fbpx
Wikipedia

Qətər iqtisadiyyatı

September 19, 2021

Ümumi iqisadi göstəricilər

Qətər inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında ötən əsrin 70-ci illərinin «neft erasından» bəhrələnən dövlətlərdən biridir. Neft və təbii qaz bu ölkənin «taleyini» əsaslı surətdə dəyişdirmiş, onun sosial iqtisadi simasında dərin iz buraxmışdır. Qətərin olduqca zəif milli təsərrüfatı neftin hesabına qısa müddətə yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. XXI əsrin əvvəlləri üçün ÜDM həcmi 19 mlrd. dollara yaxınlaşmış, adambaşına düşən milli gəlir isə 20 mln. dolları ötmüşdür. Son 30 ildə (1975 – 2005) bu ölkədə ən yeni texnika və avadanlıqlarla təchiz olunan neft-qaz mədənləri, yataqlardan onların çıxarılması və emalı, neft-kimya, qaz mayeləşdirici müəssisələr, metallurgiya zavodları, su təmizləyici və suvarma qurğuları, limanlar, müasir memarlıq üslubunda binalar, yollar və s. tikilmişdir. Yaxın vaxtlara qədər kasıb ölkə sayılan Qətərin sosial-iqtisadi nailiyyətləri iqtisadiyyatın daxili inkişafı hesabına deyil, əsasən neft və təbii qaz ixracatından banklara yığılan gəlir hesabına olmuşdur. «Neft dolları» adlanan bu vəsait ilk növbədə sənaye obyektlərinin tikintisinə və dövlətin digər ehtiyaclarına istiqamətləndirilir.

Qətər iqtisadiyyatı

Sosial-iqtisadi inkişafının indiki mərhələsinə çatmaq üçün Qətər uzun bir yol keçmişdir. 1929–1933-cü illərin dünya iqtisadi böhranına qədər əmirlik Paris və Bombey bazarlarında yüksək qiymətləndirilən mirvari hesabına dolanırdı. Dünya iqtisadi böhranı və yapon sahibkarı Mikimoto tərəfindən süni yolla mirvari əldə edilməsi ölkəni dolanacaq mənbəyindən məhrum etdi. Məhz həmin vaxtlarda İngiltərə–İran neft şirkəti yarımada və onun şelf sularının sərvətləri ilə maraqlanmağa başlamışdır.

1935-ci ilin mayında, Qətərin o vaxtkı hakimi Şeyx Abdulla ben-Kasim ilə uzun və çətin sürən danışıqlardan sonra İngiltərə–İran neft şirkəti 75 il müddətinə Qətərin 10 min kv. km ərazisində neft yataqlarının kəşfi və istismarı hüququnu «Petroleum development kompani of Katar» şirkətinə vermiş və 1938-ci ilin oktyabr ayından həmin şirkət Qətərin cənub-qərbində indiki Duhan şəhəri yaxınlığında ilk neft buruğunu qazmışdır. Artıq 1940-cı ilin müharibəsinin başlanması ilə əlaqədar bütün işlər dayandırılmış və yalnız 1947-ci ildə neftçıxarma işləri bərpa olunmuşdur. 1949-cu ilin yanvarında isə 15 min ton neftlə yüklənmiş ilk tanker Qətər sahillərindən Avropaya yola salınmışdır.

1952-ci ildə «Petroleum development kompani of Katar» şirkətinin neft-qaz kəşfiyyatı və istismarı hüququnu «Katar petroleum kompani» (KPK) şirkəti ələ keçirmiş və həmin ilin dekabrında ingilis şirkəti «Şell» yarımadanın şərq sahilindən şelf bölgəsinin 75 il müddətilə ona konsessiya verilməsi barədə Qətərin şeyxi ilə müqavilə imzalamışdır. 1953-cü ildə «Şell-Katar» neft şirkəti fəal axtarış işlərinə başladı. Yeddi ildən sonra isə sənaye əhəmiyyətli zəngin yataqlar kəşf edilmiş və neft çıxarılmasına başlanılmışdır. 1935-ci ildə bağlanan ilk müqaviləyə əsasən xarici şirkətlər ölkədən çıxarılan hər ton neftə görə Qətər şeyxinə bir dollar verməli idilər. 1951-ci ildə bu rəqəm 3 dollara çatdırılmış, bir ildən sonra isə qonşu İranda neft sənayesinin milliləşdirilməsindən qorxuya düşən KPK «gəlirin bərabər bölüşdürülməsi» Prinsipi ilə razılaşmağa məcbur olmuşdur.

1973-cü ilin oktyabr hadisələri ilə bağlı maye yanacağın qiyməti nəinki bir neçə dəfə qaldırılmış, həm də neft hasil edən Ərəb ölkələrinin sərvətləri üzərində xarici kapitalın bilavasitə nəzarəti azalmış, regionun bir sıra ölkələrində isə xarici şirkətlərə məxsus olan müəssisələrin milliləşdirilməsi prosesi başlanmışdı. Qətər də bu prosesdən kənarda qalmamışdır.

Xarici neft şirkətləri ilə münasibətlərin dəyişdirilməsi barədə işgüzar danışıqlara başlayan Qətər bölgü nisbətini öz xeyrinə dəyişdirməyə nail olur. 1974-cü ilin iyulunda Qətər əmiri ölkədə baş Neft Korporasiyasının (Katar Ceneral Petroleum Korporeyşn) yaradılmasına icazə verir. Bu təşkilata neft sənayesinin bütün sahələrində fəaliyyət göstərmək, yerli və xarici şirkətlərin səhmlərini almaq, yeni şirkətlər yaratmaq hüquqları verilir.

1976-cı ildə KPK, 1977-ci ildə isə «Şell of Katar» şirkətlərinin bütün kapitalı dövlətin əlinə keçir. 70-ci illərin axırlarında neft siyasəti sahəsində bütün məsuliyyət Qətər Baş Neft Korporasiyasına tapşırılır. 80-cı illərin əvvəllərində neftin hasilatı, nəql olunması, saxlanılması, təmizlənməsi, təbii qazın çıxarılması, emalı, satışı, neftqaz sənaye müəssisələrinin tikintisinə tam nəzarət bu təşkilata tapşırılmışdır. 70-ci illərin ortalarından başlayaraq Qətərin neft ixracatında əldə etdiyi gəlir bir neçə dəfə artmışdır. 1974-1975-ci maliyyə ilindən başlayaraq Qətər tarixində ilk dəfə olaraq «neft dollarlarının» böyük bir hissəsi sənaye istehsalının inkişafına və kənd təsərrüfatının yüksəldilməsinə ayrılır. Ölkənin ÜDM-da sənayenin payı 49 faiz, xidmət sahələrinin payı 50 faiz, kənd təsərrüfatınin payı isə 1 faizə bərabərdir.

Sənaye

Sənayenin aparıcı sahələri. Qətər iqtisadiyyatının əsasını neft-qaz hasilatı və onların emalı təşkil edir. Son illər neft ehtiyatının tükənməsi ilə əlaqədar onun hasilatı getdikcə azalmaqdadır. Çıxarılan neftin təxminən yarısı şelf zonasının payına düşür. Ötən əsrin 70-ci illərinin ortalarından 80-ci illərin əvvəllərinə qədər çox qısa müddətdə Qətər həm «neft sıçrayışını», həm də onun tənəzzülünü görmüşdür. Sıçrayışın əvvəlində neft ixrac edən digər ölkələr kimi, Qətər də əldə etdiyi «neft dollarlarını» iqtisadiyyatın sürətli inkişafına sərf etmişdir.

Ölkədə neft hesabına yaşamağın və varlanmağın uzun sürməyəcəyini yaxşı başa düşürlər. Gec-tez neft ehtiyatı az olan Qətər «neft dollarlarından» məhrum ola bilər. Bu səbəbə görə hakim dairələr neftdən əldə edilən gəlir hesabına həmişə ölkənin iqtisadiyyatının müxtəlif sahələrini inkişaf etdirməyə təşəbbüs göstərmişlər. Bununla da onlar Qətərdə elə bir iqtisadi model yaratmaq istəyirlər ki, gələcəkdə ölkənin iqtisadiyyatı yalnız neft və qazdan asılı olmasın.

Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində qətərlilər iqtisadiyyatlarının möhkəmliyinə yenidən arxayın olmağa başlamışlar. Onlar dövlətin gələcək inkişafını dünya bazarında təbii qaza olan tələbatın artması və Qətərin zəngin təbii qaz ehtiyatlarına malik olması ilə əlaqələndirirlər. Mütəxəssislərin hesablamalarına görə artıq XXI əsrin birinci rübündə Qətərdə təbii qaz nefti tam əvəz edəcəkdir. Mülahizələrə görə ölkədə aşkar edilmiş neftin ehtiyatı yalnız 20-30 ilə çata bilər. Qətər isə əvvəllər olduğu kimi, yanacaq ixracatçısı kimi öz mövqeyini saxlayacaq, sənaye sahələrini, o cümlədən neft-kimya, gübrə, alüminium və s. sahələri inkişaf etdirəcəkdir. Bununla yanaşı, Qətər, həm də Yaponiya və Avropa ölkələrini təbii qaz ilə təmin edəcəkdir.

Qətər ölkədə «əsrin layihəsi» adlandırılan Nord-Fild yatağından ildə 8 mlrd. kub m. təbii qaz çıxarır. Çıxarılan təbii qazın bir hissəsi ölkə tələbatı (elektrik stansiyalarında, su təmizləyici qurğularda, sənayedə) üçün sərf edilir, Bir hissəsi isə emal olunaraq butan, propan və yanacaq kimi ixrac edilir. İxrac edilən təbii qaz məhsullarından əldə edilən gəlirin qaz sənayesinin gələcək inkişafına sərf edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Artıq Qətər hökuməti bu sahənin inkişaf etdirilməsi üçün Fransanın «TOTAL», İtalyanın «ENİ», ABŞ-ın «XANT» şirkətləri ilə müvafiq müqavilələr bağlamışdır.

Xarici şirkətlərin köməkliyi ilə ölkədə təbii qazın mayeləşdirilməsi üzrə zavod, mayeləşdirilmiş qaz daşınması üçün tankerlər, okean gəmilərinin qəbulu üçün liman tikilir. Bu layihələrin həyata keçirilməsi Qətərə 5-6 mlrd. dollara başa gələcəkdir. Təbii qaz üzrə layihələrin həyata keçirilməsi Qətəri dünyanın iri təbii qaz ixracatçısına çevirmişdir. Yaponiya ilə bağlanmış müqaviləyə görə 1997-ci ildən etibarən Qətərdən Yaponiyaya hər il 8 mlrd. kub m-dən 12 mlrd. kub m-ə qədər mayeləşdirilmiş qaz göndərilməlidir. Qonşu Ərəb ölkələrini təbii qazla təmin etmək məqsədi ilə yeni qaz kəmərlərinin çəkilişi nəzərdə tutulur. Aydın məsələdir ki, bütün bu layihələrin həyata keçirilməsi üçün ilk növbədə regionda sabit vəziyyət, ədalətli sülh yaratmaq vacibdir.

Ölkədə neft-qaz sənayesi ilə yanaşı, digər sənaye sahələrinin təməli ötən əsrin 70-ci illərin əvvəllərində qoyulmuşdur. Qətərdə yanacaq resursları bol olduğundan energetika sənayesi sürətlə inkişaf etmişdir. Buradakı istilik elektrik stansiyalarında ildə təqribən 7 mlrd. kvt/saat elektrik enerjisi istehsal edilir.

Ölkədə neft emalı və neft-kimya sənayesi inkişaf etdirilir. Umm-Səid şəhərində iri neft emalı müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Neft emalı müəssisələrinin ümumi gücü 4 mln. tona yaxındır. Umm-Səiddə etilen istehsal edən neft-kimya kombinatı, təbii qazın mayeləşdirilməsi üzrə zavod, azot gübrəsi istehsal edən iki müəssisə, qara metallurgiya müəssisəsi tikilmişdir.Umm-Baba və Doha şəhərlərinin yaxınlığında yerləşən ölkənin ilk müəssisələrindən biri olan, lakin daima yeniləşdirilən sement sənayesinin, elektrik stansiyalarının, su təmizləyici qurğuların gücü artırılır.

Ölkədə əhalinin və sənaye müəssisələrinin sayının sürətlə artması ilə əlaqədar dəniz suyunu təmizləyən köhnə qurğuların gücü artırılır. Vüseylə şəhərində nəhəng su təmizləyici müəssisə tikilmişdir. Layihəyə görə zavodun tikintisi 1,3 mlrd. dollara başa gəlməlmişidir. Bu müəssisənin tikintisində Böyük Britaniya şirkəti də iştirak edir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Qətər kapitalının iştirakı ilə başqa ölkələrdə, məsələn Fransanın Dyünkerk şəhərində etilen istehsal edən neft-kimya müəssisəsi tikilmişdir. İdxal məhsullarının bəzilərinin yerli məhsullarla əvəz edilməsi üçün dövlət tərəfindən hər cür yardım göstərilir. Dövlət yüngül sənaye və xidmət sahələrinin inkişafı üçün sahibkarları həvəsləndirir. Ölkənin kustar sənaye müəssisələrində yun parça, gön-dəri məmulatı, metal və zərgərlik əşyaları istehsal olunur. Kustar sənaye müəssisələrinə ölkənin hər yerində rast gəlinir. Yeyinti sənayesinin inkişaf etdirilməsinə yerli sahibkarlar, xüsusi firma və şirkətlər cəlb olunmuşdur. Bu sahələrin müəssisələrində un, şəkər, spirtsiz içkilər və s. istehsal olunur.

Kənd təsərrüfatı

Kənd təsərrüfatının aparıcı sahələri. Qətərdə kənd təsərrüfatı ümummilli məhsulun cəmi 1 faizini verir. Bu neft və qaz sənayesinin yüksək inkişafı ilə deyil, əsasən kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələrinin məhdudluğu ilə əlaqədardır. Kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahələri ölkə ərazisinin təqribən 3 faizini təşkil edir. Bu sahədə çalışanların sayı da ildən-ilə azalır. Balıqçılıq təsərrüfatı da daxil olmaqla aqrar bölmədə işlək əhalinin yalnız 3 faizi çalışır.

Onlar ölkə əhalisinin ərzaq məhsullarına olan tələbatının cəmi 20 faizini ödəyir. Qətərdə torpaq sahibkarlığının tarixən iki forması: mülk (xüsusi torpaq sahibkarlığı) və dira (köçəri və yarımköçərilər arasında xüsusi torpaq sahibkarlığı) mövcud olmuşdur. Qətərin hakim dairələri aqrar siyasətdə xüsusi bölməni inkişaf etdirməyi üstün tutur və bu məqsədlə torpaq sahibkarlarına hər vasitə ilə kömək edir. Burada əsas məqsəd yerli istehsal hesabına ölkə əhalisinin ərzağa, xüsusilə meyvə-tərəvəzə, paxlalı bitkilərə olan təlabatını qismən ödəməkdir. Südlük istiqamətli heyvandarlıq, quşçuluq və balıqçılıq sahələri çox sürətlə inkişaf edir. Qətər kənd təsərrüfatı problemlərinin həlli ilə bağlı ümumərəb tədbirlərində yaxından iştirak edir.

Əkinçilik yarımadanın şimalında qrunt suları çox olan vahələrdə inkişaf etmişdir. Belə vahələrdə qarğıdalı, darı, yonca və tərəvəz yetişdirilir. Ölkənin şimal və mərkəz hissələrindəki vahələrdə hələ qədim zamanlardan xurma becərilir. Xurma ağaclarının kölgəsində nar, sitrus meyvələri, banan yetişdirilir. Əkin sahələrinin 30-35 faizi xurma plantasiyalarının və bağlarının payına düşür.

Vahələrdə tərəvəz və bostan bitkiləri də yetişdirilir. Köçəri təsərrüfatlarının əvvəlki əhəmiyyətini itirməsinə baxmayaraq Qətərdə 9 minə qədər dəvə, 7 mindən artıq qara mal, 80 minə qədər qoyun və keçi bəslənilir. Umm-Kafnda heyvandarlıq və quşçuluq, Əbu-Saildə qoyunçuluq fermaları tikilmişdir.

Dəniz ovçuluğu ölkə əhalisinin qədim peşələrindən biridir. Ölkədə ildə 2 min tona qədər müxtəlif növ balıq ovlanır. Doha şəhərində ər-Ruvay və əl-Vəkra qəsəbələrində hazırlanan ənənəvi yelkənli balıqçı qayıqları, ən müasir texnika ilə təchiz edilmiş balıq ovlayan gəmilərlə əvəz olunur. Balıq ovu üzrə yaradılmış milli şirkətin xüsusi donanması və balıqdondurma müəssisələri vardır.

Dənizdən mirvari çıxarılması əvvəlki əhəmiyyətini itirsə də bu ənənəvi peşə ilə məşğul olanlar da vardır. Mirvari Böyük Mirvari dayazlığında çıxarılır. Bu dayazlıq Bəhreynin sahil sularından Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin sahillərinə qədər 500 km-lik məsafədə uzanmışdır. Burada 220 dayaz yer və say (dəniz dibində hündürlük) yerləşir ki, həmin ərazilərdə mirvari molyuskaları törəyib artır.

Nəqliyyatı

 
Doha yolu)
 
Doha–əl-Haur–ər-Ruvays–əz-Zübar istiqaməti.

Ölkədə neft və təbii qaz hasilatının artırılması, yeni sənaye müəssisələrinin tikilməsi, köhnələrinin təkmilləşdirilməsi, müasir şəhərlərin salınması, kənd təsərrüfatının və xarici ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi nəqliyyat şəbəkəsinin inkişafına səbəb olmuşdur. Qətərdə, paytaxtı Duhan və Umm-Səid şəhərləri ilə birləşdirən ilk şosse yolu hələ İkinci Dünya müharibəsindən əvvəl çəkilmişdir. Müharibədən sonra Doha–Umm-Səllal–Hor, Doha–Zikrik, Doha–Səlva, Doha–əl-Haur–ər-Ruvays–əz-Zübar istiqamətində mühüm avtomobil yolları çəkilmişdir. 60-cı illərin axırlarından XXI əsrin əvvəllərinə qədər şosse yollarının uzunluğu 8 dəfə artaraq 1500 km-ə çatmışdır. Qətər şosse yolları vasitəsilə Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ və Omanla əlaqə saxlayır. Boru kəmərlərinin uzunluğu 2050 km-dir. Ölkədə dəmir yolu yoxdur.

Neft və mayeləşdirilmiş qaz ixracatının, ümumiyyətlə, xarici ticarət dövriyyəsinin genişlənməsi, ölkənin başlıca limanlarının yenidən qurulmasını tələb etmişdir. Doha və Umm-Səid limanlarında daha böyük işlər görülmüşdür. 1966-cı ildə tikilmiş Doha limanı yalnız kiçik dəniz gəmilərini qəbul edə bilirdi. Limanda yenidənqurma işləri aparıldıqdan sonra Doha limanına iri okean gəmiləri daxil olur. Metallurgiya və neft-kimya kompleksinə xidmət edən Umm-Səid dəniz limanı yenidən qurulduğundan o, müxtəlif tipli qapısı sayılan Umm-Səid limanında idxalat və ixracat məhsullarının çox böyük hissəsi keçir. Hor-Şakik limanında da yenidənqurma işləri aparılmışdır.

Ölkənin həyatında hava yolları getdikcə mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qətərin paytaxtında beynəlxalq əhəmiyyətli təyyarə limanı vardır. Bu limandan nəinki sərnişin, həm də ölkəyə gətirilən və tez xarab olan ərzaq məhsulları, bəzi qiymətli təcili yüklərin daşınmasında istifadə olunur.

Ölkə ən müasir rabitə əlaqələrinə malikdir. Yerin süni peyki vasitəsilə dünyanın 120-dən artıq ölkəsi ilə telefon əlaqələri saxlayır.

Xarici ticarət

Asiyada getdikcə güclü maliyyə mərkəzlərindən birinə çevrilən Qətərin müasir infrastruktur sahələrinə malik olması onun bank işləri üzrə daha faydalı əməliyyatını təmin edir. Qətərdə xarici ölkələrlə əlaqədar olan 20-dən artıq bank fəaliyyət göstərir.

Xarici ticarət ölkənin iqtisadiyyatı üçün həyatı əhəmiyyətə malikdir. Qətər müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkədə milli pul vahidindən – Qətər rialından istifadə olunur. Ölkənin sabit gəlir mənbəyinə malik olması, Qətərlə ticarət əməkdaşlığını yaratmaq istəyən xarici ortaqların sayını da artırmışdır. İxracatda neft, mayeləşdirilmiş qaz, metal, neft-kimya məhsulları, idxalında isə maşın və avadanlıq, ərzaq məhsulları, nəqliyyat vasitələri, əhali arasında geniş istifadə olunan sənaye məhsulları üstünlük təşkil edir.

Son illər Qətər, Bəhreyn və Küveyt kimi onunla qonşu olan ölkələrlə xarici malların geri ixracatçısına (reeksportçusuna) çevrilir.

Ölkənin tranzit-ticarət mərkəzi kimi mövqeyini gücləndirməyə çalışan Qətər hökuməti geri ixracat məhsullarına qoyulan bütün vergiləri ləğv etmiş və idxal malları rüsumuna yenidən baxmışdır.

Başlıca olaraq idxal olunan çəltik, şəkər, meyvə-tərəvəz, qəzet və ölkəyə gələn turistlər gömrük rüsumundan azad edilmiş, idxal olunan digər mallara isə olduqca aşağı vergi təyin edilmişdir.

Qətərin əsasən Yaponiya, Fransa, Almaniya, İtaliya, Böyük Britaniya və ABŞ-la ticarət əlaqələri saxlayır. Son vaxtlar İran körfəzi sahili dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurası çərçivəsində fəal çıxış edir və bu ölkələr arasında Ümumi Bazar və vahid valyuta yaradılması təklifini müdafiə edir.

Ölkədə nəzərdə tutulan iqtisadi inkişaf proqramının həyata keçirilməsi üçün tələb olunan ən yeni maşın və avadanlığını tankerlərin, sutəmizləyici qurğuların, bütöv sənaye komplekslərinin və s. Qərb ölkələrindən alınması üçün Qətər böyük məbləğdə vəsait sərf etmişdir. Qətər hökuməti elm, maarif və səhiyyənin inkişafına, istehlak xarakterli sənaye məhsullarının idxalına bolluca vəsait xərcləmişdir. Lakin yanacaq ixracatından valyuta gəliri, xeyli müddət ölkənin idxalat xərcindən artıq olduğundan Qətərdə böyük miqdarda kapital yığılmışdır. Dövlət bu kapitalı inkişaf etmiş ölkələrin sənayesinə qoyur, iri Qərb şirkətlərinin səhmlərini alır, mehmanxalar və birgə müəssisələr tikir. Qətər hətta Qərbi Avropa ölkələrinə borc da verir.

Maliyyə sistemi

1990-cı ilin başlanğıcında Qətərin qızılvalyuta ehtiyatı 13 mlrd. dollar, xarici dövlət avurları 12 mlrd. dollar, xarici kapital qoyuluşu isə 25 mlrd. dollar qiymətləndirilmişdir. O vaxt cəmi 400 min əhalisi olan bir ölkə üçün bu göstəricilər çox böyük rəqəmlərdir. «Neft dollarları» əldə edilməsinə görə Qətər region ölkələri arasında Səudiyyə Ərəbistanı, İran, BƏƏ və Küveytdən sonra 4-cü yerə çıxmışdır. Səhmlərin əldə edilməsi Qətər milli burjuaziyasının nümayəndələrini Qərbin işgüzar ortaqlarına çevirir.

Dövlət tərəfindən iri xarici şirkətlərin qiymətli kağızlarının alınması və Qərb ölkələrinə borc verilməsi Qətərin iqtisadiyyatını dünya təsərrüfatına bağlayır. Qətər də Əməkdaşlıq Şurasına daxil olan digər ölkələr kimi inkişaf etməkdə olan ölkələrə güzəştli kreditlər verir. Qətər kapitalı Şura üzvü olan digər ölkələrin kapitalı ilə birlikdə dünya iqtisadiyyatının inkişafına və beynəlxalq münasibətlərin bəzi məsələlərinin həllinə xeyli təsir göstərir. Beləliklə, Qətər neft və təbii qaz ölkəsi olmaqla yanaşı, həm də böyük kapital ixracatçısıdır. Onun kapitalı dünya təsərrüfatının bir çox sahələrində dövriyyədədir. Kapital qoyuluşu dairəsini genişləndirmək, müştərək müəssisələrin tikintisi üçün yeni-yeni ortaqlar və sahələr axtarır.

Ədəbiyyat

  • Soltanova H.B., Məmmədov C.A. Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin iqtisadi və sosial coğrafiyası (dərslik). Bakı , Bakı Universiteti, 2008.

İstinadlar

  1. Горный энциклопедический словарь, т. 3. / Под ред. В. С. Белецкого. — Донецк: Восточный издательский дом, 2004. — 752 с.
  2. Исаев В.А., Филоник А.О. Государство Катар: проблемы развития // Институт изучения Израиля и Ближнего Востока. Институт Востоковедения РАН. М., 1999. 145 с.
  3. El Mallakh Ragaei. Qatar: Development of an Oil Economy // Taylor & Francis, 1979. 183 p.; El Mallakh Ragaei. Qatar: Energy & Development // Croom Helm, 1985. 184 p.
  4. Максим Майорец, Константин Симонов. Сжиженный газ — будущее мировой энергетики. — М.: Альпина Паблишер, 2013. — 360 с.
  5. Nafi Zuhair Ahmed. Economic and social development in Qatar // F. Pinter, 1983. 145 p.
  6. "Qatar Poverty and wealth, Information about Poverty and wealth in Qatar". İstifadə tarixi: 3 March 2015.

Xarici keçidlər

  Vikianbarda Qətər iqtisadiyyatı ilə əlaqəli mediafayllar var.

September 19, 2021
qətər, iqtisadiyyatı, mündəricat, ümumi, iqisadi, göstəricilər, sənaye, kənd, təsərrüfatı, nəqliyyatı, xarici, ticarət, maliyyə, sistemi, ədəbiyyat, istinadlar, xarici, keçidlərümumi, iqisadi, göstəricilər, redaktəqətər, inkişaf, etməkdə, olan, ölkələr, arasın. Mundericat 1 Umumi iqisadi gostericiler 2 Qeter iqtisadiyyati 3 Senaye 4 Kend teserrufati 5 Neqliyyati 6 Xarici ticaret 7 Maliyye sistemi 8 Edebiyyat 9 Istinadlar 10 Xarici kecidlerUmumi iqisadi gostericiler RedakteQeter inkisaf etmekde olan olkeler arasinda oten esrin 70 ci illerinin neft erasindan behrelenen dovletlerden biridir Neft ve tebii qaz bu olkenin taleyini esasli suretde deyisdirmis onun sosial iqtisadi simasinda derin iz buraxmisdir Qeterin olduqca zeif milli teserrufati neftin hesabina qisa muddete yuksek inkisaf seviyyesine catmisdir XXI esrin evvelleri ucun UDM hecmi 19 mlrd dollara yaxinlasmis adambasina dusen milli gelir ise 20 mln dollari otmusdur Son 30 ilde 1975 2005 bu olkede en yeni texnika ve avadanliqlarla techiz olunan neft qaz medenleri yataqlardan onlarin cixarilmasi ve emali neft kimya qaz mayelesdirici muessiseler metallurgiya zavodlari su temizleyici ve suvarma qurgulari limanlar muasir memarliq uslubunda binalar yollar ve s tikilmisdir 1 Yaxin vaxtlara qeder kasib olke sayilan Qeterin sosial iqtisadi nailiyyetleri iqtisadiyyatin daxili inkisafi hesabina deyil esasen neft ve tebii qaz ixracatindan banklara yigilan gelir hesabina olmusdur Neft dollari adlanan bu vesait ilk novbede senaye obyektlerinin tikintisine ve dovletin diger ehtiyaclarina istiqametlendirilir 2 Qeter iqtisadiyyati RedakteSosial iqtisadi inkisafinin indiki merhelesine catmaq ucun Qeter uzun bir yol kecmisdir 1929 1933 cu illerin dunya iqtisadi bohranina qeder emirlik Paris ve Bombey bazarlarinda yuksek qiymetlendirilen mirvari hesabina dolanirdi Dunya iqtisadi bohrani ve yapon sahibkari Mikimoto terefinden suni yolla mirvari elde edilmesi olkeni dolanacaq menbeyinden mehrum etdi Mehz hemin vaxtlarda Ingiltere Iran neft sirketi yarimada ve onun self sularinin servetleri ile maraqlanmaga baslamisdir 1935 ci ilin mayinda Qeterin o vaxtki hakimi Seyx Abdulla ben Kasim ile uzun ve cetin suren danisiqlardan sonra Ingiltere Iran neft sirketi 75 il muddetine Qeterin 10 min kv km erazisinde neft yataqlarinin kesfi ve istismari huququnu Petroleum development kompani of Katar sirketine vermis ve 1938 ci ilin oktyabr ayindan hemin sirket Qeterin cenub qerbinde indiki Duhan seheri yaxinliginda ilk neft burugunu qazmisdir Artiq 1940 ci ilin muharibesinin baslanmasi ile elaqedar butun isler dayandirilmis ve yalniz 1947 ci ilde neftcixarma isleri berpa olunmusdur 1949 cu ilin yanvarinda ise 15 min ton neftle yuklenmis ilk tanker Qeter sahillerinden Avropaya yola salinmisdir 1952 ci ilde Petroleum development kompani of Katar sirketinin neft qaz kesfiyyati ve istismari huququnu Katar petroleum kompani KPK sirketi ele kecirmis ve hemin ilin dekabrinda ingilis sirketi Sell yarimadanin serq sahilinden self bolgesinin 75 il muddetile ona konsessiya verilmesi barede Qeterin seyxi ile muqavile imzalamisdir 1953 cu ilde Sell Katar neft sirketi feal axtaris islerine basladi Yeddi ilden sonra ise senaye ehemiyyetli zengin yataqlar kesf edilmis ve neft cixarilmasina baslanilmisdir 1935 ci ilde baglanan ilk muqavileye esasen xarici sirketler olkeden cixarilan her ton nefte gore Qeter seyxine bir dollar vermeli idiler 1951 ci ilde bu reqem 3 dollara catdirilmis bir ilden sonra ise qonsu Iranda neft senayesinin millilesdirilmesinden qorxuya dusen KPK gelirin beraber bolusdurulmesi Prinsipi ile razilasmaga mecbur olmusdur 3 1973 cu ilin oktyabr hadiseleri ile bagli maye yanacagin qiymeti neinki bir nece defe qaldirilmis hem de neft hasil eden Ereb olkelerinin servetleri uzerinde xarici kapitalin bilavasite nezareti azalmis regionun bir sira olkelerinde ise xarici sirketlere mexsus olan muessiselerin millilesdirilmesi prosesi baslanmisdi Qeter de bu prosesden kenarda qalmamisdir 4 Xarici neft sirketleri ile munasibetlerin deyisdirilmesi barede isguzar danisiqlara baslayan Qeter bolgu nisbetini oz xeyrine deyisdirmeye nail olur 1974 cu ilin iyulunda Qeter emiri olkede bas Neft Korporasiyasinin Katar Ceneral Petroleum Korporeysn yaradilmasina icaze verir Bu teskilata neft senayesinin butun sahelerinde fealiyyet gostermek yerli ve xarici sirketlerin sehmlerini almaq yeni sirketler yaratmaq huquqlari verilir 5 1976 ci ilde KPK 1977 ci ilde ise Sell of Katar sirketlerinin butun kapitali dovletin eline kecir 70 ci illerin axirlarinda neft siyaseti sahesinde butun mesuliyyet Qeter Bas Neft Korporasiyasina tapsirilir 80 ci illerin evvellerinde neftin hasilati neql olunmasi saxlanilmasi temizlenmesi tebii qazin cixarilmasi emali satisi neftqaz senaye muessiselerinin tikintisine tam nezaret bu teskilata tapsirilmisdir 70 ci illerin ortalarindan baslayaraq Qeterin neft ixracatinda elde etdiyi gelir bir nece defe artmisdir 1974 1975 ci maliyye ilinden baslayaraq Qeter tarixinde ilk defe olaraq neft dollarlarinin boyuk bir hissesi senaye istehsalinin inkisafina ve kend teserrufatinin yukseldilmesine ayrilir Olkenin UDM da senayenin payi 49 faiz xidmet sahelerinin payi 50 faiz kend teserrufatinin payi ise 1 faize beraberdir 6 Senaye RedakteSenayenin aparici saheleri Qeter iqtisadiyyatinin esasini neft qaz hasilati ve onlarin emali teskil edir Son iller neft ehtiyatinin tukenmesi ile elaqedar onun hasilati getdikce azalmaqdadir Cixarilan neftin texminen yarisi self zonasinin payina dusur Oten esrin 70 ci illerinin ortalarindan 80 ci illerin evvellerine qeder cox qisa muddetde Qeter hem neft sicrayisini hem de onun tenezzulunu gormusdur Sicrayisin evvelinde neft ixrac eden diger olkeler kimi Qeter de elde etdiyi neft dollarlarini iqtisadiyyatin suretli inkisafina serf etmisdir Olkede neft hesabina yasamagin ve varlanmagin uzun surmeyeceyini yaxsi basa dusurler Gec tez neft ehtiyati az olan Qeter neft dollarlarindan mehrum ola biler Bu sebebe gore hakim daireler neftden elde edilen gelir hesabina hemise olkenin iqtisadiyyatinin muxtelif sahelerini inkisaf etdirmeye tesebbus gostermisler Bununla da onlar Qeterde ele bir iqtisadi model yaratmaq isteyirler ki gelecekde olkenin iqtisadiyyati yalniz neft ve qazdan asili olmasin Oten esrin 90 ci illerinin evvellerinde qeterliler iqtisadiyyatlarinin mohkemliyine yeniden arxayin olmaga baslamislar Onlar dovletin gelecek inkisafini dunya bazarinda tebii qaza olan telebatin artmasi ve Qeterin zengin tebii qaz ehtiyatlarina malik olmasi ile elaqelendirirler Mutexessislerin hesablamalarina gore artiq XXI esrin birinci rubunde Qeterde tebii qaz nefti tam evez edecekdir Mulahizelere gore olkede askar edilmis neftin ehtiyati yalniz 20 30 ile cata biler Qeter ise evveller oldugu kimi yanacaq ixracatcisi kimi oz movqeyini saxlayacaq senaye sahelerini o cumleden neft kimya gubre aluminium ve s saheleri inkisaf etdirecekdir Bununla yanasi Qeter hem de Yaponiya ve Avropa olkelerini tebii qaz ile temin edecekdir Qeter olkede esrin layihesi adlandirilan Nord Fild yatagindan ilde 8 mlrd kub m tebii qaz cixarir Cixarilan tebii qazin bir hissesi olke telebati elektrik stansiyalarinda su temizleyici qurgularda senayede ucun serf edilir Bir hissesi ise emal olunaraq butan propan ve yanacaq kimi ixrac edilir Ixrac edilen tebii qaz mehsullarindan elde edilen gelirin qaz senayesinin gelecek inkisafina serf edilmesi nezerde tutulmusdur Artiq Qeter hokumeti bu sahenin inkisaf etdirilmesi ucun Fransanin TOTAL Italyanin ENI ABS in XANT sirketleri ile muvafiq muqavileler baglamisdir Xarici sirketlerin komekliyi ile olkede tebii qazin mayelesdirilmesi uzre zavod mayelesdirilmis qaz dasinmasi ucun tankerler okean gemilerinin qebulu ucun liman tikilir Bu layihelerin heyata kecirilmesi Qetere 5 6 mlrd dollara basa gelecekdir Tebii qaz uzre layihelerin heyata kecirilmesi Qeteri dunyanin iri tebii qaz ixracatcisina cevirmisdir Yaponiya ile baglanmis muqavileye gore 1997 ci ilden etibaren Qeterden Yaponiyaya her il 8 mlrd kub m den 12 mlrd kub m e qeder mayelesdirilmis qaz gonderilmelidir Qonsu Ereb olkelerini tebii qazla temin etmek meqsedi ile yeni qaz kemerlerinin cekilisi nezerde tutulur Aydin meseledir ki butun bu layihelerin heyata kecirilmesi ucun ilk novbede regionda sabit veziyyet edaletli sulh yaratmaq vacibdir Olkede neft qaz senayesi ile yanasi diger senaye sahelerinin temeli oten esrin 70 ci illerin evvellerinde qoyulmusdur Qeterde yanacaq resurslari bol oldugundan energetika senayesi suretle inkisaf etmisdir Buradaki istilik elektrik stansiyalarinda ilde teqriben 7 mlrd kvt saat elektrik enerjisi istehsal edilir Olkede neft emali ve neft kimya senayesi inkisaf etdirilir Umm Seid seherinde iri neft emali muessisesi fealiyyet gosterir Neft emali muessiselerinin umumi gucu 4 mln tona yaxindir Umm Seidde etilen istehsal eden neft kimya kombinati tebii qazin mayelesdirilmesi uzre zavod azot gubresi istehsal eden iki muessise qara metallurgiya muessisesi tikilmisdir Umm Baba ve Doha seherlerinin yaxinliginda yerlesen olkenin ilk muessiselerinden biri olan lakin daima yenilesdirilen sement senayesinin elektrik stansiyalarinin su temizleyici qurgularin gucu artirilir Olkede ehalinin ve senaye muessiselerinin sayinin suretle artmasi ile elaqedar deniz suyunu temizleyen kohne qurgularin gucu artirilir Vuseyle seherinde neheng su temizleyici muessise tikilmisdir Layiheye gore zavodun tikintisi 1 3 mlrd dollara basa gelmelmisidir Bu muessisenin tikintisinde Boyuk Britaniya sirketi de istirak edir Onu da qeyd etmek lazimdir ki Qeter kapitalinin istiraki ile basqa olkelerde meselen Fransanin Dyunkerk seherinde etilen istehsal eden neft kimya muessisesi tikilmisdir Idxal mehsullarinin bezilerinin yerli mehsullarla evez edilmesi ucun dovlet terefinden her cur yardim gosterilir Dovlet yungul senaye ve xidmet sahelerinin inkisafi ucun sahibkarlari heveslendirir Olkenin kustar senaye muessiselerinde yun parca gon deri memulati metal ve zergerlik esyalari istehsal olunur Kustar senaye muessiselerine olkenin her yerinde rast gelinir Yeyinti senayesinin inkisaf etdirilmesine yerli sahibkarlar xususi firma ve sirketler celb olunmusdur Bu sahelerin muessiselerinde un seker spirtsiz ickiler ve s istehsal olunur Kend teserrufati RedakteKend teserrufatinin aparici saheleri Qeterde kend teserrufati umummilli mehsulun cemi 1 faizini verir Bu neft ve qaz senayesinin yuksek inkisafi ile deyil esasen kend teserrufatina yararli torpaq sahelerinin mehdudlugu ile elaqedardir Kend teserrufatina yararli torpaq saheleri olke erazisinin teqriben 3 faizini teskil edir Bu sahede calisanlarin sayi da ilden ile azalir Baliqciliq teserrufati da daxil olmaqla aqrar bolmede islek ehalinin yalniz 3 faizi calisir Onlar olke ehalisinin erzaq mehsullarina olan telebatinin cemi 20 faizini odeyir Qeterde torpaq sahibkarliginin tarixen iki formasi mulk xususi torpaq sahibkarligi ve dira koceri ve yarimkoceriler arasinda xususi torpaq sahibkarligi movcud olmusdur Qeterin hakim daireleri aqrar siyasetde xususi bolmeni inkisaf etdirmeyi ustun tutur ve bu meqsedle torpaq sahibkarlarina her vasite ile komek edir Burada esas meqsed yerli istehsal hesabina olke ehalisinin erzaga xususile meyve tereveze paxlali bitkilere olan telabatini qismen odemekdir Sudluk istiqametli heyvandarliq qusculuq ve baliqciliq saheleri cox suretle inkisaf edir Qeter kend teserrufati problemlerinin helli ile bagli umumereb tedbirlerinde yaxindan istirak edir Ekincilik yarimadanin simalinda qrunt sulari cox olan vahelerde inkisaf etmisdir Bele vahelerde qargidali dari yonca ve terevez yetisdirilir Olkenin simal ve merkez hisselerindeki vahelerde hele qedim zamanlardan xurma becerilir Xurma agaclarinin kolgesinde nar sitrus meyveleri banan yetisdirilir Ekin sahelerinin 30 35 faizi xurma plantasiyalarinin ve baglarinin payina dusur Vahelerde terevez ve bostan bitkileri de yetisdirilir Koceri teserrufatlarinin evvelki ehemiyyetini itirmesine baxmayaraq Qeterde 9 mine qeder deve 7 minden artiq qara mal 80 mine qeder qoyun ve keci beslenilir Umm Kafnda heyvandarliq ve qusculuq Ebu Sailde qoyunculuq fermalari tikilmisdir Deniz ovculugu olke ehalisinin qedim peselerinden biridir Olkede ilde 2 min tona qeder muxtelif nov baliq ovlanir Doha seherinde er Ruvay ve el Vekra qesebelerinde hazirlanan enenevi yelkenli baliqci qayiqlari en muasir texnika ile techiz edilmis baliq ovlayan gemilerle evez olunur Baliq ovu uzre yaradilmis milli sirketin xususi donanmasi ve baliqdondurma muessiseleri vardir Denizden mirvari cixarilmasi evvelki ehemiyyetini itirse de bu enenevi pese ile mesgul olanlar da vardir Mirvari Boyuk Mirvari dayazliginda cixarilir Bu dayazliq Behreynin sahil sularindan Birlesmis Ereb Emirliklerinin sahillerine qeder 500 km lik mesafede uzanmisdir Burada 220 dayaz yer ve say deniz dibinde hundurluk yerlesir ki hemin erazilerde mirvari molyuskalari toreyib artir Neqliyyati Redakte Doha yolu Doha el Haur er Ruvays ez Zubar istiqameti Olkede neft ve tebii qaz hasilatinin artirilmasi yeni senaye muessiselerinin tikilmesi kohnelerinin tekmillesdirilmesi muasir seherlerin salinmasi kend teserrufatinin ve xarici ticaret elaqelerinin genislendirilmesi neqliyyat sebekesinin inkisafina sebeb olmusdur Qeterde paytaxti Duhan ve Umm Seid seherleri ile birlesdiren ilk sosse yolu hele Ikinci Dunya muharibesinden evvel cekilmisdir Muharibeden sonra Doha Umm Sellal Hor Doha Zikrik Doha Selva Doha el Haur er Ruvays ez Zubar istiqametinde muhum avtomobil yollari cekilmisdir 60 ci illerin axirlarindan XXI esrin evvellerine qeder sosse yollarinin uzunlugu 8 defe artaraq 1500 km e catmisdir Qeter sosse yollari vasitesile Seudiyye Erebistani BEE ve Omanla elaqe saxlayir Boru kemerlerinin uzunlugu 2050 km dir Olkede demir yolu yoxdur Neft ve mayelesdirilmis qaz ixracatinin umumiyyetle xarici ticaret dovriyyesinin genislenmesi olkenin baslica limanlarinin yeniden qurulmasini teleb etmisdir Doha ve Umm Seid limanlarinda daha boyuk isler gorulmusdur 1966 ci ilde tikilmis Doha limani yalniz kicik deniz gemilerini qebul ede bilirdi Limanda yenidenqurma isleri aparildiqdan sonra Doha limanina iri okean gemileri daxil olur Metallurgiya ve neft kimya kompleksine xidmet eden Umm Seid deniz limani yeniden quruldugundan o muxtelif tipli qapisi sayilan Umm Seid limaninda idxalat ve ixracat mehsullarinin cox boyuk hissesi kecir Hor Sakik limaninda da yenidenqurma isleri aparilmisdir Olkenin heyatinda hava yollari getdikce muhum ehemiyyet kesb edir Qeterin paytaxtinda beynelxalq ehemiyyetli teyyare limani vardir Bu limandan neinki sernisin hem de olkeye getirilen ve tez xarab olan erzaq mehsullari bezi qiymetli tecili yuklerin dasinmasinda istifade olunur Olke en muasir rabite elaqelerine malikdir Yerin suni peyki vasitesile dunyanin 120 den artiq olkesi ile telefon elaqeleri saxlayir Xarici ticaret RedakteAsiyada getdikce guclu maliyye merkezlerinden birine cevrilen Qeterin muasir infrastruktur sahelerine malik olmasi onun bank isleri uzre daha faydali emeliyyatini temin edir Qeterde xarici olkelerle elaqedar olan 20 den artiq bank fealiyyet gosterir Xarici ticaret olkenin iqtisadiyyati ucun heyati ehemiyyete malikdir Qeter musteqillik elde etdikden sonra olkede milli pul vahidinden Qeter rialindan istifade olunur Olkenin sabit gelir menbeyine malik olmasi Qeterle ticaret emekdasligini yaratmaq isteyen xarici ortaqlarin sayini da artirmisdir Ixracatda neft mayelesdirilmis qaz metal neft kimya mehsullari idxalinda ise masin ve avadanliq erzaq mehsullari neqliyyat vasiteleri ehali arasinda genis istifade olunan senaye mehsullari ustunluk teskil edir Son iller Qeter Behreyn ve Kuveyt kimi onunla qonsu olan olkelerle xarici mallarin geri ixracatcisina reeksportcusuna cevrilir Olkenin tranzit ticaret merkezi kimi movqeyini guclendirmeye calisan Qeter hokumeti geri ixracat mehsullarina qoyulan butun vergileri legv etmis ve idxal mallari rusumuna yeniden baxmisdir Baslica olaraq idxal olunan celtik seker meyve terevez qezet ve olkeye gelen turistler gomruk rusumundan azad edilmis idxal olunan diger mallara ise olduqca asagi vergi teyin edilmisdir Qeterin esasen Yaponiya Fransa Almaniya Italiya Boyuk Britaniya ve ABS la ticaret elaqeleri saxlayir Son vaxtlar Iran korfezi sahili dovletlerin Emekdasliq Surasi cercivesinde feal cixis edir ve bu olkeler arasinda Umumi Bazar ve vahid valyuta yaradilmasi teklifini mudafie edir Olkede nezerde tutulan iqtisadi inkisaf proqraminin heyata kecirilmesi ucun teleb olunan en yeni masin ve avadanligini tankerlerin sutemizleyici qurgularin butov senaye komplekslerinin ve s Qerb olkelerinden alinmasi ucun Qeter boyuk meblegde vesait serf etmisdir Qeter hokumeti elm maarif ve sehiyyenin inkisafina istehlak xarakterli senaye mehsullarinin idxalina bolluca vesait xerclemisdir Lakin yanacaq ixracatindan valyuta geliri xeyli muddet olkenin idxalat xercinden artiq oldugundan Qeterde boyuk miqdarda kapital yigilmisdir Dovlet bu kapitali inkisaf etmis olkelerin senayesine qoyur iri Qerb sirketlerinin sehmlerini alir mehmanxalar ve birge muessiseler tikir Qeter hetta Qerbi Avropa olkelerine borc da verir Maliyye sistemi Redakte1990 ci ilin baslangicinda Qeterin qizilvalyuta ehtiyati 13 mlrd dollar xarici dovlet avurlari 12 mlrd dollar xarici kapital qoyulusu ise 25 mlrd dollar qiymetlendirilmisdir O vaxt cemi 400 min ehalisi olan bir olke ucun bu gostericiler cox boyuk reqemlerdir Neft dollarlari elde edilmesine gore Qeter region olkeleri arasinda Seudiyye Erebistani Iran BEE ve Kuveytden sonra 4 cu yere cixmisdir Sehmlerin elde edilmesi Qeter milli burjuaziyasinin numayendelerini Qerbin isguzar ortaqlarina cevirir Dovlet terefinden iri xarici sirketlerin qiymetli kagizlarinin alinmasi ve Qerb olkelerine borc verilmesi Qeterin iqtisadiyyatini dunya teserrufatina baglayir Qeter de Emekdasliq Surasina daxil olan diger olkeler kimi inkisaf etmekde olan olkelere guzestli kreditler verir Qeter kapitali Sura uzvu olan diger olkelerin kapitali ile birlikde dunya iqtisadiyyatinin inkisafina ve beynelxalq munasibetlerin bezi meselelerinin helline xeyli tesir gosterir Belelikle Qeter neft ve tebii qaz olkesi olmaqla yanasi hem de boyuk kapital ixracatcisidir Onun kapitali dunya teserrufatinin bir cox sahelerinde dovriyyededir Kapital qoyulusu dairesini genislendirmek musterek muessiselerin tikintisi ucun yeni yeni ortaqlar ve saheler axtarir Edebiyyat RedakteSoltanova H B Memmedov C A Yaxin ve Orta Serq olkelerinin iqtisadi ve sosial cografiyasi derslik Baki Baki Universiteti 2008 Istinadlar Redakte Gornyj enciklopedicheskij slovar t 3 Pod red V S Beleckogo Doneck Vostochnyj izdatelskij dom 2004 752 s Isaev V A Filonik A O Gosudarstvo Katar problemy razvitiya Institut izucheniya Izrailya i Blizhnego Vostoka Institut Vostokovedeniya RAN M 1999 145 s El Mallakh Ragaei Qatar Development of an Oil Economy Taylor amp Francis 1979 183 p El Mallakh Ragaei Qatar Energy amp Development Croom Helm 1985 184 p Maksim Majorec Konstantin Simonov Szhizhennyj gaz budushee mirovoj energetiki M Alpina Pablisher 2013 360 s Nafi Zuhair Ahmed Economic and social development in Qatar F Pinter 1983 145 p Qatar Poverty and wealth Information about Poverty and wealth in Qatar Istifade tarixi 3 March 2015 Xarici kecidler Redakte Vikianbarda Qeter iqtisadiyyati ile elaqeli mediafayllar var Menbe https az wikipedia org w index php title Qeter iqtisadiyyati amp oldid 6065654, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.