fbpx
Wikipedia

Moskva uğrunda döyüş

Moskva uğrunda döyüş (rus. Битва за Москву; alm. Schlacht um Moskau‎) — İkinci dünya müharibəsi ərzində Şərq cəbhəsində Sovet və alman qoşunları arasında baş vermiş döyüş əməliyyatlarına verilən addır.

Moskva uğrunda döyüş
Sovet qoşunlarının hava hücumundan müdafiə sistemi ilə Moskva səmasını müdafiə etmələri
Tarix 2 oktyabr 19417 yanvar 1942
Yeri Moskva vilayəti
Nəticəsi

SSRİ birliklərinin qalib gəlməsi

Münaqişə tərəfləri
Komandan(lar)
Tərəflərin qüvvəsi

1 oktyabr 1941:
1.929.406 əsgər,
1.000 tank,
14,000 silahlı,
549 təyyarə
599 əks hücum

1 oktyabr 1941:
1.400.000 əsgər,
3.232 tank,
7.600 silahlı,
936 təyyarə
1.376 əks hücum

Ölənlər və yaralananlar

174.000–400.000

650.000–1.280.000

 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bu döyüş əməliyyatları Şərq cəbhəsinin 600 km genişliyindəki sektoru boyunca baş tutmuşdur və strateji əhəmiyyətli iki dövrə bölünür. Birinci dövr Sovet qüvvələrinin şəhəri alman hücumlarından müdafiə etməsindən, ikinci dövr isə almanlara qarşı əks-hücum əməliyyatından ibarətdir. Döyüşlər 1941-ci ilin oktyabrından 1942-ci ilin yanvar ayına qədər davam etmişdir. Bu şəhər Nasist Almaniyası və onun müttəfiqlərinin Sovet İttifaqının işğalı üçün əsas hərbi və siyasi obyektivlərindən biri idi.

Almanların strateji hücum əməliyyatı olan "Tayfun əməliyyatı" iki cinah hücumundan ibarətdi. Belə ki, bu əməliyyatın planına əsasən almanların 3-cü və 4-cü tank orduları Moskvanın şimalındakı Kalinin cəbhəsinə, 2-ci tank ordusu Tulanın qərbinə, Moskva vilayətinin cənub istiqamətinə göndərilmişdi, 4-cü alman ordusu isə qərb istiqamətindən birbaşa Moskva şəhəri üzərinə hücuma keçməli idi.

İlkin olaraq, Sovet qoşunları Moskva vilayətinin strateji müdafiəsini təşkil etmək məqsədilə üç müdafiə zolağı yaratdı və yenicə təşkil olunmuş ehtiyat orduları irəli çəkdi, həmçinin Sibir və Uzaq Şərq hərbi dairələrindən gələn yeni qoşun hissələrini cəbhə xəttinə göndərdi. Moskva uğrunda döyüşlərin ilkin mərhələsində alman hücumlarının qarşısı alındı, Sovet strateji əks-həmləsi və kiçikmiqyaslı hücum əməliyyatları alman qüvvələrinin Oryol, VyazmaVitebsk şəhərləri ətrafındakı mövqelərə çəkilməsi və üç alman ordusunun mühasirəyə düşməsi ilə nəticələndi. Bununla da, almanların SSRİ-ni tezliklə məğlub etmək cəhdi uğursuzluqla nəticələndi. Feldmarşal Valter fon Brauxiç Quru Qoşunları baş komandanı vəzifəsindən azad olundu və Adolf Hitlerin göstərişi ilə Almaniyanın ali hərbi komandiri təyin olundu.

Arxa plan

 
Moskva döyüşü ərzində Şərq cəbhəsində vəziyyət:      İlkin alman hücumu – 9 iyul 1941-ci ilə qədər      Növbəti hücumlar – 1 sentyabr 1941-ci ilə qədər      Kiyevin mühasirəyə alınması və şəhər uğrunda döyüş – 9 sentyabr 1941-ci il      Son alman hücumu – 5 dekabr 1941-ci ilə qədər

Barbarossa əməliyyatı adlanan alman işğal planına görə Moskvanın işğalı dörd ay ərzində baş tutmalı idi. 22 iyun 1941-ci ildə alman qoşunları Sovet İttifaqı üzərinə hücuma keçdi, yerdə mövqelənmiş Sovet Hərbi Hava Qüvvələrinin əksər hərbi texnikası məhv edildi və blitskriq taktikasından istifadə edən alman qüvvələri Sovet İttifaqı ərazisinin dərinliklərinə doğru irəliləməyə başladı. Almanların Şimal Ordu Qrupu Leninqrad istiqamətində hərəkətə keçdi, Cənub Ordu Qrupu Ukrayna üzərində nəzarəti ələ keçirdi və Mərkəz Ordu Qrupu Moskva istiqamətində irəliləməyə başladı. 1941-ci ilin iyuluna qədər Mərkəz Ordu Qrupu Dnepr çayını keçərək Moskva yolu ilə hücumu davam etdirdi.

1941-ci ilin iyulunda alman qüvvələri Moskva istiqamətində vacib dayaq nöqtəsi hesab olunan Smolensk şəhərini ələ keçirdi. Bütün risklərə baxmayaraq, Ukraynanın ərzaq və təbii ehtiyatlarını ələ keçirmək üçün Hitler şimal və cənub istiqamətlərindən hücum əmri verdi və nəticədə, LeninqradKiyevdə yerləşən Sovet qüvvələri məhv edildi. Lakin, qeyd olunan istiqamətlərdə baş tutmuş hücum əməliyyatları almanların Moskva üzərinə hücumunu ləngitdi. 30 sentyabr 1941-ci ildə şəhər istiqamətində hücum başladıqda alman qüvvələri artıq zəifləmişdi və Sovet tərəfi səfərbər etdiyi yeni qüvvələr hesabına şəhərin müdafiəsini gücləndirmişdi.

 
Vyazma-Bryansk cəbhəsində almanların Sovet qüvvələrini ikiqat mühasirəyə salması

İlkin alman hücumu (30 sentyabr – 10 oktyabr)

Planlar

Hitlerin fikrincə, Sovet paytaxtının ələ keçirilməsi öz əhəmiyyətinə görə ikinci dərəcəli idi və o inanırdı ki, Sovet İttifaqını diz çökdürmək üçün onu iqtisadi cəhətdən məğlub etmək lazımdır. Hitler fikirləşirdi ki, bu məqsədə çatmaq üçün ilk növbədə Kiyevin şərqindəki Ukraynanın təbii ehtiyatlarla zəngin bölgəsini ələ keçirmək lazımdır. Lakin, alman ordusunun Ali Baş Komandanı təyin olunan Valter fon Brauxiç Moskvaya birbaşa hücumun tərəfdarı idi. Ordunun Baş Qərargah rəisi Frants Halder də Moskvanın ələ keçirilməsinin Sovet qüvvələrinin məğlub edilməsi üçün kifayət edəcəyi fikrində idi. Bu görüş alman ali hərbi komandanlığının əksəriyyəti tərəfindən dəstəklənirdi. Buna baxmayaraq, Hitler ilk növbədə Ukraynanın işğal edilməsini əmr etdi. Ukrayna üzərinə hücum uğurlu oldu və nəticədə, 26 sentyabr tarixinə qədər baş vermiş döyüşlərdə bir milyona yaxın Qırmızı Ordu üzvü həlak oldu, əsir düşdü və ya yaralandı, həmçinin almanların hücumu davam etdirildi.

Yayın sonlarına doğru Hitler öz diqqətini Moskvaya yönəltdi və bu məsələni Mərkəz Ordu Qrupuna həvalə etdi. Moskvanın işğalını tamamlamaq üçün dörd piyada ordusuna əlavə olaraq, üç tank qrupu və Luftvaffenin ikinci flotilliyası təyin olunmuşdu. Ümumilikdə, bu əməliyyatı yerinə yetirmək üçün iki milyondan çox alman hərbçi, 1000–2470 arası tank, həmçinin 14 min artilleriya vasitəsi təyin olunmuşdu. Alman hərbi hava qüvvələri güclü olsa da, yay kampaniyası ərzində itkilərə məruz qalmış, 1603 təyyarə məhv edilmiş, daha 1028 təyyarə isə zədə almışdı. Tayfun əməliyyatı üçün nəzərdə tutulmuş Lüftvaffenin ikinci flotilliyasının tərkibində yalnız 549 ədəd xidmətə yararlı təyyarə vardı. Hücum standart blitskriq taktikası əsasında hazırlanmışdı. Belə ki, bu taktikaya əsasən almanlar tank qrupları ilə Sovet müdafiə xəttini yararaq, onun dərinliyinə daxil olmalı və ikiqat cinah hücumları ilə Qırmızı Ordu divizionlarını mühasirəyə salıb, onları məhv etməli idi.

Almanların Moskvaya gedən yolunun qarşısını kəsmək məqsədilə Sovet qüvvələri VyazmaBryansk şəhərləri arasında müdafiə xətti yaratmışdı. Müdafiə xəttini təşkil edən ordular bundan əvvəl də ağır döyüşlərdə iştirak etmişdi. Bununla belə, Sovet qoşunlarının 1,250,000 nəfərdən ibarət şəxsi heyət, 1000 tank və 7600 artilleriya qurğusundan ibarət qüvvəsi var idi. Sovet Hərbi Hava Qüvvələri isə buna qədər baş vermiş döyüşlərdə 7500, bəzi mənbələrə görə isə 21,200 təyyarə itirmişdi. Buna baxmayaraq, Sovet hərbi sənayesinin qeyri-adi uğuru sayəsində Sovet qüvvələri Tayfun əməliyyatının başlanğıcında 936 xidmətə yararlı təyyarəyə sahib idi ki, bunların da 578-ni bombardmançı təyyarələr təşkil edirdi.

Vyazma-Bryansk cəbhəsi boyunca yerləşən Sovet qüvvələrinin almanlar tərəfindən məğlub edilməsindən sonra, alman qüvvələri şərq istiqamətində hücumlarını davam etdirərək Moskvanın şimal və cənub istiqamətlərindən mühasirəyə alınmasına başlamışdı. Lakin, davam edən ağır döyüşlər almanların effektivliyini azaltmış və lojistik təchizatlarla təmin olunmanı çətinləşdirmişdi. Alman 2-ci tank ordusunun komandiri Haynts Vilhelm Quderian yazırdı ki, onların silahlanmasında olan və vurulmuş tanklar yeniləri ilə əvəzlənməmişdi, həmçinin əməliyyatın başlanğıcında hərbi texnika üçün yanacaq azlığından əziyyət çəkirdilər.

Vyazma və Bryansk döyüşləri

Alman hücumları plana uyğun şəkildə davam edirdi. Belə ki, 4-cü tank qrupu cəbhənin mərkəz istiqamətilə demək olar ki, heç bir maneəyə rast gəlmədən irəlilədi və öz mobil qüvvələrini 3-cü tank qrupu ilə birlikdə Vyazmanın mühasirəsini tamamlamaq məqsədilə şimala yönəltdi. Qalan birliklər isə 2-ci tank qrupu ilə əlaqədar şəkildə cənuba doğru istiqamət alaraq Bryansk şəhəri ətrafında mühasirə həlqəsi yaratmağa başladı. Sovet tərəfi isə öz müdafiə hazırlıqlarını davam etdirirdi. 10 oktyabr 1941-ci il, cümə günü almanların 3-cü və 4-cü tank qrupları Vyazmada birləşdi. Nəticədə, şəhərin qərb hissəsində mövqe tutan dörd Sovet ordusu (19-cu, 20-ci, 24-cü və 32-ci ordular) mühasirəyə düşdü.

 
Tayfun əməliyyatı ərzində alman hücumları

Sovet qüvvələri mühasirəyə düşmələrinə baxmayaraq, döyüşü davam etdirirdilər. Vermaxt mühasirəyə salınmış rəqib qüvvələrini tamamilə məhv etmək üçün Moskva üzərinə hücuma dəstək verməli olan qüvvələr də daxil olmaqla, 28 divizionu döyüşlərin davam etdiyi bölgəyə göndərdi. Sovet qərb cəbhəsi və ehtiyat cəbhəsi qoşunlarının qalıqları geri çəkildi və Mojaysk ətrafında yeni müdafiə xətti yaratdı. İtkilərin sayının çox olmasına baxmayaraq, mühasirəyə düşmüş qüvvələr kiçik dəstələr halında mühasirədən çıxmağı bacarmışdı. Vyazma yaxınlığında döyüşən Sovet qoşunlarının düşmənə qarşı göstərdiyi müqaviməti Sovet ali komandanlığına Moskvanın müdafiəsini təşkil etmək məqsədilə nəzərdə tutulmuş dörd Sovet ordusunun (5-ci, 16-cı, 43-cü və 49-cu ordular) yenidən təşkili üçün vaxt qazandırdı. Bunun ardınca, müdafiəni daha da gücləndirmək üçün Şərqi Sibirdən üç atıcı və iki tank divizionu da Moskva ətrafına gətirildi.

Cəbhənin nisbətən cənub istiqaməti hesab olunan Bryansk yaxınlığında ilkin Sovet müqaviməti Vyazmadakı qədər effektiv deyildi. Belə ki, bu istiqamətdə almanların 2-ci tank qrupu şəhər ətrafından hərəkət edərək 2-ci ordu ilə əlaqə yaradaraq, 3 oktyabra qədər Oryol şəhərini, 6 oktyabr tarixinə qədər isə Bryansk şəhərini işğal etdi.

Havanın dəyişməsi ilə birlikdə almanların işləri də getdikcə çətinləşməyə başladı. 7 oktyabr, çərşənbə axşamı günü ilk qar yağmış və sürətlə ərimişdi ki, bu da yolların və açıq ərazilərin bataqlığa çevrilməsi ilə nəticələnmişdi. Bununla da, alman zirehli qrupları böyük ölçüdə yavaşlamışdı ki, bu da Sovet qüvvələrinə geriyə çəkilmək və yenidən qruplaşmaq imkanı yaratmışdı.

Sovet qoşunları bəzi məqamlarda əks-hücuma keçməyə də nail olmuşdu. Məsələn, Mtsenk şəhəri yaxınlığında almanların 4-cü tank divizionu Dmitri Lelyuşenkonun rəhbərliyi ilə formalaşdırılmış 1-ci qvardiya xüsusi atıcı korpusu və Mixail Katukovun 4-cü tank briqadası tərəfindən pusquya salınmışdı. Ağaclarla örtülü ərazidə gizlənmiş yeni istehsal T-34 tankları alman zirehli texnikalarına ərazidən keçməyə imkan yaratmış, Sovet piyadaları almanların hücumunun qarşısını aldıqdan sonra hər iki cinahdan hücuma keçən Sovet tankları alman "Panzer IV" tanklarını məhv etmişdi. Bu məğlubiyyət almanlara çox pis təsir etmişdi. Hətta Vermaxt sonradan bu hadisənin nəyə görə baş verdiyini dəqiqləşdirmək üçün xüsusi istintaq təşkil etmişdi. Quderian və onun qoşunları döyüşlər ərzində alman istehsalı tankların Sovet T-34 tanklarına qarşı aciz olduğunu başa düşmüşdü. General Quderian yazırdı ki, "Bizim "Panzer IV" tankları öz 75 mm-lik qısa topları ilə T-34 tanklarına yalnız arxa tərəfdən mühərriklərinə atəş açmaqla onları məhv edə bilər." Quderian öz xatirələrində yazırdı ki, "ruslar artıq bəzi şeylər öyrənməyə başlayıblar."

Döyüşlər ərzində baş vermiş başqa Sovet əks-hücumları da alman hücumunu zəiflətmişdi. 2-ci alman ordusu Quderianın qüvvələrinə şimaldan dəstək verərək Bryansk cəbhəsinin mühasirəsini tamamlamağı qarşısına məqsəd qoysa da, Qırmızı Ordunun güclü təziyiqi və hava dəstəyi ilə üzləşmişdi.

Sovet qüvvələrinin ilkin məğlubiyyətinin almanlar tərəfindən qiymətləndirilməsinə görə, Vyazma və Bryansk mühasirələrində 673,000 Sovet hərbçisi Vermaxt tərəfindən əsir götürülmüşdü, lakin sonradan aparılan araşdırmalar zamanı bu rəqəmin bir qədər şişirdildiyi deyilsə də, ən azı 514,000 Sovet hərbçisinin əsir düşdüyü aşkarlanmışdır. Bu da Sovet qoşunlarının öz gücünün 41 faizini itirməsi ilə nəticələnmişdi. Sovet komandanlığı bu döyüşlər ərzində 499,001 nəfər şəxsi heyət itirdiklərini açıqlamışdır. 9 oktyabrda Nasist Almaniyasının Propaqanda Nazirliyinin başçısı Otto Ditrix Hitlerə məruzəsi zamanı Moskvanı müdafiə edən orduların məhv olmağa yaxınlaşdığını bildirmişdir. Ditrix mətbuat konfransı zamanı xarici müxbirləri Sovet müqavimətinin bir neçə saat ərzində dağılacağına inandırmışdır. Alman mülki əhalisi arasında Barbarossa əməliyyatının başlanmasından etibarən aşağı düşən ruh yüksəkliyi yenidən artmağa başlamışdır.

Buna baxmayaraq, Sovet müqaviməti artıq Vermaxtı yavaşlatmışdı. 10 oktyabrda almanlar Moskvanın qərbində yerləşən Mojayska çatanda burada yeni Sovet qüvvələri ilə möhkəmləndirilmiş müdafiə xətti ilə qarşılaşdılar. Elə həmin gün Moskvanın müdafiəsi Leninqrad cəbhəsindən geri çağrılan Georgi Jukova tapşırıldı və general-polkovnik İvan Konyev isə onun müavini təyin olundu. 12 oktyabrda Jukov, Mojaysk xəttinin gücləndirilməsi məqsədilə bütün mümkün qüvvələrin toplanmasını əmr etdi. Bu zaman Lüftvaffe hələ də hava nəzarətini əlində saxlayırdı və 537 hava hücumu həyata keçirmişdi ki, bu da təqribən 440 maşın və 150 artilleriya qurğusunun məhv edilməsi ilə nəticələnmişdi.

Stalin 15 oktyabrda Kommunist Partiyası, Silahlı Qüvvələrin Baş Qərargahı və bəzi mülki hökumət ofislərinin Moskvadan Kuybişevə (indiki Samara) təxliyyə olunmasını əmr etdi. Moskvada məhdud sayda dövlət rəsmisi qalmışdı. Bu təxliyyə Moskvanın yerli əhalisi arasında təşviş yaranmasına səbəb oldu. 16-17 oktyabrda mülki əhalinin əksəriyyəti şəhəri tərk etməyə cəhd göstərdi. Bütün bunlara baxmayaraq, Stalin Sovet paytaxtında qaldı ki, bu da əhali arasında qorxu və təşvişin azalmasına təsir etdi.

Mojaysk müdafiə xətti (13-30 oktyabr)

13 oktyabr 1941-ci il tarixinə qədər Vermaxt qoşunları Moskvanın qərbində bu şəhəri qorumaq üçün Kalinindən Volokolamsk və Kaluqa şəhərlərinə qədər uzanan dörd istehkam xətti ilə müdafiə olunan Mojaysk müdafiə xəttinə çatdı. Son gücləndirmələrə baxmayaraq, bu müdafiə xəttini yalnız təqribən 90,000 Sovet hərbçisi tərəfindən qorunurdu ki, bu da hücuma keçən alman qüvvələrinə nisbətən çox az idi. General Jukov ona verilən məhdud resurslara baxmayaraq, öz tabeçiliyində olan qoşunları dörd mühüm nöqtədə yerləşdirməyi qərara aldı: general-leytenant Konstantin Rokossovskinin rəhbərlik etdiyi 16-cı Ordu Volokolamsk şəhərini, general-mayor Leonid Qovorovun rəhbərlik etdiyi 5-ci Ordu Mojaysk şəhərini, general-mayor Qolubevin rəhbərlik etdiyi 43-cü Ordu Maloyaroslavets şəhərini, general-leytenant İvan Zaxarkinin rəhbərlik etdiyi 49-cu Ordu isə Kaluqa şəhərini müdafiə etməli idi.

 
Bütün kişilər cəbhədə olduğuna görə, qadınlar Moskva şəhəri ətrafında tank əleyhinə xəndəklər qazır
 
Moskva küçələrinin birində qurulmuş barrikada, 1941-ci ilin oktyabrı

Moskva şəhərinin özündə isə müdafiəni gücləndirmək məqsədilə tələsik mühəndis-istehkam işləri aparılırdı. Jukovun verdiyi məlumata əsasən, 250 min qadın və uşaq Moskva ətrafında xəndək və tank əleyhinə çuxurların qazılması işinə cəlb olunmuşdu. Şəhərdə yerləşən mülki təyinatlı zavodlarda artıq hərbi təyinatlı məhsullar istehsal olunmağa başlanmışdı. Məsələn, bir avtomobil zavodu avtomatik silah üçün mərmilər istehsal edən zavoda çevrilmişdi, saat zavodunda mina partladıcıları, şokolad fabrikində cəbhəyə göndərilmək üçün ərzaq istehsal olunurdu, həmçinin avtomobil təmiri stansiyasında zədələnmiş tank və digər hərbi texnikanın təmiri həyata keçirilirdi. Bütün bu hazırlıqlara baxmayaraq, paytaxt alman tanklarının atəş radiusu daxilində yerləşirdi və Lüftvaffe şəhər üzərində genişmiqyaslı hava reydləri həyata keçirirdi. Lakin, bu hava reydləri ekstensiv hava hücumundan müdafiə vasitələrinin təsiri altında baş tutduğundan və mülki yanğın briqadaları effektli fəaliyyət göstərdiklərinə görə şəhərdə ciddi dağıntılara səbəb olmamışdı.

13 oktyabr 1941-ci ildə (başqa mənbələrə görə 15 oktyabr) Vermaxt hücumlarını davam etdirməyə başladı. İlk növbədə, alman qüvvələri nisbətən zəif müdafiə olunan Kalinin şəhərinin şimal-şərqindən, həmçinin cənubdan Kaluqa və Tula şəhərləri istiqamətindən hücuma keçdi. 14 oktyabra qədər almanlar Tula istisna olmaqla, qalan bütün qeyd olunan məntəqələri ələ keçirməyə nail oldu. Bu cür ilkin qələbələrdən ruhlanan almanlar möhkəmləndirilmiş müdafiə xəttinə qarşı cinah hücumu təşkil etdi. Nəticədə, alman qoşunları intensiv döyüşlərdən sonra 18 oktyabrda Mojaysk və Maloyaroslavets, 21 oktyabrda Naro-Fominsk və 27 oktyabrda Volokolamsk şəhərlərini ələ keçirdi. Cinah hücumu təhlükəsinin getdikcə artması səbəbilə Jukov öz qoşunlarını Nara çayının şərqinə qədər geri çəkməyə məcbur oldu.

Cənubda almanların 2-ci tank ordusu Tula istiqamətində hücumu heç bir müqavimətə rast gəlmədən davam etdirdi. Çünki, Mojaysk müdafiə xətti bura qədər uzanmırdı və buna görə də həmin istiqamətdə hücumun qarşısını ala biləcək Sovet qoşunları yox idi. Buna baxmayaraq, pisləşən hava şəraiti, yanacaq problemləri, zədələnmiş yollar və körpülər almanların hücumunu ləngitdi ki, bu da Quderianın rəhbərlik etdiyi alman qoşunlarının 26 oktyabra qədər Tula şəhəri ətrafına çatmağına imkan vermədi. Almanların ilkin hücum planına görə onlar Tulanı tezliklə ələ keçirdikdən sonra cinah hücumu ilə Moskva ətrafına çıxmalı idilər. 29 oktyabrda almanların Tula şəhərinə ilk hücumu Sovet qoşunlarının 50-ci Ordusu və mülki könüllülər tərəfindən dayandırıldı. 31 oktyabrda alman ordusunun yüksək komandanlığı lojistik təchizat problemləri aradan qaldırılana və hava şəraiti normallaşana qədər bütün hücum əməliyyatlarını təxirə salmaq haqqında qərar qəbul etdi.

Vermaxtın Moskva istiqamətində hücumu (1 noyabr – 5 dekabr)

Oktyabrın sonlarına qədər alman qüvvələri artıq taqətdən düşmüş vəziyyətdə idi. Belə ki, onların maşınlarının yalnız üçdə bir hissəsi işlək halda idi, həmçinin isti geyim də daxil olmaqla, digər qış təchizatının cəbhə xəttinə çatdırılmasında problemlər mövcud idi. 1939-cu ildə Varşavanın işğalının almanlara baha başa gəlməsindən sonra, onlar bu cür böyük şəhərlərə güclü piyada qüvvələri dəstəyi olmadan birbaşa tanklarla daxil olmağı çox riskli sayırdı.

Qırmızı Ordu və mülki əhali arasında ruh yüksəkliyini daha da artırmaq məqsədilə Stalin, 7 noyabr tarixində (İnqilab günü) Qırmızı meydanda ənənəvi hərbi paradın keçirilməsini əmr etdi. Hərbi paradda iştirak edən Sovet qoşunları Kremlin binasının qarşısından keçərək birbaşa cəbhəyə yola düşdü. Bu parad cəbhə xəttində davam edən Sovet müqavimətini simvolik cəhətdən nümayiş etdirdi və növbəti illərdə baş vermiş döyüş əməliyyatlarına da psixoloji təsir göstərdi. Bu cəsur göstəriyə baxmayaraq, Qırmızı Ordunun mövqeləri təhlükəli vəziyyətdə qalmaqda davam edirdi. Baxmayaraq ki, Sovet rəhbərliyi gözlənilən alman hücumuna qarşı KlinTula şəhərlərini yüz minə yaxın yeni qüvvə ilə gücləndirmişdi, bununla belə, Sovet müdafiəçiləri rəqibə nisbətən zəif hesab olunurdu. Buna baxmayaraq, Stalin alman mövqelərinə doğru bir neçə preventiv əks-hücumlar təşkil etməyi tapşırırdı. Jukov isə onun bu qərarına etiraz edərək əlində olan bütün ehtiyatın tükənəcəyindən narahatlığını ifadə edirdi. Vermaxt bu cür Sovet əks-hücumlarının əksər hissəsini dəf etməyi bacardı. Yeganə uğur kimi Moskvanın qərbində yerləşən Aleksino şəhəri yaxınlığında baş tutmuş döyüşdə Sovet tanklarının alman 4-cü ordusuna ciddi itkilər verməsini qeyd etmək olar. Həmin döyüş zamanı almanların tank əleyhinə silahlara sahib olmamasına görə onlar yeni və yaxşı müdafiə olunan Sovet T-34 tanklarını dayandıra bilməmişdilər.

31 oktyabrdan 13 noyabra qədər Vermaxt yüksək komandanlığı Moskva istiqamətində ikinci hücumu təşkil etmək məqsədli hazırlıqlarına fasilə verdi. Almanların bu istiqamətdə əsas zərbə gücü hesab olunan Mərkəz Ordu Qrupu hələ də güclü hərbi birləşmə hesab olunsa da, aramsız döyüşlər onun döyüş qabiliyyətini aşağı salmışdı. Almanlar Sovet rəhbərliyinin şərqdən cəbhə xəttinə gətirdiyi yeni qüvvələrdən xəbərdar olsa da, Sovet tərəfinin döyüşlər ərzində verdiyi çoxsaylı itkilərə görə onların güclü müdafiə təşkil edə biləcəyini gözləmirdi. Lakin, oktyabr ayındakı vəziyyətə nisbətən, Sovet motoatıcı divizionları daha əlverişli müdafiə mövqeləri ələ keçirməyə nail olmuşdu. Sovet qoşunları cəbhənin əksər hissəsində çoxqatlı müdafiə sistemi qurmağa nail olmuşdular və ikinci eşalon müdafiə mövqelərində ən azı iki atıcı divizion yerləşdirmişdilər. Artilleriya dəstəyi təmin olunan mühəndis-istehkam qrupları alman qoşunlarının hücumunun gözlənildiyi əsas yollarda mövqe tuturdu. Həmçinin, cəbhədən arxada döyüş üçün əlverişli bir neçə Sovet ordusu da mövcud idi. Son olaraq onu da qeyd etmək lazımdır ki, Sovet qoşunları, xüsusilə zabitlər indi daha təcrübəli idi və hücum üçün daha yaxşı hazırlanmışdılar.

15 noyabr 1941-ci ilə qədər şaxtanın təsirindən yer dondu ki, bu da palçıq problemini həll etdi. 51 diviziondan ibarət zirehli alman qoşunları hücuma keçərək, Moskvanın mühasirəyə alınması hədəflərinə çatmaq üçün paytaxtın şərqində yerləşən Noqinsk şəhərində əlaqə qurmalı idilər. Bu məqsədə çatmaq üçün almanların 3-cü və 4-cü tank qrupları Volqa su anbarı və Mojaysk arasında qüvvələrini toplamalı və Sovet 30-cu ordusunu keçərək Klin və Solneçnoqorska çatmaqla paytaxtı şimaldan mühasirəyə almalı idi. Cənubda, 2-ci tank ordusu Tulanı keçərək, hələ də Sovet qoşunlarının nəzarəti altında olan KaşiraKolomnaya hücuma keçməli, daha sonra şimala doğru cinah hücumu təşkil etməklə Noqinskdə digər alman qoşunları ilə birləşməli idi. 4-cü alman piyada ordusu isə mərkəz istiqamətdən irəliləyərək cəbhə xəttindəki Sovet qoşunlarını geriyə doğru sıxışdırmalı idi.

Uğursuz hücum

15 noyabr 1941-ci ildə alman tank orduları Klin istiqamətində hücuma başladı, hansı ki, Stalinin əmri ilə Sovet qoşunları Volokolamsk istiqamətində əks-hücuma hazırlaşdıqları üçün Klin yaxınlığında heç bir ehtiyat qüvvə saxlamamışdılar. İlkin alman hücumları cəbhənin iki yerə bölünməsi, həmçinin Sovet qoşunlarının 16-cı və 30-cu ordularının bir-birindən ayrılması ilə nəticələndi. Ağır döyüşlər bir neçə gün davam etdi. Bu döyüşlər barədə Jukov sonradan öz xatirələrində qeyd edirdi ki, "düşmən bütün itkilərinə baxmayaraq, nəyin bahasına olursa-olsun Moskvaya çatmaq üçün döyüşürdü." Vermaxtın bütün cəhdlərinə baxmayaraq, çoxqatlı müdafiə sistemi Sovet tərəfinin itkilərinin sayını azaldırdı.

 
Alman hərbçilər Moskva yaxınlığında yaralanmış komandirlərinə yardım edir, 1941-ci ilin noyabr-dekabr ayları

Almanların 3-cü tank ordusu ağır döyüşlərdən sonra 23 noyabrda Klin şəhərini, 24 noyabra qədər isə Solneçnoqorsk şəhərini ələ keçirməyi bacardı. Buna baxmayaraq, Sovet qoşunlarının müqaviməti hələ də güclü idi və bu döyüşlər hələ heç nəyi həll etməmişdi. Deyilənlərə görə, Stalin Jukovdan Moskvanın necə uğurla müdafiə olunacağını soruşmuş və Jukov da cavabında bunun mümkün olduğunu, lakin bu məqsədə çatmaq üçün onlara təcili şəkildə ehtiyat qüvvənin lazım olduğunu bildirmişdir. 27 noyabra qədər almanların 7-ci tank divizionu Moskvaya çatmaq üçün sonuncu mühüm maneə hesab olunan Moskva-Volqa kanalının üzərindən keçən körpünü ələ keçirərək Kremlinə 35 km məsafəyə qədər yaxınlaşsa da, sonradan 1-ci zərbə ordusunun güclü əks-hücumu nəticəsində geri çəkilməyə məcbur oldular. Elə həmin tarixlərdə alman qoşunları Moskvanın mərkəzindən 29 km şimal-qərbdə yerləşən Lobnya şəhərinə çatdı və alman zabitləri Sovet paytaxtında yerləşən bəzi mühüm binalara daxil olmağı bacardı. Davam edən ağır döyüşlər nəticəsində həm Sovet, həm də alman qüvvələri getdikcə tükənirdi.

 
Moskvanın qərbində mövqe tutan alman hərbçiləri, 1941-ci ilin dekabrı

18 noyabr 1941-ci ildə Tula yaxınlığında baş tutmuş döyüşlərdə almanların 2-ci tank ordusu bu şəhəri mühasirəyə almağa cəhdlər etdi. Alman qoşunları qış geyimi və təchizatına sahib olmadan yorğun vəziyyətdə döyüşməyə davam edirdi. Almanların ilkin hücumları onların hər gün yalnızca 5–10 km irəliləməsi ilə nəticələnirdi. Tula yaxınlığında mövqe tutan alman tank ordularının Sovet qoşunlarının 49-cu və 50-ci orduları tərəfindən cinah hücumlarına məruz qalması onların hücumunu getdikcə yavaşladırdı. Buna baxmayaraq, Quderianın tabeçilyi altındakı alman qoşunları 22 noyabr 1941-ci ildə Stalinoqorsku işğal etdi və burada yerləşən Sovet atıcı divizionunu mühasirəyə aldı. 26 noyabrda alman tankları Moskva yolunda yerləşən çox əhəmiyyətli Kaşira şəhərinə daxil oldu. Buna cavab olaraq, növbəti gün həmin istiqamətdə Sovet əks-hücumu baş tutdu. General Belovun 2-ci süvari korpusu 173-cü atıcı divizion, 9-cu tank briqadası, iki əlahiddə tank batalyonu, həmçinin təlim və milis birliklərinin dəstəyi sayəsində Kaşira yaxınlığında alman hücumunun qarşısını ala bildi.:35–36 Dekabrın əvvəllərində almanlar şəhərdən geri çəkilməyə məcbur oldu. Sovet qoşunlarının nəzarəti altında saxlanılan Tula şəhəri həm hərbçilər, həm də mülki şəxslər tərəfindən müdafiə olunurdu. Cənub istiqamətində almanlar heç vaxt paytaxta yaxınlaşa bilmədilər.

Moskvanın şimal və cənub istiqamətlərində ciddi müqavimətlə üzləşən alman qoşunları 1 dekabr tarixində Minsk-Moskva yolu ilə birbaşa Moskva istiqamətində hücuma başlamağa qərar verdi. Bu hücum məhdud tank dəstəyi ilə təmin olunmuşdu və ekstensiv Sovet müdafiəsinə qarşı həyata keçirilirdi. Almanların bu hücum cəhdi Sovet qoşunlarının 1-ci qvardiya motoatıcı divizionunun müqaviməti ilə üzləşdi, həmçinin 33-cü ordunun cinah əks-hücumu nəticəsində dayandırıldı. Elə eyni gündə, Vermaxtın Moskva istiqamətində hücumda iştirak edən yeganə xarici hərbi birləşməsi olan fransızlardan ibarət 638-ci piyada alayı Dyutkovo kəndi yaxınlığında döyüşlərə qoşuldu. 2 dekabrda almanların kəşfiyyat batalyonu Moskvanın mərkəzindən 30 km uzaqlıqda yerləşən Ximki şəhərinə, həmçinin burada yerləşən dəmiryolu stansiyasına çatmağı bacardı. Bu, alman qüvvələrinin Moskvaya ən çox yaxınlaşdığı məqam kimi tarixə düşdü.

 
Qırmızı Ordunun qış geyimində olan hərbçiləri

1941-1942-ci illərin qış fəsli 20-ci əsrdə Avropanın ən soyuq qışı kimi tarixə keçmişdi. 30 noyabrda alman generalı fon Bok Berlinə məruzə edərək, temperaturun – 45 °C olduğunu bildirmişdir. 6-cı tank divizionunun komandiri general Erxard Raus temperaturun gündəlik gedişatını öz gündəliyində qeyd edirdi. Həmin məlumatlara əsasən daha soyuq dövr dekabrın 4-dən 7-nə qədər davam etmişdir. Belə ki, həmin dövr ərzində temperatur –36 ilə –38 °C arasında dəyişirdi. Rəsmi Sovet Meteoroloji Xidmətinin məlumatlarında isə dekabrda qeydə alınmış ən aşağı temperatur –28.8 °C olmuşdu. Alman qoşunlarında qış üçün münasib geyim təchizatının olmaması səbəbilə alman hərbçilər arasında 130,000-dən çox donvurma halı qeydə alınmışdı. Sürtkü yağları donduğuna görə texnikalar istifadə olunmazdan hələ bir neçə saat əvvəldən qızdırılmağa başlanırdı. Eyni soyuq hava Sovet qoşunlarına da təsir edirdi, lakin onlar daha yaxşı təchizatlı idi.

Almanların Moskva istiqamətində hücumu dayanmışdı. Alman generalı Haynts Quderian öz gündəliyində yazırdı ki, "Moskva istiqamətində hücum uğursuz oldu. Biz düşmənin gücünü, onun sayını və iqlim şəraitini düzgün qiymətləndirmədik. Xoşbəxtlikdən, mən öz tabeçiliyimdəki qoşunları 5 dekabrda dayandırdım, yoxsa itkilər qaçılmaz olacaqdı."

Sovet əks-hücumu

 
Sovet qoşunlarının qış əks-hücumu, 5 dekabr 1941 – 7 may 1942

Vermaxtın Moskva istiqamətində hücumları dayandırmasına baxmayaraq, alman kəşfiyyat orqanları belə hesab edirdi ki, Sovet qoşunlarının artıq ehtiyat qüvvəsi qalmayıb və onlar əks-hücuma keçə bilməyəcəklər. Stalinin göstərişi ilə SibirUzaq Şərqdən 18 divizion, 1700 tank və 1500-dən çox döyüş təyyarəsinin cəbhə xəttinə göndərilməsi ilə almanların bu gözləntilərinin səhv olduğu üzə çıxdı. Dekabrın əvvəllərinə qədər Qırmızı Ordunun 58 divizion ehtiyat qüvvə toplaması ilə birlikdə Stalin generallar Jukov və Vasilevski tərəfindən hazırlanmış əks-hücum planını qəbul etdi. Bu yeni ehtiyatlarla birlikdə Sovet qüvvələrinin döyüşə hazır vəziyyətdə 1,100,000 nəfər şəxsi heyəti oldu ki, bu da alman qoşunlarının sayından bir qədər üstün idi. Buna baxmayaraq, qoşunların düzgün mövqelərdə yerləşdirilməsi nəticəsində bəzi mühüm nöqtələrdə Sovet qoşunlarının rəqib üzərində şəxsi heyətin sayı baxımından ikiqat üstünlüyü təmin olundu.

5 dekabr 1941-ci ildə "Moskvaya birbaşa təhdidin aradan qaldırılması" məqsədilə Sovet qoşunları Kalinin cəbhəsində əks-hücuma keçdi. Cənub-qərb və Qərb cəbhələri də növbəti gün öz hücum əməliyyatlarına başladılar. Bir neçə günlük kiçik irəliləyişlərdən sonra Sovet orduları 12 dekabrda Solneçnoqorsk və 15 dekabrda Klin üzərində nəzarəti bərpa etdi. Quderianın rəhbərlik etdiyi alman qoşunları tələsik Venev istiqamətində, daha sonra isə Suxiniçi ətrafına qədər geri çəkildi. Bununla da, Tula şəhərinə yaranmış birbaşa təhlükə aradan qalxdı.:44–46, 48–51

8 dekabr tarixində Hitler 39 nömrəli direktivi imzaladı ki, bununla da alman qoşunları bütün cəbhə boyunca müdafiəyə çəkildi. Quderian bu qərarın qəbul olunduğu gün Hans Şmidt və Volfram fon Rixthofenlə müzakirəsi zamanı hazırkı cəbhə xəttini əldə saxlamağın mümkün olmadığına razılaşdılar. 14 dekabrda Frants Halder və Günter fon Kluqe Hitlerin təsdiqi olmadan öz qoşunlarının məhdud bir hissəsini Oka çayının qərb sahilinə çıxartdı. 20 dekabrda alman yüksək rütbəli zabitlərinin görüşü zamanı Hitler öz hərbçilərinə cəbhə xəttinin hər bir hissəsini sona qədər müdafiə etməyi "ehtiyac olarsa, artilleriya atəşi altında səngər qazmağı davam etdirməyi" əmr etdi. Lakin, Quderian Hitlerin bu qərarına etiraz edərək itkilərin döyüşlərdən daha çox, soyuq hava şəraitindən baş verdiyini və qış təchizatının vaxtlı-vaxtında çatdırılmadığını bildirdi. Buna baxmayaraq, Hitler mövcud cəbhə xəttinin müdafiə olunmasında israrını davam etdirdi və 25 dekabra qədər onun bu qərarına qarşı çıxan Quderianı, həmçinin müvafiq olaraq 4-cü tank ordusu və 9-cu ordunun komandirləri olan Höpner və Ştraussu da vəzifəsindən uzaqlaşdırdı. Fedor fon Bok da rəsmi qeydlərdə "səhhətində yaranmış problemlərə görə" vəzifəsindən uzaqlaşdırıldı. Hitlerin əsas köməkçilərindən biri olan Volter fon Brauxiç də 19 dekabrda vəzifəsindən alındı.:42

 
Tula yaxınlığında döyüşlərdə iştirak edən Sovet pulemyotçusu piyadaları atəş dəstəyi ilə təmin edir, 1941-ci ilin noyabrı

Dekabrın ikinci yarısında Lüftvaffe tamamilə iflic vəziyyətinə düşmüşdü. Temperaturun −42 °C-yə çatması ilə birlikdə meteoroloji rekord qeydə alındı. Temperaturun getdikcə azalması lojistik təchizat və texniki təminatda çətinliklərin yaranmasına səbəb olmuşdu. Lüftvaffe virtual olaraq Moskva səmalarından uzaqlaşdırılmışdı və Sovet Hərbi Hava Qüvvələri getdikcə üstünlüyü ələ alırdı. Lüftvaffenin yenidən gücləndirilməsi ilə birlikdə Hitler situasiyanı qoruyacağına ümid edirdi. Almaniyadan 102 ədəd "Junkers Ju-52"lərdən ibarət iki bomardmançı və dörd nəqliyyat təyyarəsi qrupunun gəlməsi ilə cəbhədə döyüşən alman qüvvələri dəstəklə təmin olundu, həmçinin mühasirəyə düşmüş hərbi birliklər təxliyyə olundu. Bu hava dəstəyi sayəsində Mərkəz Ordu Qrupu tamamilə yox olmaqdan qurtuldu. Sovet qoşunlarının bütün cəhdlərinə baxmayaraq, Lüftvaffe Mərkəz Ordu Qrupunun sağ qalmasında mühüm rol oynadı. 17 və 22 dekabr tarixləri aralığında alman hərbi hava qüvvələrinə məxsus təyyarələr Tula yaxınlığında düşmənin 299 texnikasını və 23 tankını məhv etdilər ki, bu da Qırmızı Ordunun almanları təqib etməsinin qarşısını aldı.

Cəbhənin mərkəz istiqamətində Sovet qoşunlarının sürəti daha aşağı idi. Sovet qoşunları yalnız on günlük ağır döyüşlərdən sonra 26 dekabrda Naro-Fominsk, 28 dekabrda Kaluqa, 2 yanvarda Maloyaroslavets şəhərlərini azad etdi. Sovet orduları 7 yanvar 1942-ci il tarixinə qədər baş vermiş döyüşlərdən sonra almanları Moskva şəhərindən 100–250 km məsafədə uzaqlaşmağa məcbur etdilər. Stalin hücumların davam etdirilməsini və almanların Mərkəz Ordu Qrupunu məhv etməyi əmr etsə də, artıq taqətdən düşmüş Qırmızı Ordu hissələri bu tapşırığı yerinə yetirə bilmədi.

Nəticə

 
"Moskvanın müdafiəsinə görə" medalı: 1 may 1944-cü ildən etibarən 1,028,600 nəfər bu medalla təltif olunmuşdur.

Qırmızı Ordunun qış əks-hücumu alman qoşunlarının Moskva ətrafından çəkilməsi ilə nəticələnsə də, şəhər cəbhə xəttinə yaxın məsafədə yerləşdiyi üçün potensial təhlükə qalırdı. Buna görə də Stalin ilk növbədə Moskvanın təhlükəsizliyini təmin etməyi qarşısına məqsəd qoymuşdu. Moskvadan başlayan əks-hücumdan dərhal sonra, Rjev istiqamətində ardıcıl Sovet hücumları hər iki tərəfin çoxsaylı itkilər verməsi ilə nəticələndi. 1943-cü ilin əvvəllərindən etibarən almanlar cəbhənin qərb istiqamətində geri çəkilməyə başladı. İkinci Smolensk döyüşü nəticəsində məğlub olan almanların Mərkəz Ordu Qrupu Smolensk körpüsü və Dnepr çayının sol sahilindən geri çəkilməsinə baxmayaraq, Moskvanın tam təhlükəsizliyi hələ də təmin olunmamışdı.

Hitler 19 dekabr 1941-ci ildə Moskvanın ələ keçirilməsində uğursuz fəaliyyət göstərən alman qoşunlarının Ali Baş Komandanı Valter fon Brauxiçi vəzifəsindən uzaqlaşdırdı, həmçinin qoşunların idarəçiliyini və hərbi qərarların qəbul olunmasına dair bütün öhdəliyi öz üzərinə götürdü. Bundan başqa, Hitler öz ətrafındakı qərargah zabitlərini çox az və ya heç döyüş təcrübəsi olmayanlar arasından seçdi.

1941-ci ilin iyun ayından bəri ilk dəfə olaraq, Sovet qüvvələri almanların qarşısını aldı və onları geri çəkilməyə məcbur etdi. Bu, Stalinin özünəinam hissinin artmasına və hücumu davam etdirmə qərarı verməsinə səbəb oldu. 5 yanvar 1942-ci ildə Kremlində baş tutmuş görüş zamanı Stalin ümumi payız hücumunun başlayacağını və bu hücumun Moskva, Leninqrad, XarkovKrım yaxınlığından başlayacağını elan etdi. Bu plan Jukovun təklifləri əsasında hazırlanmışdı. Qırmızı Ordunun ehtiyat qüvvələri və Vermaxtın taktiki cəhətdən bacarıqlı qoşunları arasında Rjev yaxınlığında baş tutmuş qanlı döyüşlər, həmçinin İkinci Xarkov döyüşündə Sovet qoşunlarının məğlub olması, Demyansk cibində Sovet qoşunlarının uğursuz hücum cəhdi, Leninqradın blokadasını aradan qaldırmaq məqsədilə hücuma keçən general Andrey Vlasovun ordusunun mühasirəyə düşməsi və Krım istiqamətində hücuma keçən Sovet qüvvələrinin ciddi itkilər verərək məğlub olması ilə birlikdə Sovet tərəfi bu hücumda gözlənilən uğur əldə edə bilmədi. Sovet qoşunlarının bu uğursuzluqları Stalinqrad döyüşündə cəbhənin cənub istiqamətində almanların uğur qazanması ilə nəticələndi.

Miras

 
Moskva döyüşünün 60-cı ildönümünə həsr olunan rus poçt markası

Moskvanın müdafiəsi alman işğalçılarına qarşı Sovet müqavimətinin simvoluna çevrildi. Faşizm üzərində Qələbə Gününün 20-ci ildönümündə, 1965-ci ildə Moskvaya "Qəhrəman şəhər" titulu verildi. 1995-ci ildə Moskvanın Müdafiəsi Muzeyi yaradıldı.

Rusiyanın paytaxtı Moskva şəhərinin Qırmızı meydanında Oktyabr inqilabının şərəfinə müntəzəm olaraq hər ilin noyabr ayının 7-də təşkil olunan Oktyabr inqilabı paradı 1995-ci ildən etibarən artıq milli səviyyədə qeyd edilmir. Parad Rusiyada Hərbi Şərəf Gününə daxil olan tarixi hadisə şəklində keçirilir. Bu paradda Rusiya Silahlı Qüvvələrinin Moskva Qarnizonu və Qərb Hərbi Dairəsinin üç min nəfərə yaxın hərbi qulluqçusu iştirak edir. Həmin parada Moskva şəhərinin meri başçılıq edir və o, parad zamanı çıxış edir. Parad başlamazdan əvvəl, Moskva döyüşü gənc tələbələr və könüllülər tərəfindən "yenidən canlandırılır."

 
İkinci dünya müharibəsində döyüşmüş Qırmızı Ordunun standart uniformasını geyinmiş hərbçilər Qırmızı meydandan keçərkən, 7 noyabr 2018-ci il.

Paradda iştirak edən qoşunları həmişə silahlı qüvvələrin yüksək rütbəli veteranı (adətən polkovnik rütbəli hərbçi) idarə edir və parad ərzində onlara müəyyən göstərişlər verir. Parad ərzində musiqi dəstəyi həmişə Moskva Qarnizonu Mərkəzləşdirilmiş Orkestri, həmçinin Qərb Hərbi Dairəsinin müxtəlif hərbi orkestrləri və Rusiya Müdafiə Nazirliyinin Mərkəzi Hərbi Orkestri tərəfindən təmin olunur.

İtkilər

Müxtəlif mənbələr tərəfindən fərqli rəqəmlər açıqlandığına görə Moskva döyüşü ərzində alman və Sovet itkilərinin dəqiq sayı müzakirə mövzusu hesab olunur. Döyüşlərin başlanğıc tarixi kimi Tayfun əməliyyatının başlandığı 30 sentyabr 1941-ci il tarixi (bəzən 2 oktyabr 1941-ci il) əsas götürülsə də, bu döyüşün nə vaxt başa çatması haqqında iki müxtəlif tarix qeyd olunur. Bəzi mənbələr (Erikson və Qlantz kimi) Sovet qoşunlarının Rjev hücumunun bu döyüşlərə aid olmadığını və onun fərqli əməliyyat olduğunu bildirməsinə baxmayaraq, başqa mənbələr bunu qəbul etmir. Rjev hücumunu başqa əməliyyata aid edən mənbələrə görə Moskva döyüşü 7 yanvar 1942-ci ildə başa çatmışdır.

Bu döyüş zamanı baş vermiş itkilərə görə də bir-birindən çox fərqlənən rəqəmlər səsləndirilir. Barbarossa əməliyyatına dair kitabın müəllifi olan Con Erikson öz kitabında qeyd edir ki, 1941-ci ilin oktyabrı və 1942-ci ilin yanvar ayları aralığındakı tarixlərdə baş vermiş Sovet itkilərinin sayı 653,924 nəfərdir. Qlantz isə özünün "Titanlar döyüşəndə" adlı kitabında Sovet qoşunlarının 7 yanvar 1942-ci ilə qədər müdafiə döyüşlərində 658,279 nəfər, qış əks-hücumu zamanı isə əlavə olaraq 370,955 nəfər itki verdiyini qeyd edir. Vermaxtın rəsmi məlumatına əsasən Mərkəz Ordu Qrupunun alman qoşunlarından 1 oktyabr 1941-ci ildən 10 yanvar 1942-ci ilə qədər baş vermiş döyüşlərdə 35,757 nəfər həlak olmuş, 128,716 nəfər yaralanmış və 9,721 nəfər itkin düşmüşdür. Lakin, bu rəsmi məlumatda cəbhədə döyüşən fərdi batalyon və divizion komandirlərinin məlumatları əks olunmadığına görə alman qoşunları arasında baş vermiş itkilərin rəsmi qeyd olunan məlumatlara nisbətən daha çox olduğu güman edilir.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. Why Germany Nearly Won: A New History of the Second World War in Europe, by Steven D. Mercatante
  2. Operation Typhoon: Hitler's March on Moscow, October 1941, by David Stahel
  3. Kiev 1941, by David Stahel
  4. Glantz (1995), p. 78.
  5. Bergström 2007 p.90.
  6. Williamson 1983, p.132.
  7. Both Sources use Luftwaffe records. The often quoted figures of 900–1,300 do not correspond with recorded Luftwaffe strength returns. Sources: Prien, J./Stremmer, G./Rodeike, P./ Bock, W. Die Jagdfliegerverbande der Deutschen Luftwaffe 1934 bis 1945, Teil 6/I and II; U.S National Archives, German Orders of Battle, Statistics of Quarter Years.
  8. Bergström 2007, p. 111.
  9. Roberts, Andrew (2009). The Storm of War. A New History of the Second World War. London. səh. 175.
  10. William L.Shirer, "The Rise and Fall of the Third Reich" – book III, Swedish, chapter 24, pp275-287
  11. Heinz Guderian, Erinnerungen eines Soldaten (Memoirs of a soldier), Smolensk, Rusich, 1999, p. 229.
  12. Great Soviet Encyclopedia, Moscow, 1973–1978, entry "Battle of Smolensk"
  13. Guderian, pp. 267–272.
  14. Alan F. Wilt. Hitler's Late Summer Pause in 1941. Military Affairs, Vol. 45, No. 4 (December 1981), pp. 187–191
  15. Flitton, 1994
  16. Niepold, Gerd (1993). Plan Barbarossa // In David M. Glantz (ed.). The Initial Period of War on the Eastern Front, 22 June – August 1941: Proceedings of the Fourth Art of War Symposium, Garmisch, FRG, October 1987. Cass series on Soviet military theory and practice. 2. Psychology Press. səh. 67. ISBN 978-0-7146-3375-6.
  17. Stahel, David (2014). Operacja "Tajfun". Warsaw: "Książka i Wiedza". 89. ISBN 978-83-05-136402.
  18. Bergstöm 2007, p. 90.
  19. Guderian, pp. 307–9.
  20. Hardesty, 1991, p. 61.
  21. Bergström 2007, p. 118.
  22. Bergström 2007, pp. 90–91.
  23. Guderian, p. 307
  24. Clark Chapter 8,"The Start of the Moscow Offensive", p.156 (diagram)
  25. Glantz, chapter 6, sub-ch. "Viaz'ma and Briansk", pp. 74 ff.
  26. Vasilevsky, p. 139.
  27. Guderian, p. 316.
  28. Clark, pp. 165–166.
  29. Guderian, p. 318.
  30. David M. Glantz. When Titans Clashed. 80, 81.
  31. Bergström 2007, p. 91.
  32. Geoffrey Jukes, The Second World War – The Eastern Front 1941–1945, Osprey, 2002, ISBN 1-84176-391-8, p. 29.
  33. Jukes, p. 31.
  34. Glantz, When Titans Clashed p. 336 n15.
  35. Smith, Howard K. (1942). Last Train from Berlin. Knopf. 83–91.
  36. The Great Soviet Encyclopedia, 3rd Edition (1970–1979). 2010 The Gale Group, Inc.
  37. Zhukov, Georgy (1974). Marshal of Victory, Volume II. Pen and Sword Books Ltd. 7, 19. ISBN 978-1-78159-291-5.
  38. Zhukov, tome 2, p. 10.
  39. Plocher 1968, p. 231.
  40. Bergström 2007, p. 93
  41. Zhukov, tome 2, p. 17.
  42. Marshal Zhukov's Greatest Battles p.50.
  43. Zhukov, tome 2, p. 22.
  44. Braithwaite, pp. 184–210.
  45. Zhukov, tome 2, p. 24.
  46. Guderian, pp. 329–30.
  47. Zhukov, tome 2, pp. 23–5.
  48. Glantz, chapter 6, sub-ch. "To the Gates", pp. 80ff.
  49. Zhukov, tome 2, p. 27.
  50. Klink, pp. 574; 590–592
  51. Zhukov, tome 2, p. 28.
  52. Guderian, p. 345.
  53. Guderian, p. 340.
  54. Erickson, 'The Road to Stalingrad,' p. 260
  55. A.P. Belov, Moscow is behind us, Moscow, Voenizdat, 1963, p. 97.
  56. Belov, p. 106.
  57. Beyda, Oleg (7 August 2016). "'La Grande Armeé in Field Gray': The Legion of French Volunteers Against Bolshevism, 1941". The Journal of Slavic Military Studies. 29 (3): 500–518. doi:10.1080/13518046.2016.1200393.
  58. Henry Steele Commager, The Story of the Second World War, p. 144
  59. Christopher Argyle, Chronology of World War II Day by Day, p. 78
  60. Chew (1981), p. 34.
  61. Raus (2009), p. 89.
  62. Jukes, p. 32.
  63. Guderian, pp. 354–5.
  64. Goldman p. 177
  65. Zhukov, tome 2, p. 37.
  66. Guderian, pp. 353–5.
  67. Guderian, p. 354.
  68. Guderian, pp. 360–1.
  69. Guderian, pp. 363–4.
  70. Great Soviet Encyclopedia, Moscow, 1973–78, entry "Battle of Moscow 1941–42"
  71. Guderian, p. 359.
  72. Bergstrom 2003, p. 297.
  73. Bergström 2007, pp. 112–113.
  74. Bergström 2003, p. 299.
  75. Glantz and House 1995, pp. 91–97.
  76. Roberts, Cynthia A. (December 1995). "Planning for war: the Red Army and the catastrophe of 1941". Europe-Asia Studies. 47 (8): 1293–1326. doi:10.1080/09668139508412322. JSTOR 153299. Marshal Georgii K. Zhukov, who had pressed Stalin on several occasions to alert and reinforce the army, nonetheless recalled the shock of the German attack when he noted that 'neither the defence commissariat, myself, my predecessors B.M. Shaposhnikov and K.A. Meretskov, nor the General Staff thought that the enemy could concentrate such a mass of ... forces and commit them on the first day ...
  77. Guderian, p. 365.
  78. Zhukov, tome 2, pp. 43–4.
  79. Rodric Braithwaite, "Moscow 1941: A City and Its People at War", p. 345.
  80. AnydayGuide. "Anniversary of the 1941 October Revolution Day Parade in Russia / November 7, 2016". AnydayGuide. İstifadə tarixi: 2019-02-28.
  81. https://sputniknews.com/amp/russia/201811071069580013-military-parade-moscow/
  82. . 2019-02-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-28.
  83. John Erickson, Barbarossa: The Axis and the Allies, table 12.4
  84. Glantz, Table B
  85. . 25 oktyabr 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 fevral 2019.
  86. Jones, Michael (2009). The Retreat. New York: Thomas Dunne Books. 107, 126–7, 292. ISBN 9780719569265.

Mənbə

  • История Второй мировой войны. том 4. — М.: Воениздат, 1975.
  • А. В. Исаев. Котлы 41-го: История ВОВ, которую мы не знали. — М.: Эксмо2005.
  • А. В. Исаев. Краткий курс истории ВОВ. Наступление маршала Шапошникова
  • Мягков М. Ю. Вермахт у ворот Москвы, 1941–1942
  • * Бок, Федор фон|Федор фон Бок. Я стоял у ворот Москвы. Военные дневники 1941–1945 2009-02-03 at the Wayback Machine

Xarici keçidlər

  • Оборона Москвы — Грань перелома Отечественной войны: рубежи, подвиги, идеология, карта 2015-08-01 at the Wayback Machine
  • 65 лет Московской битвы. Хроника. Боевое соединения сторон. Карты
  • Московское ополчение

moskva, uğrunda, döyüş, Битва, за, Москву, schlacht, moskau, ikinci, dünya, müharibəsi, ərzində, şərq, cəbhəsində, sovet, alman, qoşunları, arasında, baş, vermiş, döyüş, əməliyyatlarına, verilən, addır, sovet, qoşunlarının, hava, hücumundan, müdafiə, sistemi, . Moskva ugrunda doyus rus Bitva za Moskvu alm Schlacht um Moskau Ikinci dunya muharibesi erzinde Serq cebhesinde Sovet ve alman qosunlari arasinda bas vermis doyus emeliyyatlarina verilen addir Moskva ugrunda doyusSovet qosunlarinin hava hucumundan mudafie sistemi ile Moskva semasini mudafie etmeleriTarix 2 oktyabr 1941 7 yanvar 1942Yeri Moskva vilayetiNeticesi SSRI birliklerinin qalib gelmesi Sovet qosunlarinin taktiki qelebesi Alman birliklerinin taktiki megbuliyyeti Barbarossa emeliyyatinin iflasiMunaqise terefleriUcuncu Reyx SSRIKomandan lar Adolf Hitler Fyodor fon Bok Haynts Quderian Iosif Stalin Georgi Jukov Aleksandr VasilevskiTereflerin quvvesi1 oktyabr 1941 1 929 406 esger 1 2 3 1 000 tank 4 14 000 silahli 549 teyyare 5 6 7 599 eks hucum 8 1 oktyabr 1941 1 400 000 esger 3 232 tank 7 600 silahli 936 teyyare 5 1 376 eks hucum 8 Olenler ve yaralananlar174 000 400 000 650 000 1 280 000 Vikianbarda elaqeli mediafayllarBu doyus emeliyyatlari Serq cebhesinin 600 km genisliyindeki sektoru boyunca bas tutmusdur ve strateji ehemiyyetli iki dovre bolunur Birinci dovr Sovet quvvelerinin seheri alman hucumlarindan mudafie etmesinden ikinci dovr ise almanlara qarsi eks hucum emeliyyatindan ibaretdir Doyusler 1941 ci ilin oktyabrindan 1942 ci ilin yanvar ayina qeder davam etmisdir Bu seher Nasist Almaniyasi ve onun muttefiqlerinin Sovet Ittifaqinin isgali ucun esas herbi ve siyasi obyektivlerinden biri idi Almanlarin strateji hucum emeliyyati olan Tayfun emeliyyati iki cinah hucumundan ibaretdi Bele ki bu emeliyyatin planina esasen almanlarin 3 cu ve 4 cu tank ordulari Moskvanin simalindaki Kalinin cebhesine 2 ci tank ordusu Tulanin qerbine Moskva vilayetinin cenub istiqametine gonderilmisdi 4 cu alman ordusu ise qerb istiqametinden birbasa Moskva seheri uzerine hucuma kecmeli idi 9 Ilkin olaraq Sovet qosunlari Moskva vilayetinin strateji mudafiesini teskil etmek meqsedile uc mudafie zolagi yaratdi ve yenice teskil olunmus ehtiyat ordulari ireli cekdi hemcinin Sibir ve Uzaq Serq herbi dairelerinden gelen yeni qosun hisselerini cebhe xettine gonderdi Moskva ugrunda doyuslerin ilkin merhelesinde alman hucumlarinin qarsisi alindi Sovet strateji eks hemlesi ve kicikmiqyasli hucum emeliyyatlari alman quvvelerinin Oryol Vyazma ve Vitebsk seherleri etrafindaki movqelere cekilmesi ve uc alman ordusunun muhasireye dusmesi ile neticelendi Bununla da almanlarin SSRI ni tezlikle meglub etmek cehdi ugursuzluqla neticelendi 10 Feldmarsal Valter fon Brauxic Quru Qosunlari bas komandani vezifesinden azad olundu ve Adolf Hitlerin gosterisi ile Almaniyanin ali herbi komandiri teyin olundu Mundericat 1 Arxa plan 2 Ilkin alman hucumu 30 sentyabr 10 oktyabr 2 1 Planlar 2 2 Vyazma ve Bryansk doyusleri 3 Mojaysk mudafie xetti 13 30 oktyabr 4 Vermaxtin Moskva istiqametinde hucumu 1 noyabr 5 dekabr 4 1 Ugursuz hucum 5 Sovet eks hucumu 6 Netice 7 Miras 8 Itkiler 9 Hemcinin bax 10 Istinadlar 11 Menbe 12 Xarici kecidlerArxa plan Redakte Moskva doyusu erzinde Serq cebhesinde veziyyet Ilkin alman hucumu 9 iyul 1941 ci ile qeder Novbeti hucumlar 1 sentyabr 1941 ci ile qeder Kiyevin muhasireye alinmasi ve seher ugrunda doyus 9 sentyabr 1941 ci il Son alman hucumu 5 dekabr 1941 ci ile qeder Barbarossa emeliyyati adlanan alman isgal planina gore Moskvanin isgali dord ay erzinde bas tutmali idi 22 iyun 1941 ci ilde alman qosunlari Sovet Ittifaqi uzerine hucuma kecdi yerde movqelenmis Sovet Herbi Hava Quvvelerinin ekser herbi texnikasi mehv edildi ve blitskriq taktikasindan istifade eden alman quvveleri Sovet Ittifaqi erazisinin derinliklerine dogru irelilemeye basladi Almanlarin Simal Ordu Qrupu Leninqrad istiqametinde herekete kecdi Cenub Ordu Qrupu Ukrayna uzerinde nezareti ele kecirdi ve Merkez Ordu Qrupu Moskva istiqametinde irelilemeye basladi 1941 ci ilin iyuluna qeder Merkez Ordu Qrupu Dnepr cayini kecerek Moskva yolu ile hucumu davam etdirdi 11 1941 ci ilin iyulunda alman quvveleri Moskva istiqametinde vacib dayaq noqtesi hesab olunan Smolensk seherini ele kecirdi 12 Butun risklere baxmayaraq Ukraynanin erzaq ve tebii ehtiyatlarini ele kecirmek ucun Hitler simal ve cenub istiqametlerinden hucum emri verdi ve neticede Leninqrad ve Kiyevde yerlesen Sovet quvveleri mehv edildi 13 14 Lakin qeyd olunan istiqametlerde bas tutmus hucum emeliyyatlari almanlarin Moskva uzerine hucumunu lengitdi 30 sentyabr 1941 ci ilde seher istiqametinde hucum basladiqda alman quvveleri artiq zeiflemisdi ve Sovet terefi seferber etdiyi yeni quvveler hesabina seherin mudafiesini guclendirmisdi Vyazma Bryansk cebhesinde almanlarin Sovet quvvelerini ikiqat muhasireye salmasiIlkin alman hucumu 30 sentyabr 10 oktyabr RedaktePlanlar Redakte Hitlerin fikrince Sovet paytaxtinin ele kecirilmesi oz ehemiyyetine gore ikinci dereceli idi ve o inanirdi ki Sovet Ittifaqini diz cokdurmek ucun onu iqtisadi cehetden meglub etmek lazimdir Hitler fikirlesirdi ki bu meqsede catmaq ucun ilk novbede Kiyevin serqindeki Ukraynanin tebii ehtiyatlarla zengin bolgesini ele kecirmek lazimdir 15 Lakin alman ordusunun Ali Bas Komandani teyin olunan Valter fon Brauxic Moskvaya birbasa hucumun terefdari idi 15 Ordunun Bas Qerargah reisi Frants Halder de Moskvanin ele kecirilmesinin Sovet quvvelerinin meglub edilmesi ucun kifayet edeceyi fikrinde idi 16 Bu gorus alman ali herbi komandanliginin ekseriyyeti terefinden desteklenirdi 15 Buna baxmayaraq Hitler ilk novbede Ukraynanin isgal edilmesini emr etdi Ukrayna uzerine hucum ugurlu oldu ve neticede 26 sentyabr tarixine qeder bas vermis doyuslerde bir milyona yaxin Qirmizi Ordu uzvu helak oldu esir dusdu ve ya yaralandi hemcinin almanlarin hucumu davam etdirildi Yayin sonlarina dogru Hitler oz diqqetini Moskvaya yoneltdi ve bu meseleni Merkez Ordu Qrupuna hevale etdi Moskvanin isgalini tamamlamaq ucun dord piyada ordusuna elave olaraq uc tank qrupu ve Luftvaffenin ikinci flotilliyasi teyin olunmusdu 17 Umumilikde bu emeliyyati yerine yetirmek ucun iki milyondan cox alman herbci 1000 2470 arasi tank hemcinin 14 min artilleriya vasitesi teyin olunmusdu Alman herbi hava quvveleri guclu olsa da yay kampaniyasi erzinde itkilere meruz qalmis 1603 teyyare mehv edilmis daha 1028 teyyare ise zede almisdi Tayfun emeliyyati ucun nezerde tutulmus Luftvaffenin ikinci flotilliyasinin terkibinde yalniz 549 eded xidmete yararli teyyare vardi 18 Hucum standart blitskriq taktikasi esasinda hazirlanmisdi Bele ki bu taktikaya esasen almanlar tank qruplari ile Sovet mudafie xettini yararaq onun derinliyine daxil olmali ve ikiqat cinah hucumlari ile Qirmizi Ordu divizionlarini muhasireye salib onlari mehv etmeli idi 19 Almanlarin Moskvaya geden yolunun qarsisini kesmek meqsedile Sovet quvveleri Vyazma ve Bryansk seherleri arasinda mudafie xetti yaratmisdi Mudafie xettini teskil eden ordular bundan evvel de agir doyuslerde istirak etmisdi Bununla bele Sovet qosunlarinin 1 250 000 neferden ibaret sexsi heyet 1000 tank ve 7600 artilleriya qurgusundan ibaret quvvesi var idi Sovet Herbi Hava Quvveleri ise buna qeder bas vermis doyuslerde 7500 bezi menbelere gore ise 21 200 teyyare itirmisdi 20 21 Buna baxmayaraq Sovet herbi senayesinin qeyri adi uguru sayesinde Sovet quvveleri Tayfun emeliyyatinin baslangicinda 936 xidmete yararli teyyareye sahib idi ki bunlarin da 578 ni bombardmanci teyyareler teskil edirdi 22 Vyazma Bryansk cebhesi boyunca yerlesen Sovet quvvelerinin almanlar terefinden meglub edilmesinden sonra alman quvveleri serq istiqametinde hucumlarini davam etdirerek Moskvanin simal ve cenub istiqametlerinden muhasireye alinmasina baslamisdi Lakin davam eden agir doyusler almanlarin effektivliyini azaltmis ve lojistik techizatlarla temin olunmani cetinlesdirmisdi Alman 2 ci tank ordusunun komandiri Haynts Vilhelm Quderian yazirdi ki onlarin silahlanmasinda olan ve vurulmus tanklar yenileri ile evezlenmemisdi hemcinin emeliyyatin baslangicinda herbi texnika ucun yanacaq azligindan eziyyet cekirdiler 23 Vyazma ve Bryansk doyusleri Redakte Alman hucumlari plana uygun sekilde davam edirdi Bele ki 4 cu tank qrupu cebhenin merkez istiqametile demek olar ki hec bir maneeye rast gelmeden ireliledi ve oz mobil quvvelerini 3 cu tank qrupu ile birlikde Vyazmanin muhasiresini tamamlamaq meqsedile simala yoneltdi Qalan birlikler ise 2 ci tank qrupu ile elaqedar sekilde cenuba dogru istiqamet alaraq Bryansk seheri etrafinda muhasire helqesi yaratmaga basladi Sovet terefi ise oz mudafie hazirliqlarini davam etdirirdi 10 oktyabr 1941 ci il cume gunu almanlarin 3 cu ve 4 cu tank qruplari Vyazmada birlesdi 24 25 Neticede seherin qerb hissesinde movqe tutan dord Sovet ordusu 19 cu 20 ci 24 cu ve 32 ci ordular muhasireye dusdu 26 Tayfun emeliyyati erzinde alman hucumlari Sovet quvveleri muhasireye dusmelerine baxmayaraq doyusu davam etdirirdiler Vermaxt muhasireye salinmis reqib quvvelerini tamamile mehv etmek ucun Moskva uzerine hucuma destek vermeli olan quvveler de daxil olmaqla 28 divizionu doyuslerin davam etdiyi bolgeye gonderdi Sovet qerb cebhesi ve ehtiyat cebhesi qosunlarinin qaliqlari geri cekildi ve Mojaysk etrafinda yeni mudafie xetti yaratdi Itkilerin sayinin cox olmasina baxmayaraq muhasireye dusmus quvveler kicik desteler halinda muhasireden cixmagi bacarmisdi Vyazma yaxinliginda doyusen Sovet qosunlarinin dusmene qarsi gosterdiyi muqavimeti Sovet ali komandanligina Moskvanin mudafiesini teskil etmek meqsedile nezerde tutulmus dord Sovet ordusunun 5 ci 16 ci 43 cu ve 49 cu ordular yeniden teskili ucun vaxt qazandirdi Bunun ardinca mudafieni daha da guclendirmek ucun Serqi Sibirden uc atici ve iki tank divizionu da Moskva etrafina getirildi 26 Cebhenin nisbeten cenub istiqameti hesab olunan Bryansk yaxinliginda ilkin Sovet muqavimeti Vyazmadaki qeder effektiv deyildi Bele ki bu istiqametde almanlarin 2 ci tank qrupu seher etrafindan hereket ederek 2 ci ordu ile elaqe yaradaraq 3 oktyabra qeder Oryol seherini 6 oktyabr tarixine qeder ise Bryansk seherini isgal etdi Havanin deyismesi ile birlikde almanlarin isleri de getdikce cetinlesmeye basladi 7 oktyabr cersenbe axsami gunu ilk qar yagmis ve suretle erimisdi ki bu da yollarin ve aciq erazilerin bataqliga cevrilmesi ile neticelenmisdi Bununla da alman zirehli qruplari boyuk olcude yavaslamisdi ki bu da Sovet quvvelerine geriye cekilmek ve yeniden qruplasmaq imkani yaratmisdi 27 28 Sovet qosunlari bezi meqamlarda eks hucuma kecmeye de nail olmusdu Meselen Mtsenk seheri yaxinliginda almanlarin 4 cu tank divizionu Dmitri Lelyusenkonun rehberliyi ile formalasdirilmis 1 ci qvardiya xususi atici korpusu ve Mixail Katukovun 4 cu tank briqadasi terefinden pusquya salinmisdi Agaclarla ortulu erazide gizlenmis yeni istehsal T 34 tanklari alman zirehli texnikalarina eraziden kecmeye imkan yaratmis Sovet piyadalari almanlarin hucumunun qarsisini aldiqdan sonra her iki cinahdan hucuma kecen Sovet tanklari alman Panzer IV tanklarini mehv etmisdi Bu meglubiyyet almanlara cox pis tesir etmisdi Hetta Vermaxt sonradan bu hadisenin neye gore bas verdiyini deqiqlesdirmek ucun xususi istintaq teskil etmisdi Quderian ve onun qosunlari doyusler erzinde alman istehsali tanklarin Sovet T 34 tanklarina qarsi aciz oldugunu basa dusmusdu General Quderian yazirdi ki Bizim Panzer IV tanklari oz 75 mm lik qisa toplari ile T 34 tanklarina yalniz arxa terefden muherriklerine ates acmaqla onlari mehv ede biler Quderian oz xatirelerinde yazirdi ki ruslar artiq bezi seyler oyrenmeye baslayiblar 29 30 Doyusler erzinde bas vermis basqa Sovet eks hucumlari da alman hucumunu zeifletmisdi 2 ci alman ordusu Quderianin quvvelerine simaldan destek vererek Bryansk cebhesinin muhasiresini tamamlamagi qarsisina meqsed qoysa da Qirmizi Ordunun guclu teziyiqi ve hava desteyi ile uzlesmisdi 31 Sovet quvvelerinin ilkin meglubiyyetinin almanlar terefinden qiymetlendirilmesine gore Vyazma ve Bryansk muhasirelerinde 673 000 Sovet herbcisi Vermaxt terefinden esir goturulmusdu 32 lakin sonradan aparilan arasdirmalar zamani bu reqemin bir qeder sisirdildiyi deyilse de en azi 514 000 Sovet herbcisinin esir dusduyu askarlanmisdir Bu da Sovet qosunlarinin oz gucunun 41 faizini itirmesi ile neticelenmisdi 33 Sovet komandanligi bu doyusler erzinde 499 001 nefer sexsi heyet itirdiklerini aciqlamisdir 34 9 oktyabrda Nasist Almaniyasinin Propaqanda Nazirliyinin bascisi Otto Ditrix Hitlere meruzesi zamani Moskvani mudafie eden ordularin mehv olmaga yaxinlasdigini bildirmisdir Ditrix metbuat konfransi zamani xarici muxbirleri Sovet muqavimetinin bir nece saat erzinde dagilacagina inandirmisdir Alman mulki ehalisi arasinda Barbarossa emeliyyatinin baslanmasindan etibaren asagi dusen ruh yuksekliyi yeniden artmaga baslamisdir 35 Buna baxmayaraq Sovet muqavimeti artiq Vermaxti yavaslatmisdi 10 oktyabrda almanlar Moskvanin qerbinde yerlesen Mojayska catanda burada yeni Sovet quvveleri ile mohkemlendirilmis mudafie xetti ile qarsilasdilar Ele hemin gun Moskvanin mudafiesi Leninqrad cebhesinden geri cagrilan Georgi Jukova tapsirildi ve general polkovnik Ivan Konyev ise onun muavini teyin olundu 36 37 12 oktyabrda Jukov Mojaysk xettinin guclendirilmesi meqsedile butun mumkun quvvelerin toplanmasini emr etdi 38 Bu zaman Luftvaffe hele de hava nezaretini elinde saxlayirdi ve 537 hava hucumu heyata kecirmisdi ki bu da teqriben 440 masin ve 150 artilleriya qurgusunun mehv edilmesi ile neticelenmisdi 39 40 Stalin 15 oktyabrda Kommunist Partiyasi Silahli Quvvelerin Bas Qerargahi ve bezi mulki hokumet ofislerinin Moskvadan Kuybiseve indiki Samara texliyye olunmasini emr etdi Moskvada mehdud sayda dovlet resmisi qalmisdi Bu texliyye Moskvanin yerli ehalisi arasinda tesvis yaranmasina sebeb oldu 16 17 oktyabrda mulki ehalinin ekseriyyeti seheri terk etmeye cehd gosterdi Butun bunlara baxmayaraq Stalin Sovet paytaxtinda qaldi ki bu da ehali arasinda qorxu ve tesvisin azalmasina tesir etdi Mojaysk mudafie xetti 13 30 oktyabr Redakte13 oktyabr 1941 ci il tarixine qeder Vermaxt qosunlari Moskvanin qerbinde bu seheri qorumaq ucun Kalininden Volokolamsk ve Kaluqa seherlerine qeder uzanan dord istehkam xetti ile mudafie olunan Mojaysk mudafie xettine catdi Son guclendirmelere baxmayaraq bu mudafie xettini yalniz teqriben 90 000 Sovet herbcisi terefinden qorunurdu ki bu da hucuma kecen alman quvvelerine nisbeten cox az idi 41 General Jukov ona verilen mehdud resurslara baxmayaraq oz tabeciliyinde olan qosunlari dord muhum noqtede yerlesdirmeyi qerara aldi general leytenant Konstantin Rokossovskinin rehberlik etdiyi 16 ci Ordu Volokolamsk seherini general mayor Leonid Qovorovun rehberlik etdiyi 5 ci Ordu Mojaysk seherini general mayor Qolubevin rehberlik etdiyi 43 cu Ordu Maloyaroslavets seherini general leytenant Ivan Zaxarkinin rehberlik etdiyi 49 cu Ordu ise Kaluqa seherini mudafie etmeli idi 42 Butun kisiler cebhede olduguna gore qadinlar Moskva seheri etrafinda tank eleyhine xendekler qazir Moskva kucelerinin birinde qurulmus barrikada 1941 ci ilin oktyabri Moskva seherinin ozunde ise mudafieni guclendirmek meqsedile telesik muhendis istehkam isleri aparilirdi Jukovun verdiyi melumata esasen 250 min qadin ve usaq Moskva etrafinda xendek ve tank eleyhine cuxurlarin qazilmasi isine celb olunmusdu Seherde yerlesen mulki teyinatli zavodlarda artiq herbi teyinatli mehsullar istehsal olunmaga baslanmisdi Meselen bir avtomobil zavodu avtomatik silah ucun mermiler istehsal eden zavoda cevrilmisdi saat zavodunda mina partladicilari sokolad fabrikinde cebheye gonderilmek ucun erzaq istehsal olunurdu hemcinin avtomobil temiri stansiyasinda zedelenmis tank ve diger herbi texnikanin temiri heyata kecirilirdi 43 Butun bu hazirliqlara baxmayaraq paytaxt alman tanklarinin ates radiusu daxilinde yerlesirdi ve Luftvaffe seher uzerinde genismiqyasli hava reydleri heyata kecirirdi Lakin bu hava reydleri ekstensiv hava hucumundan mudafie vasitelerinin tesiri altinda bas tutdugundan ve mulki yangin briqadalari effektli fealiyyet gosterdiklerine gore seherde ciddi dagintilara sebeb olmamisdi 44 13 oktyabr 1941 ci ilde basqa menbelere gore 15 oktyabr Vermaxt hucumlarini davam etdirmeye basladi Ilk novbede alman quvveleri nisbeten zeif mudafie olunan Kalinin seherinin simal serqinden hemcinin cenubdan Kaluqa ve Tula seherleri istiqametinden hucuma kecdi 14 oktyabra qeder almanlar Tula istisna olmaqla qalan butun qeyd olunan menteqeleri ele kecirmeye nail oldu Bu cur ilkin qelebelerden ruhlanan almanlar mohkemlendirilmis mudafie xettine qarsi cinah hucumu teskil etdi Neticede alman qosunlari intensiv doyuslerden sonra 18 oktyabrda Mojaysk ve Maloyaroslavets 21 oktyabrda Naro Fominsk ve 27 oktyabrda Volokolamsk seherlerini ele kecirdi Cinah hucumu tehlukesinin getdikce artmasi sebebile Jukov oz qosunlarini Nara cayinin serqine qeder geri cekmeye mecbur oldu 45 Cenubda almanlarin 2 ci tank ordusu Tula istiqametinde hucumu hec bir muqavimete rast gelmeden davam etdirdi Cunki Mojaysk mudafie xetti bura qeder uzanmirdi ve buna gore de hemin istiqametde hucumun qarsisini ala bilecek Sovet qosunlari yox idi Buna baxmayaraq pislesen hava seraiti yanacaq problemleri zedelenmis yollar ve korpuler almanlarin hucumunu lengitdi ki bu da Quderianin rehberlik etdiyi alman qosunlarinin 26 oktyabra qeder Tula seheri etrafina catmagina imkan vermedi 46 Almanlarin ilkin hucum planina gore onlar Tulani tezlikle ele kecirdikden sonra cinah hucumu ile Moskva etrafina cixmali idiler 29 oktyabrda almanlarin Tula seherine ilk hucumu Sovet qosunlarinin 50 ci Ordusu ve mulki konulluler terefinden dayandirildi 47 31 oktyabrda alman ordusunun yuksek komandanligi lojistik techizat problemleri aradan qaldirilana ve hava seraiti normallasana qeder butun hucum emeliyyatlarini texire salmaq haqqinda qerar qebul etdi Vermaxtin Moskva istiqametinde hucumu 1 noyabr 5 dekabr RedakteOktyabrin sonlarina qeder alman quvveleri artiq taqetden dusmus veziyyetde idi Bele ki onlarin masinlarinin yalniz ucde bir hissesi islek halda idi hemcinin isti geyim de daxil olmaqla diger qis techizatinin cebhe xettine catdirilmasinda problemler movcud idi 1939 cu ilde Varsavanin isgalinin almanlara baha basa gelmesinden sonra onlar bu cur boyuk seherlere guclu piyada quvveleri desteyi olmadan birbasa tanklarla daxil olmagi cox riskli sayirdi 48 Qirmizi Ordu ve mulki ehali arasinda ruh yuksekliyini daha da artirmaq meqsedile Stalin 7 noyabr tarixinde Inqilab gunu Qirmizi meydanda enenevi herbi paradin kecirilmesini emr etdi Herbi paradda istirak eden Sovet qosunlari Kremlin binasinin qarsisindan kecerek birbasa cebheye yola dusdu Bu parad cebhe xettinde davam eden Sovet muqavimetini simvolik cehetden numayis etdirdi ve novbeti illerde bas vermis doyus emeliyyatlarina da psixoloji tesir gosterdi Bu cesur gosteriye baxmayaraq Qirmizi Ordunun movqeleri tehlukeli veziyyetde qalmaqda davam edirdi Baxmayaraq ki Sovet rehberliyi gozlenilen alman hucumuna qarsi Klin ve Tula seherlerini yuz mine yaxin yeni quvve ile guclendirmisdi bununla bele Sovet mudafiecileri reqibe nisbeten zeif hesab olunurdu Buna baxmayaraq Stalin alman movqelerine dogru bir nece preventiv eks hucumlar teskil etmeyi tapsirirdi Jukov ise onun bu qerarina etiraz ederek elinde olan butun ehtiyatin tukeneceyinden narahatligini ifade edirdi 49 Vermaxt bu cur Sovet eks hucumlarinin ekser hissesini def etmeyi bacardi Yegane ugur kimi Moskvanin qerbinde yerlesen Aleksino seheri yaxinliginda bas tutmus doyusde Sovet tanklarinin alman 4 cu ordusuna ciddi itkiler vermesini qeyd etmek olar Hemin doyus zamani almanlarin tank eleyhine silahlara sahib olmamasina gore onlar yeni ve yaxsi mudafie olunan Sovet T 34 tanklarini dayandira bilmemisdiler 31 oktyabrdan 13 noyabra qeder Vermaxt yuksek komandanligi Moskva istiqametinde ikinci hucumu teskil etmek meqsedli hazirliqlarina fasile verdi Almanlarin bu istiqametde esas zerbe gucu hesab olunan Merkez Ordu Qrupu hele de guclu herbi birlesme hesab olunsa da aramsiz doyusler onun doyus qabiliyyetini asagi salmisdi Almanlar Sovet rehberliyinin serqden cebhe xettine getirdiyi yeni quvvelerden xeberdar olsa da Sovet terefinin doyusler erzinde verdiyi coxsayli itkilere gore onlarin guclu mudafie teskil ede bileceyini gozlemirdi 50 Lakin oktyabr ayindaki veziyyete nisbeten Sovet motoatici divizionlari daha elverisli mudafie movqeleri ele kecirmeye nail olmusdu Sovet qosunlari cebhenin ekser hissesinde coxqatli mudafie sistemi qurmaga nail olmusdular ve ikinci esalon mudafie movqelerinde en azi iki atici divizion yerlesdirmisdiler Artilleriya desteyi temin olunan muhendis istehkam qruplari alman qosunlarinin hucumunun gozlenildiyi esas yollarda movqe tuturdu Hemcinin cebheden arxada doyus ucun elverisli bir nece Sovet ordusu da movcud idi Son olaraq onu da qeyd etmek lazimdir ki Sovet qosunlari xususile zabitler indi daha tecrubeli idi ve hucum ucun daha yaxsi hazirlanmisdilar 15 noyabr 1941 ci ile qeder saxtanin tesirinden yer dondu ki bu da palciq problemini hell etdi 51 diviziondan ibaret zirehli alman qosunlari hucuma kecerek Moskvanin muhasireye alinmasi hedeflerine catmaq ucun paytaxtin serqinde yerlesen Noqinsk seherinde elaqe qurmali idiler Bu meqsede catmaq ucun almanlarin 3 cu ve 4 cu tank qruplari Volqa su anbari ve Mojaysk arasinda quvvelerini toplamali ve Sovet 30 cu ordusunu kecerek Klin ve Solnecnoqorska catmaqla paytaxti simaldan muhasireye almali idi Cenubda 2 ci tank ordusu Tulani kecerek hele de Sovet qosunlarinin nezareti altinda olan Kasira ve Kolomnaya hucuma kecmeli daha sonra simala dogru cinah hucumu teskil etmekle Noqinskde diger alman qosunlari ile birlesmeli idi 4 cu alman piyada ordusu ise merkez istiqametden irelileyerek cebhe xettindeki Sovet qosunlarini geriye dogru sixisdirmali idi Ugursuz hucum Redakte 15 noyabr 1941 ci ilde alman tank ordulari Klin istiqametinde hucuma basladi hansi ki Stalinin emri ile Sovet qosunlari Volokolamsk istiqametinde eks hucuma hazirlasdiqlari ucun Klin yaxinliginda hec bir ehtiyat quvve saxlamamisdilar Ilkin alman hucumlari cebhenin iki yere bolunmesi hemcinin Sovet qosunlarinin 16 ci ve 30 cu ordularinin bir birinden ayrilmasi ile neticelendi Agir doyusler bir nece gun davam etdi Bu doyusler barede Jukov sonradan oz xatirelerinde qeyd edirdi ki dusmen butun itkilerine baxmayaraq neyin bahasina olursa olsun Moskvaya catmaq ucun doyusurdu 51 Vermaxtin butun cehdlerine baxmayaraq coxqatli mudafie sistemi Sovet terefinin itkilerinin sayini azaldirdi Alman herbciler Moskva yaxinliginda yaralanmis komandirlerine yardim edir 1941 ci ilin noyabr dekabr aylari Almanlarin 3 cu tank ordusu agir doyuslerden sonra 23 noyabrda Klin seherini 24 noyabra qeder ise Solnecnoqorsk seherini ele kecirmeyi bacardi Buna baxmayaraq Sovet qosunlarinin muqavimeti hele de guclu idi ve bu doyusler hele hec neyi hell etmemisdi Deyilenlere gore Stalin Jukovdan Moskvanin nece ugurla mudafie olunacagini sorusmus ve Jukov da cavabinda bunun mumkun oldugunu lakin bu meqsede catmaq ucun onlara tecili sekilde ehtiyat quvvenin lazim oldugunu bildirmisdir 27 noyabra qeder almanlarin 7 ci tank divizionu Moskvaya catmaq ucun sonuncu muhum manee hesab olunan Moskva Volqa kanalinin uzerinden kecen korpunu ele kecirerek Kremline 35 km mesafeye qeder yaxinlassa da sonradan 1 ci zerbe ordusunun guclu eks hucumu neticesinde geri cekilmeye mecbur oldular Ele hemin tarixlerde alman qosunlari Moskvanin merkezinden 29 km simal qerbde yerlesen Lobnya seherine catdi ve alman zabitleri Sovet paytaxtinda yerlesen bezi muhum binalara daxil olmagi bacardi 52 Davam eden agir doyusler neticesinde hem Sovet hem de alman quvveleri getdikce tukenirdi Moskvanin qerbinde movqe tutan alman herbcileri 1941 ci ilin dekabri 18 noyabr 1941 ci ilde Tula yaxinliginda bas tutmus doyuslerde almanlarin 2 ci tank ordusu bu seheri muhasireye almaga cehdler etdi Alman qosunlari qis geyimi ve techizatina sahib olmadan yorgun veziyyetde doyusmeye davam edirdi Almanlarin ilkin hucumlari onlarin her gun yalnizca 5 10 km irelilemesi ile neticelenirdi 53 Tula yaxinliginda movqe tutan alman tank ordularinin Sovet qosunlarinin 49 cu ve 50 ci ordulari terefinden cinah hucumlarina meruz qalmasi onlarin hucumunu getdikce yavasladirdi Buna baxmayaraq Quderianin tabecilyi altindaki alman qosunlari 22 noyabr 1941 ci ilde Stalinoqorsku isgal etdi ve burada yerlesen Sovet atici divizionunu muhasireye aldi 26 noyabrda alman tanklari Moskva yolunda yerlesen cox ehemiyyetli Kasira seherine daxil oldu Buna cavab olaraq novbeti gun hemin istiqametde Sovet eks hucumu bas tutdu General Belovun 2 ci suvari korpusu 173 cu atici divizion 9 cu tank briqadasi iki elahidde tank batalyonu hemcinin telim ve milis birliklerinin desteyi sayesinde Kasira yaxinliginda alman hucumunun qarsisini ala bildi 37 35 36 54 55 Dekabrin evvellerinde almanlar seherden geri cekilmeye mecbur oldu 56 Sovet qosunlarinin nezareti altinda saxlanilan Tula seheri hem herbciler hem de mulki sexsler terefinden mudafie olunurdu Cenub istiqametinde almanlar hec vaxt paytaxta yaxinlasa bilmediler Moskvanin simal ve cenub istiqametlerinde ciddi muqavimetle uzlesen alman qosunlari 1 dekabr tarixinde Minsk Moskva yolu ile birbasa Moskva istiqametinde hucuma baslamaga qerar verdi Bu hucum mehdud tank desteyi ile temin olunmusdu ve ekstensiv Sovet mudafiesine qarsi heyata kecirilirdi Almanlarin bu hucum cehdi Sovet qosunlarinin 1 ci qvardiya motoatici divizionunun muqavimeti ile uzlesdi hemcinin 33 cu ordunun cinah eks hucumu neticesinde dayandirildi Ele eyni gunde Vermaxtin Moskva istiqametinde hucumda istirak eden yegane xarici herbi birlesmesi olan fransizlardan ibaret 638 ci piyada alayi Dyutkovo kendi yaxinliginda doyuslere qosuldu 57 2 dekabrda almanlarin kesfiyyat batalyonu Moskvanin merkezinden 30 km uzaqliqda yerlesen Ximki seherine hemcinin burada yerlesen demiryolu stansiyasina catmagi bacardi Bu alman quvvelerinin Moskvaya en cox yaxinlasdigi meqam kimi tarixe dusdu 58 59 Qirmizi Ordunun qis geyiminde olan herbcileri 1941 1942 ci illerin qis fesli 20 ci esrde Avropanin en soyuq qisi kimi tarixe kecmisdi 30 noyabrda alman generali fon Bok Berline meruze ederek temperaturun 45 C oldugunu bildirmisdir 60 6 ci tank divizionunun komandiri general Erxard Raus temperaturun gundelik gedisatini oz gundeliyinde qeyd edirdi Hemin melumatlara esasen daha soyuq dovr dekabrin 4 den 7 ne qeder davam etmisdir Bele ki hemin dovr erzinde temperatur 36 ile 38 C arasinda deyisirdi 61 Resmi Sovet Meteoroloji Xidmetinin melumatlarinda ise dekabrda qeyde alinmis en asagi temperatur 28 8 C olmusdu Alman qosunlarinda qis ucun munasib geyim techizatinin olmamasi sebebile alman herbciler arasinda 130 000 den cox donvurma hali qeyde alinmisdi 62 Surtku yaglari donduguna gore texnikalar istifade olunmazdan hele bir nece saat evvelden qizdirilmaga baslanirdi 62 Eyni soyuq hava Sovet qosunlarina da tesir edirdi lakin onlar daha yaxsi techizatli idi Almanlarin Moskva istiqametinde hucumu dayanmisdi Alman generali Haynts Quderian oz gundeliyinde yazirdi ki Moskva istiqametinde hucum ugursuz oldu Biz dusmenin gucunu onun sayini ve iqlim seraitini duzgun qiymetlendirmedik Xosbextlikden men oz tabeciliyimdeki qosunlari 5 dekabrda dayandirdim yoxsa itkiler qacilmaz olacaqdi 63 Sovet eks hucumu Redakte Sovet qosunlarinin qis eks hucumu 5 dekabr 1941 7 may 1942 Vermaxtin Moskva istiqametinde hucumlari dayandirmasina baxmayaraq alman kesfiyyat orqanlari bele hesab edirdi ki Sovet qosunlarinin artiq ehtiyat quvvesi qalmayib ve onlar eks hucuma kece bilmeyecekler Stalinin gosterisi ile Sibir ve Uzaq Serqden 18 divizion 1700 tank ve 1500 den cox doyus teyyaresinin cebhe xettine gonderilmesi ile almanlarin bu gozlentilerinin sehv oldugu uze cixdi 64 Dekabrin evvellerine qeder Qirmizi Ordunun 58 divizion ehtiyat quvve toplamasi ile birlikde Stalin generallar Jukov ve Vasilevski terefinden hazirlanmis eks hucum planini qebul etdi 65 Bu yeni ehtiyatlarla birlikde Sovet quvvelerinin doyuse hazir veziyyetde 1 100 000 nefer sexsi heyeti oldu ki bu da alman qosunlarinin sayindan bir qeder ustun idi Buna baxmayaraq qosunlarin duzgun movqelerde yerlesdirilmesi neticesinde bezi muhum noqtelerde Sovet qosunlarinin reqib uzerinde sexsi heyetin sayi baximindan ikiqat ustunluyu temin olundu 5 dekabr 1941 ci ilde Moskvaya birbasa tehdidin aradan qaldirilmasi meqsedile Sovet qosunlari Kalinin cebhesinde eks hucuma kecdi Cenub qerb ve Qerb cebheleri de novbeti gun oz hucum emeliyyatlarina basladilar Bir nece gunluk kicik irelileyislerden sonra Sovet ordulari 12 dekabrda Solnecnoqorsk ve 15 dekabrda Klin uzerinde nezareti berpa etdi Quderianin rehberlik etdiyi alman qosunlari telesik Venev istiqametinde daha sonra ise Suxinici etrafina qeder geri cekildi Bununla da Tula seherine yaranmis birbasa tehluke aradan qalxdi 37 44 46 48 518 dekabr tarixinde Hitler 39 nomreli direktivi imzaladi ki bununla da alman qosunlari butun cebhe boyunca mudafieye cekildi Quderian bu qerarin qebul olundugu gun Hans Smidt ve Volfram fon Rixthofenle muzakiresi zamani hazirki cebhe xettini elde saxlamagin mumkun olmadigina razilasdilar 66 14 dekabrda Frants Halder ve Gunter fon Kluqe Hitlerin tesdiqi olmadan oz qosunlarinin mehdud bir hissesini Oka cayinin qerb sahiline cixartdi 67 20 dekabrda alman yuksek rutbeli zabitlerinin gorusu zamani Hitler oz herbcilerine cebhe xettinin her bir hissesini sona qeder mudafie etmeyi ehtiyac olarsa artilleriya atesi altinda senger qazmagi davam etdirmeyi emr etdi 68 Lakin Quderian Hitlerin bu qerarina etiraz ederek itkilerin doyuslerden daha cox soyuq hava seraitinden bas verdiyini ve qis techizatinin vaxtli vaxtinda catdirilmadigini bildirdi 69 Buna baxmayaraq Hitler movcud cebhe xettinin mudafie olunmasinda israrini davam etdirdi ve 25 dekabra qeder onun bu qerarina qarsi cixan Quderiani hemcinin muvafiq olaraq 4 cu tank ordusu ve 9 cu ordunun komandirleri olan Hopner ve Straussu da vezifesinden uzaqlasdirdi Fedor fon Bok da resmi qeydlerde sehhetinde yaranmis problemlere gore vezifesinden uzaqlasdirildi 70 Hitlerin esas komekcilerinden biri olan Volter fon Brauxic de 19 dekabrda vezifesinden alindi 37 42 71 Tula yaxinliginda doyuslerde istirak eden Sovet pulemyotcusu piyadalari ates desteyi ile temin edir 1941 ci ilin noyabri Dekabrin ikinci yarisinda Luftvaffe tamamile iflic veziyyetine dusmusdu Temperaturun 42 C ye catmasi ile birlikde meteoroloji rekord qeyde alindi 72 Temperaturun getdikce azalmasi lojistik techizat ve texniki teminatda cetinliklerin yaranmasina sebeb olmusdu Luftvaffe virtual olaraq Moskva semalarindan uzaqlasdirilmisdi ve Sovet Herbi Hava Quvveleri getdikce ustunluyu ele alirdi Luftvaffenin yeniden guclendirilmesi ile birlikde Hitler situasiyani qoruyacagina umid edirdi Almaniyadan 102 eded Junkers Ju 52 lerden ibaret iki bomardmanci ve dord neqliyyat teyyaresi qrupunun gelmesi ile cebhede doyusen alman quvveleri destekle temin olundu hemcinin muhasireye dusmus herbi birlikler texliyye olundu Bu hava desteyi sayesinde Merkez Ordu Qrupu tamamile yox olmaqdan qurtuldu Sovet qosunlarinin butun cehdlerine baxmayaraq Luftvaffe Merkez Ordu Qrupunun sag qalmasinda muhum rol oynadi 17 ve 22 dekabr tarixleri araliginda alman herbi hava quvvelerine mexsus teyyareler Tula yaxinliginda dusmenin 299 texnikasini ve 23 tankini mehv etdiler ki bu da Qirmizi Ordunun almanlari teqib etmesinin qarsisini aldi 73 74 Cebhenin merkez istiqametinde Sovet qosunlarinin sureti daha asagi idi Sovet qosunlari yalniz on gunluk agir doyuslerden sonra 26 dekabrda Naro Fominsk 28 dekabrda Kaluqa 2 yanvarda Maloyaroslavets seherlerini azad etdi Sovet ordulari 7 yanvar 1942 ci il tarixine qeder bas vermis doyuslerden sonra almanlari Moskva seherinden 100 250 km mesafede uzaqlasmaga mecbur etdiler Stalin hucumlarin davam etdirilmesini ve almanlarin Merkez Ordu Qrupunu mehv etmeyi emr etse de artiq taqetden dusmus Qirmizi Ordu hisseleri bu tapsirigi yerine yetire bilmedi 75 Netice Redakte Moskvanin mudafiesine gore medali 1 may 1944 cu ilden etibaren 1 028 600 nefer bu medalla teltif olunmusdur Qirmizi Ordunun qis eks hucumu alman qosunlarinin Moskva etrafindan cekilmesi ile neticelense de seher cebhe xettine yaxin mesafede yerlesdiyi ucun potensial tehluke qalirdi Buna gore de Stalin ilk novbede Moskvanin tehlukesizliyini temin etmeyi qarsisina meqsed qoymusdu 76 Moskvadan baslayan eks hucumdan derhal sonra Rjev istiqametinde ardicil Sovet hucumlari her iki terefin coxsayli itkiler vermesi ile neticelendi 1943 cu ilin evvellerinden etibaren almanlar cebhenin qerb istiqametinde geri cekilmeye basladi Ikinci Smolensk doyusu neticesinde meglub olan almanlarin Merkez Ordu Qrupu Smolensk korpusu ve Dnepr cayinin sol sahilinden geri cekilmesine baxmayaraq Moskvanin tam tehlukesizliyi hele de temin olunmamisdi Hitler 19 dekabr 1941 ci ilde Moskvanin ele kecirilmesinde ugursuz fealiyyet gosteren alman qosunlarinin Ali Bas Komandani Valter fon Brauxici vezifesinden uzaqlasdirdi hemcinin qosunlarin idareciliyini ve herbi qerarlarin qebul olunmasina dair butun ohdeliyi oz uzerine goturdu Bundan basqa Hitler oz etrafindaki qerargah zabitlerini cox az ve ya hec doyus tecrubesi olmayanlar arasindan secdi 77 1941 ci ilin iyun ayindan beri ilk defe olaraq Sovet quvveleri almanlarin qarsisini aldi ve onlari geri cekilmeye mecbur etdi Bu Stalinin ozuneinam hissinin artmasina ve hucumu davam etdirme qerari vermesine sebeb oldu 5 yanvar 1942 ci ilde Kremlinde bas tutmus gorus zamani Stalin umumi payiz hucumunun baslayacagini ve bu hucumun Moskva Leninqrad Xarkov ve Krim yaxinligindan baslayacagini elan etdi Bu plan Jukovun teklifleri esasinda hazirlanmisdi 78 Qirmizi Ordunun ehtiyat quvveleri ve Vermaxtin taktiki cehetden bacariqli qosunlari arasinda Rjev yaxinliginda bas tutmus qanli doyusler hemcinin Ikinci Xarkov doyusunde Sovet qosunlarinin meglub olmasi Demyansk cibinde Sovet qosunlarinin ugursuz hucum cehdi Leninqradin blokadasini aradan qaldirmaq meqsedile hucuma kecen general Andrey Vlasovun ordusunun muhasireye dusmesi ve Krim istiqametinde hucuma kecen Sovet quvvelerinin ciddi itkiler vererek meglub olmasi ile birlikde Sovet terefi bu hucumda gozlenilen ugur elde ede bilmedi Sovet qosunlarinin bu ugursuzluqlari Stalinqrad doyusunde cebhenin cenub istiqametinde almanlarin ugur qazanmasi ile neticelendi Miras Redakte Moskva doyusunun 60 ci ildonumune hesr olunan rus poct markasi Moskvanin mudafiesi alman isgalcilarina qarsi Sovet muqavimetinin simvoluna cevrildi Fasizm uzerinde Qelebe Gununun 20 ci ildonumunde 1965 ci ilde Moskvaya Qehreman seher titulu verildi 1995 ci ilde Moskvanin Mudafiesi Muzeyi yaradildi 79 Rusiyanin paytaxti Moskva seherinin Qirmizi meydaninda Oktyabr inqilabinin serefine muntezem olaraq her ilin noyabr ayinin 7 de teskil olunan Oktyabr inqilabi paradi 1995 ci ilden etibaren artiq milli seviyyede qeyd edilmir Parad Rusiyada Herbi Seref Gunune daxil olan tarixi hadise seklinde kecirilir Bu paradda Rusiya Silahli Quvvelerinin Moskva Qarnizonu ve Qerb Herbi Dairesinin uc min nefere yaxin herbi qulluqcusu istirak edir Hemin parada Moskva seherinin meri basciliq edir ve o parad zamani cixis edir Parad baslamazdan evvel Moskva doyusu genc telebeler ve konulluler terefinden yeniden canlandirilir Ikinci dunya muharibesinde doyusmus Qirmizi Ordunun standart uniformasini geyinmis herbciler Qirmizi meydandan kecerken 7 noyabr 2018 ci il Paradda istirak eden qosunlari hemise silahli quvvelerin yuksek rutbeli veterani adeten polkovnik rutbeli herbci idare edir ve parad erzinde onlara mueyyen gosterisler verir Parad erzinde musiqi desteyi hemise Moskva Qarnizonu Merkezlesdirilmis Orkestri hemcinin Qerb Herbi Dairesinin muxtelif herbi orkestrleri ve Rusiya Mudafie Nazirliyinin Merkezi Herbi Orkestri terefinden temin olunur 80 81 82 Itkiler RedakteMuxtelif menbeler terefinden ferqli reqemler aciqlandigina gore Moskva doyusu erzinde alman ve Sovet itkilerinin deqiq sayi muzakire movzusu hesab olunur Doyuslerin baslangic tarixi kimi Tayfun emeliyyatinin baslandigi 30 sentyabr 1941 ci il tarixi bezen 2 oktyabr 1941 ci il esas goturulse de bu doyusun ne vaxt basa catmasi haqqinda iki muxtelif tarix qeyd olunur Bezi menbeler Erikson 83 ve Qlantz 84 kimi Sovet qosunlarinin Rjev hucumunun bu doyuslere aid olmadigini ve onun ferqli emeliyyat oldugunu bildirmesine baxmayaraq basqa menbeler bunu qebul etmir Rjev hucumunu basqa emeliyyata aid eden menbelere gore Moskva doyusu 7 yanvar 1942 ci ilde basa catmisdir Bu doyus zamani bas vermis itkilere gore de bir birinden cox ferqlenen reqemler seslendirilir Barbarossa emeliyyatina dair kitabin muellifi olan Con Erikson oz kitabinda qeyd edir ki 1941 ci ilin oktyabri ve 1942 ci ilin yanvar aylari araligindaki tarixlerde bas vermis Sovet itkilerinin sayi 653 924 neferdir Qlantz ise ozunun Titanlar doyusende adli kitabinda Sovet qosunlarinin 7 yanvar 1942 ci ile qeder mudafie doyuslerinde 658 279 nefer qis eks hucumu zamani ise elave olaraq 370 955 nefer itki verdiyini qeyd edir Vermaxtin resmi melumatina esasen Merkez Ordu Qrupunun alman qosunlarindan 1 oktyabr 1941 ci ilden 10 yanvar 1942 ci ile qeder bas vermis doyuslerde 35 757 nefer helak olmus 128 716 nefer yaralanmis ve 9 721 nefer itkin dusmusdur 85 Lakin bu resmi melumatda cebhede doyusen ferdi batalyon ve divizion komandirlerinin melumatlari eks olunmadigina gore alman qosunlari arasinda bas vermis itkilerin resmi qeyd olunan melumatlara nisbeten daha cox oldugu guman edilir 86 Hemcinin bax RedakteIkinci dunya muharibesi Barbarossa emeliyyatiIstinadlar Redakte Why Germany Nearly Won A New History of the Second World War in Europe by Steven D Mercatante Operation Typhoon Hitler s March on Moscow October 1941 by David Stahel Kiev 1941 by David Stahel Glantz 1995 p 78 1 2 Bergstrom 2007 p 90 Williamson 1983 p 132 Both Sources use Luftwaffe records The often quoted figures of 900 1 300 do not correspond with recorded Luftwaffe strength returns Sources Prien J Stremmer G Rodeike P Bock W Die Jagdfliegerverbande der Deutschen Luftwaffe 1934 bis 1945 Teil 6 I and II U S National Archives German Orders of Battle Statistics of Quarter Years 1 2 Bergstrom 2007 p 111 Roberts Andrew 2009 The Storm of War A New History of the Second World War London seh 175 William L Shirer The Rise and Fall of the Third Reich book III Swedish chapter 24 pp275 287 Heinz Guderian Erinnerungen eines Soldaten Memoirs of a soldier Smolensk Rusich 1999 p 229 Great Soviet Encyclopedia Moscow 1973 1978 entry Battle of Smolensk Guderian pp 267 272 Alan F Wilt Hitler s Late Summer Pause in 1941 Military Affairs Vol 45 No 4 December 1981 pp 187 191 1 2 3 Flitton 1994 Niepold Gerd 1993 Plan Barbarossa In David M Glantz ed The Initial Period of War on the Eastern Front 22 June August 1941 Proceedings of the Fourth Art of War Symposium Garmisch FRG October 1987 Cass series on Soviet military theory and practice 2 Psychology Press seh 67 ISBN 978 0 7146 3375 6 Stahel David 2014 Operacja Tajfun Warsaw Ksiazka i Wiedza 89 ISBN 978 83 05 136402 Bergstom 2007 p 90 Guderian pp 307 9 Hardesty 1991 p 61 Bergstrom 2007 p 118 Bergstrom 2007 pp 90 91 Guderian p 307 Clark Chapter 8 The Start of the Moscow Offensive p 156 diagram Glantz chapter 6 sub ch Viaz ma and Briansk pp 74 ff 1 2 Vasilevsky p 139 Guderian p 316 Clark pp 165 166 Guderian p 318 David M Glantz When Titans Clashed 80 81 Bergstrom 2007 p 91 Geoffrey Jukes The Second World War The Eastern Front 1941 1945 Osprey 2002 ISBN 1 84176 391 8 p 29 Jukes p 31 Glantz When Titans Clashed p 336 n15 Smith Howard K 1942 Last Train from Berlin Knopf 83 91 The Great Soviet Encyclopedia 3rd Edition 1970 1979 2010 The Gale Group Inc 1 2 3 4 Zhukov Georgy 1974 Marshal of Victory Volume II Pen and Sword Books Ltd 7 19 ISBN 978 1 78159 291 5 Zhukov tome 2 p 10 Plocher 1968 p 231 Bergstrom 2007 p 93 Zhukov tome 2 p 17 Marshal Zhukov s Greatest Battles p 50 Zhukov tome 2 p 22 Braithwaite pp 184 210 Zhukov tome 2 p 24 Guderian pp 329 30 Zhukov tome 2 pp 23 5 Glantz chapter 6 sub ch To the Gates pp 80ff Zhukov tome 2 p 27 Klink pp 574 590 592 Zhukov tome 2 p 28 Guderian p 345 Guderian p 340 Erickson The Road to Stalingrad p 260 A P Belov Moscow is behind us Moscow Voenizdat 1963 p 97 Belov p 106 Beyda Oleg 7 August 2016 La Grande Armee in Field Gray The Legion of French Volunteers Against Bolshevism 1941 The Journal of Slavic Military Studies 29 3 500 518 doi 10 1080 13518046 2016 1200393 Henry Steele Commager The Story of the Second World War p 144 Christopher Argyle Chronology of World War II Day by Day p 78 Chew 1981 p 34 Raus 2009 p 89 1 2 Jukes p 32 Guderian pp 354 5 Goldman p 177 Zhukov tome 2 p 37 Guderian pp 353 5 Guderian p 354 Guderian pp 360 1 Guderian pp 363 4 Great Soviet Encyclopedia Moscow 1973 78 entry Battle of Moscow 1941 42 Guderian p 359 Bergstrom 2003 p 297 Bergstrom 2007 pp 112 113 Bergstrom 2003 p 299 Glantz and House 1995 pp 91 97 Roberts Cynthia A December 1995 Planning for war the Red Army and the catastrophe of 1941 Europe Asia Studies 47 8 1293 1326 doi 10 1080 09668139508412322 JSTOR 153299 Marshal Georgii K Zhukov who had pressed Stalin on several occasions to alert and reinforce the army nonetheless recalled the shock of the German attack when he noted that neither the defence commissariat myself my predecessors B M Shaposhnikov and K A Meretskov nor the General Staff thought that the enemy could concentrate such a mass of forces and commit them on the first day Guderian p 365 Zhukov tome 2 pp 43 4 Rodric Braithwaite Moscow 1941 A City and Its People at War p 345 AnydayGuide Anniversary of the 1941 October Revolution Day Parade in Russia November 7 2016 AnydayGuide Istifade tarixi 2019 02 28 https sputniknews com amp russia 201811071069580013 military parade moscow Arxivlenmis suret 2019 02 04 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 02 28 John Erickson Barbarossa The Axis and the Allies table 12 4 Glantz Table B Heeresarzt 10 Day Casualty Reports per Army Army Group 1941 25 oktyabr 2012 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 28 fevral 2019 Jones Michael 2009 The Retreat New York Thomas Dunne Books 107 126 7 292 ISBN 9780719569265 Menbe RedakteIstoriya Vtoroj mirovoj vojny tom 4 M Voenizdat 1975 A V Isaev Kotly 41 go Istoriya VOV kotoruyu my ne znali M Eksmo2005 A V Isaev Kratkij kurs istorii VOV Nastuplenie marshala Shaposhnikova Myagkov M Yu Vermaht u vorot Moskvy 1941 1942 Bok Fedor fon Fedor fon Bok Ya stoyal u vorot Moskvy Voennye dnevniki 1941 1945 Arxivlesdirilib 2009 02 03 at the Wayback MachineXarici kecidler RedakteOborona Moskvy Gran pereloma Otechestvennoj vojny rubezhi podvigi ideologiya karta Arxivlesdirilib 2015 08 01 at the Wayback Machine 65 let Moskovskoj bitvy Hronika Boevoe soedineniya storon Karty Moskovskoe opolchenieMenbe https az wikipedia org w index php title Moskva ugrunda doyus amp oldid 6117427, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.