Məşədi Zeynal Haqverdiyev
Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin. |
Haqverdiyev Məşədi Zeynal (1851, Kərkicahan, Şamaxı quberniyası – 1918, Bakı) — tarzən.
Həyatı
Məşədi Zeynal 1851-ci ildə Şuşa qəzasının Kərkicahan kəndində dünyaya gəlmişdir. Şuşa real məktəbində oxuyarkən Firudin bəy Köçərli, Yusif bəy Məlikhaqnəzərov, Azad bəy Əmirov, Kərim bəy Mehmandarov, Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Cabbar Qaryağdı oğlu kimi məşhur mədəniyyət xadimlərinin mühitində boya-başa çatmış, Azərbaycanın musiqi həyatında görkəmli rol oynamış tarzənlərindən biri olmuşdur.
Məşədi Zeynal məşhur tarzən Əli Əsgərdən dərs almışdı. O hələ gənc ikən Şuşa məclislərinin yaraşığı olmuş, təkcə dinləyicinin deyil, musiqiçilərin də diqqətini özünə cəlb etmişdi. Məşədi Zeynal sədəfli tarında Çəkməçi Məhəmmədi, Əbdülbaqi Zülalovu, Məşədi Məhəmməd Fərzəliyevi, Şahnaz Abbası, Segah İslamı, Məcid Behbudovu, sonralar isə Seyid Şuşinskini və başqalarını uzun illər xalq məclislərində və "Şərq konsertləri"ndə müşayiət etmişdir. Şuşada keçirilən ilk "Şərq konsertləri"ndə Məşədi Zeynal da çıxış etmiş, böyük məharət göstərmişdir.
1907-ci il yanvarın 20-də Məşədi Zeynalın və digər sənətkarların iştirakı ilə "Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti" yoxsul müsəlmanların xeyrinə gözəl bir gecə təşkil edir. "Kaspi" qəzeti həmin gecə haqqında öz oxucularına belə yazırdı: "Gecənin proqramı çox maraqlı idi. Proqram 4 şöbədən ibarət idi ki, burada əsas yer "Şərq konserti"nə verilirdi". Həmin qəzetdə Məşədi Zeynalın çalğısı haqqında müsbət fikirlər yazılmışdı.
İstər Şuşada, istərsə də Bakıda xalq şənliklərinin, konsertlərin və teatr tamaşalarının müvəffəqiyyətlə keçməsi üçün tarzən Məşədi Zeynal əlindən gələni əsirgəmirdi. Üzeyir Hacıbəyov Məşədi Zeynalı istedadlı bir tarzən kimi opera tamaşalarında çalmağa dəvət edirdi. 1911-ci ildə "Leyli və Məcnun" operasının afişalarından birində yazılmışdır: 1911-ci il noyabrın 4-də Nikitin qardaşlarının teatr binasında Ü.Hacıbəyovun "Leyli və Məcnun" operası göstəriləcək, operada xüsusi skripkaçı və məşhur tarzən Zeynal Haqverdiyev çalacaqdır.
1911–1918-ci illər arasında Bakı, Tiflis və Şuşa şəhərlərində verilən opera, dram tamaşalarında və xeyriyyə gecələrində Məşədi Zeynal tar çalmış, həm də teatr tamaşalarının fasilələrində xanəndələri — Segah İslamı, Seyid Şuşinskini, Məcid Behbudovu müşayiət etmişdi.
Məşədi Zeynal Azərbaycan musiqi tarixində Sadıqcandan sonra ilk solo çalan tarzənlərdən biri olmuşdur. O hələ 1897-ci ildə Şuşada Xandəmirovun teatrında verilən xeyriyyə gecəsində tarda "Cahargah" çalmışdır. Xanəndələr arasında "Cahargah" muğamını Seyid Şuşinski kimi məharətlə oxuyan, klassik tarzənlər arasında isə Məşədi Zeynal kimi ustalıqla çalan olmamışdır. Məşədi Zeynal öz çalğısında nəinki texniki ustalıq, həm də sonsuz melizm əlamətlərini nümayiş etdirməklə muğamın son dərəcə əzəmətli və nikbin səslənməsinə nail olurdu. Tarzən muğamın "Hasar", xüsusilə "Müxalif" şöbələrində misilsiz barmaqlar vuraraq öz çalğısında nəinki xanəndə guşə və xallarını, hətta çətin zəngulə elementlərini də məharətlə gəzişərdi. O da müəllimi Sadıqcan kimi cingənə simlərdə gəzişməyi, bir neçə formada alt-üst mizrablar vurmağı unutmazdı.
Əli Əsgərdən sonra Məşədi Zeynal tarın əsas sirlərini Sadıqcandan öyrənmişdir. Eyni zamanda Məşədi Zeynal heç bir zaman texniki ustalığa uyub muğamın bədii ifaçılıq xüsusiyyətlərini yaddan çıxaran tarzənlərdən deyildi. Məhz buna görə də saysız-hesabsız dinləyicilər həmişə onun çalğısının intizarında idilər. O, tarı sadəcə olaraq çalmır, onu oxudurdu.
Məşədi Zeynal xanəndə oxutdurmaqda da məşhur idi. Klassik tarzənlər içərisində Məşədi Zeynal kimi xanəndəni oxutdurmağı bacaran tək-tək tarzənlər olmuşdur. Qocaman sənətkarlardan Mirzə Mənsur, Qurban Pirimov, Seyid Şuşinski və Xan Şuşinski onun haqqında qiymətli və maraqlı xatirələr söyləmişlər. Xan Şuşinski Məşədi Zeynalın "Zabul" çalmasını elə qeyri-adi bir məharətlə yamsılayırmış ki, görənlər təəccüb qalarmışlar. Özü də deyərmiş ki, "Məşədi Zeynal olan məclisdə hər xanəndə cürət edib oxumazdı. Çünki rəhmətlik tarı elə çalırdı ki, elə bil tar xanəndə kimi dil açıb oxuyurdu. Bizim hamımız — Qasım, Seyid, İslam, Musa, mən "Zabul" oxumağı onun çalğısından öyrənmişik. Mən tarın nə olduğunu və tarı necə çalmağın sirrini yalnız Məşədi Zeynalın çalğısında hiss etmişəm. Özü də bir layiqli insan kimi onun tayı-bərabəri yox idi. Son dərəcə alicənab, ağır adam idi. O, məclisə daxil olanda hamı ayağa qalxardı. Çünki Məşədi Zeynal həm yaxşı sənətkar, həm də yaxşı insan idi.
Sazəndə dəstəsinin başçısı xanəndədirsə, dəstənin bədii rəhbəri tarzəndir. Xanəndənin istər yaxşı, istərsə də pis oxuması tarzəndən çox asılıdır. Tarzən öz rəvan, şirin çalğısı ilə xanəndəni ruhlandırdığı kimi, həm də sönük, xaric çalğısı ilə onu ruhdan sala bilər. Məhz Məşədi Zeynalda hər iki xasiyyət vardı. Hər xanəndə Məşədi Zeynal ilə oxuya bilməzdi. Həm də Məşədi Zeynal özü hər xanəndəyə tar çalmaq istəməzdi. Vay o günə ki, xanəndə bir balaca xaric oxuyardı. Onda o xanəndənin evi yıxılardı. Bu vaxt Məşədi Zeynal nəinki çalğını saxlardı, hətta xanəndənin məclisi tərk etməsini tələb edərdi. Bəzən isə belində saxladığı tapançanın dəstəyi ilə xanəndəni kötəkləyərdi. Amma Məşədi Zeynal heç də qoçu deyildi. Əksinə, Məşədi son dərəcə mədəni, mülayim, geniş biliyi olan yüksək tərbiyəli ziyalı idi. Amma nədənsə bu sakit, ağır xasiyyətli sənətkar xaric oxuyan xanəndə eşidəndə varlığı sarsılırdı.
Mirzə Mənsurun bu xatirəsində inkaredilməz bir həqiqət vardır. Doğrudan da, keçmişdə gözəl bir adət hökm sürürdü. Xaric oxuyan xanəndəni məclisdən qovardılar və yaxud xanəndənin özü xəcalətindən bir neçə ay məclislərdə görünməzdi. Muğamatın soltanı olan Mirzə Muxtar haqlı olaraq deyirdi: "Xaric oxumaq fəlakətdir". Bir gün də bir məclisdə "Şur" oxuyan xanəndə ağzını açarkən Məşədi Zeynal ondan soruşur:
Bülbülcan, Zabul Qasım, Seyid Şuşinski, Segah İslam kimi görkəmli musiqi xadimləri yalnız Məşədi Zeynalın çalğısını dinləməyi, yalnız onun müşayiətilə oxumağı üstün bilirdilər. Məşədi Zeynalla uzun illər dostluq etmiş, böyük xanəndə Seyid Şuşinski söyləyirdi ki, "Məşədi Zeynalla çalıb-oxuyanda mən həzz alardım. O nəinki məni oxutdururdu, həm də öyrədirdi. Onunla oxuyanda heç bir çətinlik çəkməzdim. Bütün Qafqazda tarçalanların hamısı Məşədi Zeynalın barmaqlarını vurmağa cəhd edərdilər. Mənim "Cahargah" ustası kimi püxtələşməyimdə Məşədi Zeynalın əməyi çox olmuşdur. O mənə "Cahargah"ı, "Mənsuriyyə" üstündə "Bərdaş" edib "Maye"yə düşməyi məsləhət görərdi. "Cahargah" ustası olmuş Kosa Mərdanbəyin və Məşədi İsinin guşə xallarını vurub, mənə təkrar etdirərdi. Mən muğamatın sirlərini Məşədi Zeynalın çalğısında duymuşam".
Məşədi Zeynal Azərbaycan klassik musiqi xadimləri arasında şərəfli yerlərdən birini tutur. O, klassik tar məktəbinin fədailərindən biri idi. Məşədi Zeynal bütün ömrü boyu Azərbaycan musiqisinin inkişafı uğrunda çalışmışdır. O, varlıların, kübar ailələrin deyil, geniş xalq kütləsinin zövqünü, mənəvi ehtiyacını ödəmək üçün çalmış, ömrünün son günlərinədək sevimli tarından ayrılmamışdır.
Məşədi Zeynal nəinki müəllimi Sadıqcanın tar məktəbini davam etdirmiş, həm də bu məktəbi zənginləşdirmiş, onlarca istedadlı tarzən yetişdirmişdir.
Görkəmli tarzən Məşədi Zeynal 1918-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.
Həmçinin bax
- Sadıqcan məktəbinin davamçısı: Məşədi Zeynal[ölü keçid]
- Sadıqcan məktəbinin davamçısı