Azərbaycanca
සිංහල
Türkçe
Maqnatlar sui-qəsdi (həmçinin Xorvatiyada – sui-qəsdi (xorv. Zrinsko-frankopanska urota) və Vesseleni sui-qəsdi (mac. Wesselényi-összeesküvés) kimi də tanınır) — XVII əsrin ikinci yarısında Macarıstan və Xorvatiyada Habsburq monarxiyasına qarşı təşkil olunmuş gizli üsyan planı. Bu sui-qəsd, 1664-cü ildə Habsburqlar və Osmanlı imperiyası arasında bağlanmış yaratdığı narazılıq fonunda meydana gəlmişdir. Maqnatlar sui-qəsdi, Habsburq monarxiyasının mərkəzləşdirmə siyasətinə qarşı yerli zadəganların müqavimətini və milli muxtariyyət uğrunda mübarizəni əks etdirir. Bu hadisə, Macarıstan və Xorvatiyada milli şüurun formalaşmasında və gələcək azadlıq hərəkatlarının əsasını qoymaqda mühüm rol oynamışdır.
Tarixi
1664-cü ildə imzalanan Vaşvar sülhü, Habsburqların Osmanlılara qarşı mübarizədə zəif mövqeyini və Macarıstanın əhəmiyyətli hissəsinin Osmanlı nəzarətində qalmasını təsdiqlədi. Bu sülh, Macar və Xorvat zadəganları arasında dərin narazılığa səbəb olmuşdur, çünki onlar Habsburq monarxiyasının öz torpaqlarını müdafiə etməkdə aciz olduğunu düşünürdülər. Sui-qəsdin əsas təşkilatçıları arasında Macarıstanın palatini Ferets Veşşelenyi, Xorvatiyanın banı Mikloş Zrini, onun qardaşı Petar Zrinski və Petarın qaynı Fran Krsto Frankopan var idi. Bu zadəganlar, Habsburq monarxiyasının mərkəzləşdirmə siyasətinə və yerli muxtariyyətin məhdudlaşdırılmasına qarşı çıxırdılar.
Sui-qəsdçilər, Habsburqlara qarşı mübarizədə xarici dəstək axtarırdılar. Onlar Fransa, İsveç, Polşa-Litva Birliyi və Venesiya Respublikası ilə əlaqə qurmağa çalışdılar. Hətta Osmanlı imperiyası ilə gizli danışıqlara da cəhd etdilər, lakin bu cəhdlər nəticəsiz qalmışdır. 1670-ci ildə sui-qəsd planları ifşa olunmuşdur. 1671-ci ilin martında Petar Zrinski, Fran Krsto Frankopan və Frants III Nadaşdi həbs olunaraq edam edilmişdilər. Təxminən 2,000 zadəgan da həbs edilmişdir. Habsburq monarxiyası, Macarıstan və Xorvatiyada sərt repressiyalar tətbiq etdi, protestant kilsələri yandırılmış və yerli muxtariyyət ləğv edilmişdir.
Başlanması
Sui-qəsdin əsas liderlərindən biri, Habsburq sərkərdəsi Montekukkoli ilə birlikdə yerli qüvvələrə rəhbərlik etmiş Xorvatiya banı Nikola Zrinski idi. Həmin dövrdə Zrinski xarici təsirdən azad və əhalisi dövlət tərəfindən qorunan – istismar olunmayan – bir Macarıstan yaratmağı planlaşdırmağa başlamışdı. O, Xorvatiya və Transilvaniya dəstəyi ilə birləşmiş bir ordu yaradaraq Macarıstanı azad etməyə ümid edirdi. Lakin o, ov zamanı vəhşi qabanla mübarizə apararkən bir neçə ay içində həlak olmuşdur; nəticədə üsyanın rəhbərliyi Nikola Zrinskinin kiçik qardaşı Petar Zrinski və Ferents Veşşelenyinin üzərinə düşmüşdür.
Sui-qəsdçilər Macarıstanı azad etmək və hətta Habsburqları devirmək cəhdlərində xarici dəstək qazanmağa ümid edirdilər. Onlar Fransa, İsveç, Polşa–Litva birliyi və Venesiya Respublikası da daxil olmaqla bir sıra dövlətlərlə gizli danışıqlara başladılar. Veşşelenyi və digər maqnatlar hətta Osmanlılara müraciət edərək Habsburqlar devirildikdən sonra nominal özünüidarə müqabilində Macarıstanın tamamını onlara təklif etdilər, lakin heç bir dövlət müdaxilə etmək istəmədi. Sultan da, I Leopold kimi, yeni bir münaqişədə maraqlı deyildi; hətta onun sarayı 1666-cı ildə sui-qəsdçilərin bu cəhdləri barədə I Leopolda məlumat vermişdi.
Macarıstanın tarixi mirası
Maqnatlar sui-qəsdi Macarıstanın sonrakı azadlıq hərəkatlarına – xüsusilə də II Ferens Rakoçinin 1703–1711-ci illərdəki üsyanına ilham mənbəyi olmuşdur. Bu hadisə həm də Habsburqların Macarıstandakı siyasətində sərtlik və mərkəzləşdirmənin artmasına gətirib çıxardı ki, bu da yerli xalqın narazılığını daha da dərinləşdirdi. Macar tarixşünaslığında sui-qəsd iştirakçıları milli qəhrəmanlar kimi dəyərləndirilir. Onların xatirəsinə heykəllər ucaldılıb, əsərləri yenidən nəşr edilib və onların ideyaları müstəqillik və milli həmrəylik çağırışlarının əsas dayaqlarından biri sayılır.
Xorvatiyada irsi
Osmanlıların fəthləri nəticəsində Xorvatiyanın ərazisi 1592-ci ilə qədər cəmi 16,800 km²-ə qədər azaldı. Papa bu dövləti “Xorvatiya Krallığının qalıqlarının qalıqları” (lat. reliquiae reliquiarum regni Croatiae) adlandırmışdı və bu təsvir zərər çəkmiş zadəganlar üçün döyüş şüarına çevrilmişdir. Bu ərazi itkisi, 1526-cı ildə Habsburqların Xorvatiyada hakimiyyətə gəlməsinə səs vermiş əksər xorvat zadəgan ailələri üçün ölüm hökmü olmuşdur. İdarə edəcək əraziləri qalmadığından, bu ailələr zamanla tarix səhnəsindən silindilər. Yalnız Zrinski və Frankopan ailələri güclərini qoruyub saxlaya bildilər, çünki onların mülkləri Osmanlılar tərəfindən işğal olunmamış, Xorvatiyanın qərb hissəsində yerləşirdi.
Sui-qəsd zamanı ailələr mülki Xorvatiya ərazilərinin təxminən 35%-ni idarə edirdilər (Xorvatiyanın digər üçdə biri isə imperatorun birbaşa nəzarətində olan Hərbi Sərhəd zonası idi). Sui-qəsd uğursuz olduqdan sonra, bu torpaqlar imperator tərəfindən müsadirə edilmişdir və onun istəyinə uyğun olaraq başqalarına verilə bilərdi.
Sui-qəsddən sonrakı vəziyyəti ən yaxşı əks etdirən fakt ondan ibarətdir ki, 1527–1670-ci illər arasında Xorvatiyada 13 nəfər xorvat mənşəli ban (canikər və ya vitse-kral) olmuşdu, lakin 1670-ci ildən 1848-ci il inqilabına qədər yalnız 2 xorvat mənşəli ban olmuşdur. 1670-ci ildən XIX əsrdə baş vermiş Xorvatiya mədəni dirçəlişinə qədər olan dövr ölkənin siyasi baxımdan “qara dövrü” (qaranlıq dövrü) hesab olunur.
İstinadlar
- Magyar Régészeti, Művészettörténeti és Éremtani Társulat. Művészettörténeti értesítő. (Budapest: Akadémiai Kiadó. 1976), 27
- Goldstein, Ivo. Croatia: A History. Hurst & Co. 2011. səh. 44. ISBN .
- Sugar, Peter F.; Hanák, Péter; Frank, Tibor, redaktorlar A History of Hungary. Indiana University Press. 1990. 113–115. ISBN .
- Kontler, László. A History of Hungary: Millennium in Central Europe. Palgrave Macmillan. 2002. səh. 142, 177. ISBN .
- Kia, Mehrdad. The Ottoman Empire [2 volumes]: A Historical Encyclopedia [2 volumes]. Bloomsbury Publishing. 2017. ISBN .
- Pálffy, Géza. Hungary Between Two Empires 1526–1711. Indiana University Press. 2021. səh. XXIX. ISBN .
- Ingrao, Charles. The Habsburg Monarchy, 1618-1815. Cambridge University Press. 2000. 66–67. ISBN .
- "A Német Lovagrend a Baltikumban". 2008-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-01-23.
- Sutter Fichtner, Paula. The Habsburg Monarchy, 1490-1848: Attributes of Empire. Bloomsbury Publishing. 2017. səh. 48. ISBN .
- Opća enciklopedija jugoslavenskog leksikografskog zavoda // Opća enciklopedija, svezak 8. Zagreb: Jugoslavenski Leksikografski Zavod. 1982.
- Kenneth Meyer Setton. Venice, Austria, and the Turks in the Seventeenth Century. American Philosophical Society. 1991. 248–. ISBN .
- Istvan Lazar; Andrew L. Simon. Transylvania: A Short History. Simon Publications LLC. 30 May 2001. 108–. ISBN .
- Pauler, Gyula. Wesselényi Ferencz nádor és társainak összeesküvése, 1664-1671 (macar). I. Budapest. 1876.
- Rački, Franjo. "Ban Petar Zrinski i knez tržački Frane Krsto Frankopan na stratištu". Vienac (xorvat). No. 17. 1871. 258−263.
- Friederich Heyer von Rosenfield (1873), "Counts Frangipani or Frankopanovich counts of Vegliae, Segniae, Modrussa, Vinodol or Damiani di Vergada Gliubavaz Frangipani (Frankopan) Detrico", in: Wappenbuch: Der Adel des Königreichs Dalmatien, Volume 4, part 3 (in German). Nürnberg: Bauer und Raspe, p. 44.
- Pauler, Gyula. Wesselényi Ferencz nádor és társainak összeesküvése, 1664-1671 (macar). II. Budapest. 1876.
- Friederich Heyer von Rosenfield (1873), "Counts Frangipani or Frankopanovich or Damiani di Vergada Gliubavaz Frangipani (Frankopan) Detrico", in: Wappenbuch: Der Adel des Königreichs Dalmatien, Volume 4, part 3 (in German). Nürnberg: Bauer und Raspe, p. 45.
- Lopašić, Radoslav. "Novi prilozi za poviest urote bana Petra Zrinskoga i kneza Franje Krste Frankopana". Starine Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti. 24. 1891: 41–112. ISSN 0351-272X.
- Митрофанович Лукьяненко, Александр. Политическая и литературная деятельность братьев Зринских и Франца Франкопана: Из истории полит. и экон. жизни хорватов XVII в. и из истории развития у хорватов лит. и выработки лит. яз (Tezis) (rus). Kiev: Николай Трофимович Корчак-Новицкого. 1911.
Xarici keçidlər
- "Counts Damjanić Vrgadski Frankopan Ljubavac Detrico" in: [1](in Croatian). Zagreb: on line.
- Painting of Zrinski and Frankopan
- Petar Zrinski and Fran Krsto Frankopan
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Maqnatlar sui qesdi hemcinin Xorvatiyada sui qesdi xorv Zrinsko frankopanska urota ve Vesseleni sui qesdi mac Wesselenyi osszeeskuves kimi de taninir XVII esrin ikinci yarisinda Macaristan ve Xorvatiyada Habsburq monarxiyasina qarsi teskil olunmus gizli usyan plani Bu sui qesd 1664 cu ilde Habsburqlar ve Osmanli imperiyasi arasinda baglanmis yaratdigi naraziliq fonunda meydana gelmisdir Maqnatlar sui qesdi Habsburq monarxiyasinin merkezlesdirme siyasetine qarsi yerli zadeganlarin muqavimetini ve milli muxtariyyet ugrunda mubarizeni eks etdirir Bu hadise Macaristan ve Xorvatiyada milli suurun formalasmasinda ve gelecek azadliq herekatlarinin esasini qoymaqda muhum rol oynamisdir Maqnatlar sui qesdi dovrunde Merkezi Avropanin xeritesiMiklos ZriniTarixi1664 cu ilde imzalanan Vasvar sulhu Habsburqlarin Osmanlilara qarsi mubarizede zeif movqeyini ve Macaristanin ehemiyyetli hissesinin Osmanli nezaretinde qalmasini tesdiqledi Bu sulh Macar ve Xorvat zadeganlari arasinda derin naraziliga sebeb olmusdur cunki onlar Habsburq monarxiyasinin oz torpaqlarini mudafie etmekde aciz oldugunu dusunurduler Sui qesdin esas teskilatcilari arasinda Macaristanin palatini Ferets Vesselenyi Xorvatiyanin bani Miklos Zrini onun qardasi Petar Zrinski ve Petarin qayni Fran Krsto Frankopan var idi Bu zadeganlar Habsburq monarxiyasinin merkezlesdirme siyasetine ve yerli muxtariyyetin mehdudlasdirilmasina qarsi cixirdilar Sui qesdciler Habsburqlara qarsi mubarizede xarici destek axtarirdilar Onlar Fransa Isvec Polsa Litva Birliyi ve Venesiya Respublikasi ile elaqe qurmaga calisdilar Hetta Osmanli imperiyasi ile gizli danisiqlara da cehd etdiler lakin bu cehdler neticesiz qalmisdir 1670 ci ilde sui qesd planlari ifsa olunmusdur 1671 ci ilin martinda Petar Zrinski Fran Krsto Frankopan ve Frants III Nadasdi hebs olunaraq edam edilmisdiler Texminen 2 000 zadegan da hebs edilmisdir Habsburq monarxiyasi Macaristan ve Xorvatiyada sert repressiyalar tetbiq etdi protestant kilseleri yandirilmis ve yerli muxtariyyet legv edilmisdir BaslanmasiSui qesdin esas liderlerinden biri Habsburq serkerdesi Montekukkoli ile birlikde yerli quvvelere rehberlik etmis Xorvatiya bani Nikola Zrinski idi Hemin dovrde Zrinski xarici tesirden azad ve ehalisi dovlet terefinden qorunan istismar olunmayan bir Macaristan yaratmagi planlasdirmaga baslamisdi O Xorvatiya ve Transilvaniya desteyi ile birlesmis bir ordu yaradaraq Macaristani azad etmeye umid edirdi Lakin o ov zamani vehsi qabanla mubarize apararken bir nece ay icinde helak olmusdur neticede usyanin rehberliyi Nikola Zrinskinin kicik qardasi Petar Zrinski ve Ferents Vesselenyinin uzerine dusmusdur Sui qesdciler Macaristani azad etmek ve hetta Habsburqlari devirmek cehdlerinde xarici destek qazanmaga umid edirdiler Onlar Fransa Isvec Polsa Litva birliyi ve Venesiya Respublikasi da daxil olmaqla bir sira dovletlerle gizli danisiqlara basladilar Vesselenyi ve diger maqnatlar hetta Osmanlilara muraciet ederek Habsburqlar devirildikden sonra nominal ozunuidare muqabilinde Macaristanin tamamini onlara teklif etdiler lakin hec bir dovlet mudaxile etmek istemedi Sultan da I Leopold kimi yeni bir munaqisede maraqli deyildi hetta onun sarayi 1666 ci ilde sui qesdcilerin bu cehdleri barede I Leopolda melumat vermisdi Macaristanin tarixi mirasiMaqnatlar sui qesdi Macaristanin sonraki azadliq herekatlarina xususile de II Ferens Rakocinin 1703 1711 ci illerdeki usyanina ilham menbeyi olmusdur Bu hadise hem de Habsburqlarin Macaristandaki siyasetinde sertlik ve merkezlesdirmenin artmasina getirib cixardi ki bu da yerli xalqin naraziligini daha da derinlesdirdi Macar tarixsunasliginda sui qesd istirakcilari milli qehremanlar kimi deyerlendirilir Onlarin xatiresine heykeller ucaldilib eserleri yeniden nesr edilib ve onlarin ideyalari musteqillik ve milli hemreylik cagirislarinin esas dayaqlarindan biri sayilir Xorvatiyada irsiOsmanlilarin fethleri neticesinde Xorvatiyanin erazisi 1592 ci ile qeder cemi 16 800 km e qeder azaldi Papa bu dovleti Xorvatiya Kralliginin qaliqlarinin qaliqlari lat reliquiae reliquiarum regni Croatiae adlandirmisdi ve bu tesvir zerer cekmis zadeganlar ucun doyus suarina cevrilmisdir Bu erazi itkisi 1526 ci ilde Habsburqlarin Xorvatiyada hakimiyyete gelmesine ses vermis ekser xorvat zadegan aileleri ucun olum hokmu olmusdur Idare edecek erazileri qalmadigindan bu aileler zamanla tarix sehnesinden silindiler Yalniz Zrinski ve Frankopan aileleri guclerini qoruyub saxlaya bildiler cunki onlarin mulkleri Osmanlilar terefinden isgal olunmamis Xorvatiyanin qerb hissesinde yerlesirdi Sui qesd zamani aileler mulki Xorvatiya erazilerinin texminen 35 ni idare edirdiler Xorvatiyanin diger ucde biri ise imperatorun birbasa nezaretinde olan Herbi Serhed zonasi idi Sui qesd ugursuz olduqdan sonra bu torpaqlar imperator terefinden musadire edilmisdir ve onun isteyine uygun olaraq basqalarina verile bilerdi Sui qesdden sonraki veziyyeti en yaxsi eks etdiren fakt ondan ibaretdir ki 1527 1670 ci iller arasinda Xorvatiyada 13 nefer xorvat menseli ban caniker ve ya vitse kral olmusdu lakin 1670 ci ilden 1848 ci il inqilabina qeder yalniz 2 xorvat menseli ban olmusdur 1670 ci ilden XIX esrde bas vermis Xorvatiya medeni dircelisine qeder olan dovr olkenin siyasi baximdan qara dovru qaranliq dovru hesab olunur IstinadlarMagyar Regeszeti Muveszettorteneti es Eremtani Tarsulat Muveszettorteneti ertesito Budapest Akademiai Kiado 1976 27 Goldstein Ivo Croatia A History Hurst amp Co 2011 seh 44 ISBN 9781850655251 Sugar Peter F Hanak Peter Frank Tibor redaktorlar A History of Hungary Indiana University Press 1990 113 115 ISBN 9780253208675 Kontler Laszlo A History of Hungary Millennium in Central Europe Palgrave Macmillan 2002 seh 142 177 ISBN 9781403903174 Kia Mehrdad The Ottoman Empire 2 volumes A Historical Encyclopedia 2 volumes Bloomsbury Publishing 2017 ISBN 9798216126034 Palffy Geza Hungary Between Two Empires 1526 1711 Indiana University Press 2021 seh XXIX ISBN 9780253054647 Ingrao Charles The Habsburg Monarchy 1618 1815 Cambridge University Press 2000 66 67 ISBN 9780521785051 A Nemet Lovagrend a Baltikumban 2008 03 05 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2007 01 23 Sutter Fichtner Paula The Habsburg Monarchy 1490 1848 Attributes of Empire Bloomsbury Publishing 2017 seh 48 ISBN 9781137106421 Opca enciklopedija jugoslavenskog leksikografskog zavoda Opca enciklopedija svezak 8 Zagreb Jugoslavenski Leksikografski Zavod 1982 Kenneth Meyer Setton Venice Austria and the Turks in the Seventeenth Century American Philosophical Society 1991 248 ISBN 978 0 87169 192 7 Istvan Lazar Andrew L Simon Transylvania A Short History Simon Publications LLC 30 May 2001 108 ISBN 978 1 931313 21 6 Pauler Gyula Wesselenyi Ferencz nador es tarsainak osszeeskuvese 1664 1671 macar I Budapest 1876 Racki Franjo Ban Petar Zrinski i knez trzacki Frane Krsto Frankopan na stratistu Vienac xorvat No 17 1871 258 263 Friederich Heyer von Rosenfield 1873 Counts Frangipani or Frankopanovich counts of Vegliae Segniae Modrussa Vinodol or Damiani di Vergada Gliubavaz Frangipani Frankopan Detrico in Wappenbuch Der Adel des Konigreichs Dalmatien Volume 4 part 3 in German Nurnberg Bauer und Raspe p 44 Pauler Gyula Wesselenyi Ferencz nador es tarsainak osszeeskuvese 1664 1671 macar II Budapest 1876 Friederich Heyer von Rosenfield 1873 Counts Frangipani or Frankopanovich or Damiani di Vergada Gliubavaz Frangipani Frankopan Detrico in Wappenbuch Der Adel des Konigreichs Dalmatien Volume 4 part 3 in German Nurnberg Bauer und Raspe p 45 Lopasic Radoslav Novi prilozi za poviest urote bana Petra Zrinskoga i kneza Franje Krste Frankopana Starine Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti 24 1891 41 112 ISSN 0351 272X Mitrofanovich Lukyanenko Aleksandr Politicheskaya i literaturnaya deyatelnost bratev Zrinskih i Franca Frankopana Iz istorii polit i ekon zhizni horvatov XVII v i iz istorii razvitiya u horvatov lit i vyrabotki lit yaz Tezis rus Kiev Nikolaj Trofimovich Korchak Novickogo 1911 Xarici kecidler Counts Damjanic Vrgadski Frankopan Ljubavac Detrico in 1 in Croatian Zagreb on line Painting of Zrinski and Frankopan Petar Zrinski and Fran Krsto Frankopan