksiya etmişdir. II, III və IV buğumlardan çıxan ətraflar ağız aparatını əmələ gətirir və başın tərkib hissəsidir. Tarakanda ağız aparatı aşağıdakı hissələrdən: lövhəcikşəkilli üst dodaqdan, başın ikinci buğumu-ətrafının şəkildəyişməsi olan bir cüt üst çənədən (mandibula), üçüncü və dördüncü buğum ətraflarının şəkildəyişməsi olan bir cüt alt çənədən (maksilla) ibarətdir. Alt çənə bir neçə hissə-dən ibarətdir, onun xarici tərəfindən beşbuğumlu hiss orqanı çıxır. Alt dodaq ağız aparatının ən iri hissəsi olub, iki alt çənənin birləşməsindən əmələ gəlir. Döş hissə üç buğumdan ibarətdir. Hər bir buğumdan bir cüt ətraf çıxır. Erkəklərdə ikinci və üçüncü döş buğumunun hər birindən bir cüt qanad inkişaf edir. Qarıncıq 10 buğumdan ibarət olub, döş buğumlarından fərqli olaraq ətraf daşımır. Axırıncı buğumda bığcığı xatırladan, hiss orqanı vəzifəsini yerinə yetirən bir cüt çıxıntı (serk) yerləşir. Sonuncu buğumda anal dəliyi vardır.
Həzm sistemi
Üç hissədən: ön, orta və arxa bağırsaqlardan ibarətdir. Ön bağırsaq beş şöbədən ibarət olub, dördü aydın seçilir. Beşinci hissəsi dairəvi büküş formada, qıf ağzı kimi orta bağırsağın əvvəlində yerləşir. Ön hissə olan udlaq qida borusuna keçir. Qida borusu nisbətən böyük həcmli çinədana açılır. Çinədandan sonra gələn əzələvi, qıf-formalı mədə orta bağırsağa açılır. Orta bağırsaqda pilorik çıxıntılar hesabına həzm sahəsi artır. Orta bağırsaq ektodermal mənşəli arxa bağırsağa açılır.
İfrazat sistemi
Həzm kanalının orta və arxa bağırsaqların sərhədindən çoxlu sayda Malpigi boruları başlanğıc götürür. Malpigi boruları ektoderma mənşəlidir. Bu boruların daxilində birqatlı epitel hüceyrələri yerləşir. Bədən boşluğunda yerləşən hemolimfanın tərkibindəki maddələr mübadiləsinin son məhsulları -su və sidik turşusu duzları məhlul şəklində osmotik yolla bu borulara sorulur. Filtrasiya prosesində ayrılmış su Malpigi borularının divarındakı epitel hüceyrələri tərəfindən sorulur və yenidən hemolimfaya qaytarılır. Bu proses ən çox arxa bağırsaqda gedir. Burada yerləşmiş rektal vəzilər suyu yenidən hemolimfaya qaytarır.
Sinir sistemi
Qara tarakanın sinir sistemi 11 düyündən ibarətdir. Onlardan birincisi udlaqüstü düyün (bəzən baş beyin də adlanır), ikincisi udlaqaltı düyün, üç ədəd döş və altı ədəd qarıncıq sinir düyünüdür. Ən iri düyün olan udlaqüstü düyün mürəkkəb gözlərin, hiss və qoxu orqanlarının, üst dodağın sinir tənzimini həyata keçirir. Udlaqaltı düyün və üç döş düyünləri ağız aparatını, ətrafları, qanadları, başın və döşün əzələ sistemini tənzimləyir. Altı ədəd qarın sinir düyün-ündən ən irisi olan axırıncı düyün bir neçə sinir düyününün birləş-məsindən ibarət olub, cinsiyyət sistemini tənzimləyir.
Qan-damar sistemi
Açıq qan-damar sistemi vardır. Bütün həşəratlarda olduğu kimi, qan (hemolimfa) daxili orqanlar arasındakı boşluqlarla hərəkət edir. Ürək boruşəkilli olub, bir-birinin ardınca düzülmüş çoxlu kameralardan ibarətdir. Ürəkdə kameralar buğumlar üzrə yerləşmişdir. Hər kamerada iki dəlik vardır. Venoz sistem inkişaf etməmişdir. Hemolimfada (qanda) oksigen daşıyıcısı yoxdur.
Tənəffüs sistemi
Traxeya sistemindən ibarət olub ağac kimi şaxələnərək bütün orqan və toxu-maları əhatə edir. Tarakanda tra-xeyanın əsas hissəsi olan uzununa və eninə borular bir-birilə birləşərək ümumi bir sistem əmələ gətirir. Toxumalara oksigen birbaşa təmasla verilir.
Cinsiyyət sistemi
Müxtəlif cinsiyyətli olub, cinsi dimorfizmə malikdir. Erkək cinsiyyət orqanları cüt toxumluqdan, cüt toxum borularından, toxum yollarının birləşib əmələ gətirdiyi ümumi toxumfırladıcı kanaldan ibarətdir. Dişi cinsiyyət sistemi cüt yumurtalıqdan, cüt yumurta borularından, balalıqdan, toxum qəbuledici orqandan və cinsiyyət vəzilərindən ibarətdir.
Çoxalması
Mayalanmış dişi fərdin cinsiyyət vəzilərinin ifraz etdiyi sekretdən xüsusi barama qabığı hazırlanır. Baramanın daxilinə iki cərgədə yumurtalar qoyulur. Tarakanda hər bir yumurtalıq 8 yumurta borusundan ibarətdir və o, hər bir yumurta borusuna bir ədəd yumurta qoyur. Sürfə yumurtadan çıxarkən baramanın qabığı çatlayır. İnkişaf qeyri-tam metamorfozla gedir və qabıqdəyişmə müddəti çox vaxt tələb edir. Belə ki, yumurtadan çıxmış sürfənin yeni nəsil verənədək inkişaf dövrü 4 ilə qədər çəkir. Hər iki tarakan növü bir çox yoluxucu xəstəlik törədicilərinin mexaniki daşıyıcısı olub, dizenteriya, tulyaremiya və s. kimi mədə-bağırsaq infeksiyalarını keçirir. Tarakanlar müxtəlif helmintoz törədiciləri yumurtalarının mexaniki yayılmasında da rol oynayır. Mənzilin təmiz saxlanılması, yeyinti məmulatlarının töküntülərini yerdə qoy-mamaq və s. kimi profilaktik tədbirlərin aparılması tələb olunur. Tarakanlara qarşı mübarizə tədbiri olaraq müxtəlif zəhərli kimyəvi preparatlardan istifadə edilir.
Sözün etimologiyası
Sözün çuvaş sözü olan "tar-aqan" ("qaçan") və türk sözü olan "täz"dan ("qaçan") əmələ gəldiyi ehtimal edilir. Türk sözü olan "tarka"dan ("dağılmaq") əmələ gəldiyi ehtimal edilir.
Maraqlı faktlar
Tarakanlar susuzluq şəraitində buxarlanmaması üçün 40 dəqiqəyə qədər nəfəs almaya bilirlər
Təcrübə ilə sübut edilib ki, tarakanlar başsız vəziyyətdə bir neçə həftə yaşaya bilirlər
Ədəbiyyat
Azərbaycanın heyvanlar aləmi. II hissə, Elm nəşriyyatı, Bakı 2004.
Azərbaycanın heyvanlar aləmi. II cild. Buğumayaqlılar tipi. Bakı: Elm, 2004, (388 s.) səh. 106.
Подробнее см. М. Фасмер. «Этимологический словарь русского языка». Том IV, М., «Прогресс», 1987, стр. 20—21, прим. О. Н. Трубачева.
Статья Тараканы боятся выдохнуть воду на сайте www.infox.ru
Статья на сайте www.sciam.ru
Avqust 04, 2021
qara, tarakan, qara, yüyürük, blatta, orientalis, tarakankimilər, dəstəsinin, tipik, nümayəndəsi, olub, azərbaycanda, geniş, yayılmış, növlərdən, biridir, çox, vaxt, tuqay, meşələrində, təbii, mədəni, senozlarda, rast, gəlinir, evlərdə, müxtəlif, qida, məhsull. Qara tarakan ve ya Qara yuyuruk 1 lat Blatta orientalis tarakankimiler destesinin tipik numayendesi olub Azerbaycanda genis yayilmis novlerden biridir Cox vaxt tuqay meselerinde tebii ve medeni senozlarda rast gelinir Evlerde muxtelif qida mehsullari ile qidalanir 2 Qara tarakan Mundericat 1 Yayilmasi 2 Qisa tesviri 3 Hezm sistemi 4 Ifrazat sistemi 5 Sinir sistemi 6 Qan damar sistemi 7 Teneffus sistemi 8 Cinsiyyet sistemi 9 Coxalmasi 10 Sozun etimologiyasi 11 Maraqli faktlar 12 Edebiyyat 13 IstinadlarYayilmasi RedakteQara tarakanin veteni tropik Asiyadir Ticaret yolu vasitesile yeyinti memulatlari ile birlikde Araliq denizi olkelerine oradan ise XVI esrin axirlarinda Qerbi Avropa olkelerine Ingiltere ve Hollandiyaya getiril misdir Hazirda butun Avropada yayilmisdir Qisa tesviri RedakteQara tarakanin bedeni musteqil bas dos ve qarinciq hissesinden ibaretdir Uzunlugu 18 30 mm dir Beden xaricden xitin terkibli kutikula ile Ortulmusdur Kutikula ortuyu hipodermal epitel huceyrelerinden emele gelir Bas hissede 5 dosde 3 qarinciqda ise 9 bugum vardir Bas hisse birlesmis bir eded agizonu lovhecikden akrondan ve dord eded govde bugumundan ibaretdir Onlar ustden butov bir zirehle ortulmusdur Basin akron hissesinde hiss ve qoxu orqani vezifesini dasiyan bir cut bugumlu bigciq ve akronun yan tereflerinde bir cut murekkeb gozler yerlesir Bedenin birinci bugumu interkalyar bugum tamamile reduksiya etmisdir II III ve IV bugumlardan cixan etraflar agiz aparatini emele getirir ve basin terkib hissesidir Tarakanda agiz aparati asagidaki hisselerden lovheciksekilli ust dodaqdan basin ikinci bugumu etrafinin sekildeyismesi olan bir cut ust ceneden mandibula ucuncu ve dorduncu bugum etraflarinin sekildeyismesi olan bir cut alt ceneden maksilla ibaretdir Alt cene bir nece hisse den ibaretdir onun xarici terefinden besbugumlu hiss orqani cixir Alt dodaq agiz aparatinin en iri hissesi olub iki alt cenenin birlesmesinden emele gelir Dos hisse uc bugumdan ibaretdir Her bir bugumdan bir cut etraf cixir Erkeklerde ikinci ve ucuncu dos bugumunun her birinden bir cut qanad inkisaf edir Qarinciq 10 bugumdan ibaret olub dos bugumlarindan ferqli olaraq etraf dasimir Axirinci bugumda bigcigi xatirladan hiss orqani vezifesini yerine yetiren bir cut cixinti serk yerlesir Sonuncu bugumda anal deliyi vardir Hezm sistemi RedakteUc hisseden on orta ve arxa bagirsaqlardan ibaretdir On bagirsaq bes sobeden ibaret olub dordu aydin secilir Besinci hissesi dairevi bukus formada qif agzi kimi orta bagirsagin evvelinde yerlesir On hisse olan udlaq qida borusuna kecir Qida borusu nisbeten boyuk hecmli cinedana acilir Cinedandan sonra gelen ezelevi qif formali mede orta bagirsaga acilir Orta bagirsaqda pilorik cixintilar hesabina hezm sahesi artir Orta bagirsaq ektodermal menseli arxa bagirsaga acilir Ifrazat sistemi RedakteHezm kanalinin orta ve arxa bagirsaqlarin serhedinden coxlu sayda Malpigi borulari baslangic goturur Malpigi borulari ektoderma menselidir Bu borularin daxilinde birqatli epitel huceyreleri yerlesir Beden boslugunda yerlesen hemolimfanin terkibindeki maddeler mubadilesinin son mehsullari su ve sidik tursusu duzlari mehlul seklinde osmotik yolla bu borulara sorulur Filtrasiya prosesinde ayrilmis su Malpigi borularinin divarindaki epitel huceyreleri terefinden sorulur ve yeniden hemolimfaya qaytarilir Bu proses en cox arxa bagirsaqda gedir Burada yerlesmis rektal veziler suyu yeniden hemolimfaya qaytarir Sinir sistemi RedakteQara tarakanin sinir sistemi 11 duyunden ibaretdir Onlardan birincisi udlaqustu duyun bezen bas beyin de adlanir ikincisi udlaqalti duyun uc eded dos ve alti eded qarinciq sinir duyunudur En iri duyun olan udlaqustu duyun murekkeb gozlerin hiss ve qoxu orqanlarinin ust dodagin sinir tenzimini heyata kecirir Udlaqalti duyun ve uc dos duyunleri agiz aparatini etraflari qanadlari basin ve dosun ezele sistemini tenzimleyir Alti eded qarin sinir duyun unden en irisi olan axirinci duyun bir nece sinir duyununun birles mesinden ibaret olub cinsiyyet sistemini tenzimleyir Qan damar sistemi RedakteAciq qan damar sistemi vardir Butun heseratlarda oldugu kimi qan hemolimfa daxili orqanlar arasindaki bosluqlarla hereket edir Urek borusekilli olub bir birinin ardinca duzulmus coxlu kameralardan ibaretdir Urekde kameralar bugumlar uzre yerlesmisdir Her kamerada iki delik vardir Venoz sistem inkisaf etmemisdir Hemolimfada qanda oksigen dasiyicisi yoxdur Teneffus sistemi RedakteTraxeya sisteminden ibaret olub agac kimi saxelenerek butun orqan ve toxu malari ehate edir Tarakanda tra xeyanin esas hissesi olan uzununa ve enine borular bir birile birleserek umumi bir sistem emele getirir Toxumalara oksigen birbasa temasla verilir Cinsiyyet sistemi RedakteMuxtelif cinsiyyetli olub cinsi dimorfizme malikdir Erkek cinsiyyet orqanlari cut toxumluqdan cut toxum borularindan toxum yollarinin birlesib emele getirdiyi umumi toxumfirladici kanaldan ibaretdir Disi cinsiyyet sistemi cut yumurtaliqdan cut yumurta borularindan balaliqdan toxum qebuledici orqandan ve cinsiyyet vezilerinden ibaretdir Coxalmasi RedakteMayalanmis disi ferdin cinsiyyet vezilerinin ifraz etdiyi sekretden xususi barama qabigi hazirlanir Baramanin daxiline iki cergede yumurtalar qoyulur Tarakanda her bir yumurtaliq 8 yumurta borusundan ibaretdir ve o her bir yumurta borusuna bir eded yumurta qoyur Surfe yumurtadan cixarken baramanin qabigi catlayir Inkisaf qeyri tam metamorfozla gedir ve qabiqdeyisme muddeti cox vaxt teleb edir Bele ki yumurtadan cixmis surfenin yeni nesil verenedek inkisaf dovru 4 ile qeder cekir Her iki tarakan novu bir cox yoluxucu xestelik toredicilerinin mexaniki dasiyicisi olub dizenteriya tulyaremiya ve s kimi mede bagirsaq infeksiyalarini kecirir Tarakanlar muxtelif helmintoz toredicileri yumurtalarinin mexaniki yayilmasinda da rol oynayir Menzilin temiz saxlanilmasi yeyinti memulatlarinin tokuntulerini yerde qoy mamaq ve s kimi profilaktik tedbirlerin aparilmasi teleb olunur Tarakanlara qarsi mubarize tedbiri olaraq muxtelif zeherli kimyevi preparatlardan istifade edilir Sozun etimologiyasi RedakteSozun cuvas sozu olan tar aqan qacan ve turk sozu olan taz dan qacan emele geldiyi ehtimal edilir 3 Turk sozu olan tarka dan dagilmaq emele geldiyi ehtimal edilir Maraqli faktlar RedakteTarakanlar susuzluq seraitinde buxarlanmamasi ucun 40 deqiqeye qeder nefes almaya bilirler 4 Tecrube ile subut edilib ki tarakanlar bassiz veziyyetde bir nece hefte yasaya bilirler 5 Edebiyyat RedakteAzerbaycanin heyvanlar alemi II hisse Elm nesriyyati Baki 2004 Istinadlar Redakte https vk com doc18066328 442702903 Rusca farsca azerbaycanca muxteser luget 1944 s 304 tarakan qara yuyuruk Azerbaycanin heyvanlar alemi II cild Bugumayaqlilar tipi Baki Elm 2004 388 s seh 106 Podrobnee sm M Fasmer Etimologicheskij slovar russkogo yazyka Tom IV M Progress 1987 str 20 21 prim O N Trubacheva Statya Tarakany boyatsya vydohnut vodu na sajte www infox ru Statya Perezhivshie yadernuyu vojnu i gilotinu na sajte www sciam ruMenbe https az wikipedia org w index php title Qara tarakan amp oldid 5888994, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,
ne axtarsan burda
, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.
