fbpx
Wikipedia

Kalmık xanlığı

Oktyabr 10, 2021

Kalmık xanlığı (Torqout xanlığı; kalm. Хальмг хана улс) — XVII—XVIII əsrlərdə kalmıkların dövlətləri.

Tarixi

Xanlıq noyonların başçılığı ilə uluslardan təşkil olunmuşdu. Uluslar aymaklara və xotonlara bölünürdü. Bu bölümləri də zaysanqlar idarə edirdi. Xanlıqda məhkəmə zarqo, hakim zarquçu adlanırdı.

Buxara xanlığında çəkişmələrdən istifadə edən Səfəvilər Xorasanı tutdular. Şah I Abbasa arxalanan Xarəzm feodalı Xoca Məhəmməd 1598-ci ildə Ürgəncdə möhkəmləndi. Kalmık tayfaları Mavərənnəhrdən sıxışdırıldı.

Qazax və kalmık əlaqələri

XV əsrdən XVI əsrin ikinci yarısına qədərki dövrdə Qazax-Kalmık münasibətləri haqqında bilgilər çox azdır. Bir-birinə qonşu iki köçəri topluluğun hər cür genişlənmə hərəkətləri, bu iki topluluq arasında bir sıra anlaşmazlıqların yaranmasına səbəb olmuş və bunun nəticəsində də savaş qaçınılmaz olmuşdur. Kalmıkların Türküstan üçün təhlükə yaradacağı daha XV yüzilin ortalarında anlaşılmışdı. 1430-cu illərdə Kalmıkların Uysunlar və qırğızların yaşadığı Issık Gölünə qədər gəlmələri; 1447-ci ildə Sırdərya bölgəsində yaşayan Şeyban xanı Ebul-Xeyr xana hücum etmələri bunun bir nümunəsi idi. 1447-ci ildəki bu hücumda Özbəkləri yendikləri qaynaqlarda bildirilir. Kalmıklar bundan sonra da dəqiq olaraq görəcəyimiz kimi XVII əsrdə və XVIII əsrin birinci yarısında Türküstanı başdan-başa istila edərək bu ölkənin həm siyasi, həm də sosial və mədəni baxımdan dəyişməsinə səbəb olmuşdular.

III Murad dövrü Osmanlı səyyah və tarixçilərindən Seyfi Çələbi 1552-1556 Qazax-kalmık savaşlarını geniş anlatmışdır. Təxmini olaraq 1554-cü ildə daha sonra qazax xanı olan-Təvəkkül sultan kalmıklar üzərinə hücum etdi. Jayansınsın adındaki bir İngilis səyyah 1557-ci ildə Orta Asiyadan keçərək Jungoğa getməyi planlamış, ancaq Qazax-Kalmık savaşları görə gedə bilməmişdir. Səyyah bu savaşın Daşkəndə sahib olmaq üçün aparıldığını, XVI əsrin ortasında və sonunda qazaxların kalmıklarla etmiş olduğu savaşlarda hey qalib gəldiklərini yazmışdır. Kalmıklarla qazaxlar arasındakı savaşlar Şərqi Türküstan şəhərlərinin divarları yaxınlığında keçmişdir.

XVI əsrin ikinci yarısında Kalmıklar qazax torpaqlarına da yerləşmişlər, ancaq daha sonraları o torpaqlardan ya çıxardılmışlar ya da qazaxların basqısı altında yaşamaq məcburiyyətində qalmışdılar. XVI əsrin sonunda öz sınırlarını aşıb qazax torpaqlarına yerləşen kalmıklar, qazaxlara yenilmişlər və basqı altında qalmışdılar. Təvəkkül, 1594-cü ildə Moskvaya elçilər göndərib Çar Fyodra öz uyruğuna keçmesini teklif etmiş; elçilik yazısında qazax xanı Təvəkkül onu "Qazax və qalmık xanı" olarak göstərmişdir. Buradan hərəkətle XVI əsrin sonunda bəzi Kalmık qəbilələrinin ona bağlı olduğu qənaətinə gəlirik.

Qazaxların kalmıklar üzərinə sürəkli hücumlar hazırlaması dolayısıyla bəzi Kalmık qəbilələri İrtişin şərqinə doğru köç edərək yerlərindən olurdular. Bu tarixlərdə Kalmıklar Monqolustan və qazax feodallarına qarşı mücadilə edirdilər. Qazaxlarla Kalmık feodalları heyvançılıq etdikləri üçün aralarındakı otlaq üçün savaşlar getdikcə qızışdı. İrtişin şərqinə yerləşən Kalmək qəbiləsi 1616-cı ildən etibarən liderleri Hontayşi (Koto-Koysın) ilə qazax torpaqlarına sıx-sıx hücumlar hazırlayırdılar. Fəqət o tarixlərdə Qazax xanlığı çox güclü olduğundan kalmıklar davamlı yenilgiyə uğratmaqdaydılar. Kalmıklar Qazax Ordalarının hücumlarından dolayı 1621-ci ildə Kalmık Tayşaları xalqları ilə birlikdə Sibirdəki şəhərlərin ətrafına köç etdiler. 1627-1629-cu illərdə İssık Gölün şərqində yaşayan Kalmıklara, Təvəkkül xanın qardaşı və varisi qazax xanı Esim basqınlar hazırlayırdı.

XVII əsrin əvvəllərində İşim və Tobol çayları arasında köçəbə həyatı yaşayan Kalmıklar öz aralarındakı anlaşmazlıklara son verərək birliklerini sağladılar. Kalmık qəbiləsinin Kara Kula Tayşasını bu birliyin başçısı olaraq seçdiler.

Kalka Moğollarına karşı savaştılar ve bağımsızlıklarını kazandılar. Ancak 1634 yılında Kara Kula vefat etti. 1635 yılında Dalaylama Kara Kula'nın oğlu Koto Koysın'a Batır Kontayşa diye isim verildi. Bu tarihte Kazaklarla Kalmuklar arasında geçen ilk büyük meydan savaşında Kontayşa batıda Kazaklarla savaşıp Esim Han'ın oğlu Cangir Sultanı esir aldı. Fakat Cangir Sultan kaçtı. 1635'te cereyan eden bu ilk büyük meydan savaşı hakkında tarihi kaynaklarda yeterli bilgi mevcut değildir. XVII. asrın ikinci çeyreğinden itibaren Kalmuklarla Doğu Moğollarının düşmanlığı sona erdi. Hontayşa Batır ve Tosakay Hanın çabalarıyla 1640'ta Moğol feodallerinin düşmanlara karşı birliğinin güçlenmesini sağlayan ve 120 maddeden oluşan Kalmuklarla ilgili yasa çıkarıldı.13

1643 yılının kışında Batır Kontayşa Kazak topraklarına yeniden saldırdı. Bu saldırıda Yedi Su bölgesinin büyük bir kısmını işgal eden Kalmuklar Ala-Tav Kırgızlarından 10 bin kişiyi esir almışlardır.Fakat bu savaşta kesin olarak galip gelemediler. Çünkü söz konusu saldırıdan haberdar olan Cangir Han, emrindeki 600 kişilik kuvvetle Batır'a saldırdı. Bu savaşta Kazakların göstermiş olduğu bağımsızlık mücadelesi kaynaklarda şu şekilde anlatılmıştır: Cangir, emrindeki askerlerin bir kısmını Kalmuklar dar boğazdan geçinceye kadar, iki dağ arasındaki bu boğazda kale yapmak üzere hendek kazılması için görevlendirmiştir. Kendisi ise ordunun kalan kısmıyla dağın diğer tarafında gizlenmiştir. Nihayet beklenen an gelmiş ve Kalmuk Hükümdarı hendek kazan askerlere saldırmıştır.

Bu durumu gören Cangir düşmanını arkadan vurmuş ve iki taraf arasındaki mücadelede Kalmuklar 10 bin kişi kayıp vererek Kazaklar karşısında adeta bozguna uğramışlardır. Savaşın sonlarına doğru 20 bin kişilik ordusuyla Semerkant Hükümdarı ve ünlü kahraman Calantös, Cangir yardıma gelmiştir.1643 yılında Kazak topraklarında yapılan bu ikinci meydan savaşı Kazakların zaferiyle sonuçlanmış ve bu gelişmeler üzerine Batır geri adım atmak zorunda kalmıştır. Fakat çok geçmeden Kalmuk lideri, Cangir Handan intikamını almak için Kazaklar üzerine yeniden bir saldırı düzenlemiştir. Bu savaşta 17 yaşlarındaki Kalden, Cangir Han'ı öldürmüştür (1652).14

Daha sonra Kalmuk istilası Kazak topraklarının batısına kadar devam etmiş ve Kalmuklar burada Ural ile Volga nehirleri arasında bir devlet kurmuşlardır. Kalmuklar bilhassa Eyüge Han (1670­1724) döneminde Kazakları son derece rahatsız etmişlerdi.15

XVII. asrın son çeyreğinde Kalmuk işgali yeniden başladı. 1681-85 yıllarında Kalmuk feodalleri Kazak topraklarının güney bölgelerine saldırdılar. Kalmuk Hükümdarı Galden de kendi selefleri gibi Kazaklar ve Kırgızlarla savaşmaya başladı. 1681 ve 1683 yıllarında Sayram üzerine gitmiş; 1683­1685 yıllarında Kırgızlar ve Ferganalılar üzerine saldırmış, 1684 yılında Sayram'ı yakıp yıkarak burada çiftçilik yapılan bölgeleri talan etmiştir.16 Büyük Orda'ya yapılan bu baskın sonucunda Jetısu bölgesi, Kırgızlar ve Sayram şehriyle birlikte Kazak topraklarının güney bölgeleri ele geçirildi.Böylece XVII. yüzyılın sonlarında Kazak Ordalarına yapılmış olan bu saldırılar sonucunda Kalmuklar Orta Asya'nın güneyinde Doğu Türkistan'a yerleştiler. Daha sonra Galden Tseren Büyük ve Orta Orda'yı birkaç kez mağlup ederek tüm Güney Kazak topraklarını ve Taşkent'i kendi idaresi altına aldı (1683). Fergana ve Kaşgar'ı da yönetti.17

Kalmuklar, 1698 yılında Çin ile yaptıkları savaş sona erdikten sonra Kazaklar'a tekrar saldırdılar. Savaşın sebebini Tsevan Rabtan Çin İmparatoru Konsi'ye yazmıştır. İlk sebep; Tavke Galden Tseren'in elinde esir olan oğlunun iadesi için bir takım vaatlerde bulunarak Kalmuk Hükümdarına müracaat eder, Tsevan Rabtan Tavkenin oğlunu gönderir, Tavke vaatlerini yerine getirmez, ihanet eder. İkinci sebep; Kazakların Kalmuk ticaret kervanlarına baskın yaparak saldırmaları olmuştur. İşte bu tarihten sonra Kalmuklar Kazak bağımsızlığı için tehlike olmaya başlamıştır. 1698 saldırısına Kazaklardan 1702 yılında karşılık verilir; Kazak askerleri Doğu Kalmukları ve İdil Kalmuklarına saldırı düzenlediler. 25 Nisan 1703'te savaşlara son vermek için Kazak-Kalmuk barış görüşmeleri başlar. Ancak bir süre sonra 1708'de Kalmuklar Kazak Ordalarına yeni bir saldırı düzenlediler, bu saldırı Orta Orda için çok kötü sonuçlara yol açtı, çok esir verdiler.

XVIII. asrın başlarında Kalmuk askerlerinin büyük bir kısmı Sarı-Su nehrine doğru ilerlediler, diğer bir kısmı ise Orta Orda'nın Kuzeydoğu bölgesini işgal ettiler.

Tavke Han Kalmuklara karşı mücadeleyi başlatmak için Üç Orda temsilcilerini 1710 yılında Karakum bölgesinde topladı. Bu toplantıda savunma tedbirleri olarak nelerin yapılacağı ve düşmana karşı sonuna kadar savaşa devam edilmesi yönünde karar çıktı. 1712 yılında yapılan Kazak baskınları başarılı oldu ve bu baskınlar Tsevan Rabtan'ın otoritesini düşürdü. 1717 yılındaki Kazak-Kalmuk savaşında Kazak gönüllü milis kuvvetleri Kayıp ve Ebu'l-Hayır başkanlığında Kalmukların sınır bölgelerine saldırdılar, sefer başarısız oldu.Bu başarısızlığa Kayıp Han ve Ebu'l-Hayır Han arasındaki anlaşmazlık sebep olmuştur. Bunun sebebi de muhtemelen her iki Hanın da üç Ordanın tek Hanı olmak istemesidir. Bu olaydan faydalanan Kalmuk müfrezeleri Kazak topraklarının güney bölgelerine girdiler.18 Ancak Çin Hükümdarlığının Kalmukları tehdit etmesi Kalmukların Kazak Ordalarına karşı gerçekleştirecekleri daha kapsamlı harekatı bir müddet için engelledi. Fakat 1722'de Çin İmparatoru Kansi'nin ölümünden sonra Kalmuk-Çin savaşı sona erdi. Bu durumu fırsat bilen Kalmuklar Kazak Ordaları üzerine daha geniş bir saldırı için hazırlanmaya başladılar.19

Mütemadiyen devam eden çarpışmalar ve içerdeki huzursuzluklar sonucu parçalanan ve kuvvetten düşen Kazak halkı bu dönemde büyük felaketler ve yoksulluklar yaşadı.20 Ç. Valihanov XVIII. yüzyılın başındaki Kazakların durumunu şöyle tasvir etmiştir: XVIII. yüzyılın 10'lu yılları Kazak halkının hayatındaki en zor yıllardı. Kalmuklar, İdil Kalmukları, Yayık Kazakları ve Başkırtlar onlara her taraftan saldırıp, köylerini darmadağın ettiler, hayvanlarını aldılar ve bütün aileleriyle birlikte onları esir aldılar. Bir taraftan sanki gökyüzünün inadı tutmuş gibi ayazlı bir kış, diğer taraftan açlık bu halka zor anlar yaşatmıştır. Bir Kırgız büyüğü Orenburg'ta kendi soylarının bu üzücü durumunu, "av köpeği XVIII. sürülerinin bir tavşanı izlemesi ve kovalamasına" benzetmiştir.21 Bu olaylarda Kazakların hanlarının, sultanlarının, beylerinin ve kahramanlarının suçlu olmadığını düşünmek kanaatimizce doğru olmaz. Çünkü Kazak halkının bu duruma düşmesinde onların kendi aralarındaki iktidar mücadelesi de önemli rol oynamıştır.

Küçük-Orta ve Büyük Ordalar arasındaki iç çekişmeler Orta Asya Hanları tarafından desteklendi, alevlendirildi ve özellikle Kalmuk Hanları tarafından kışkırtıldı.22 Bu da zaten Ordalar arasında zayıf olan bağları daha da zayıflattı. Kazak Ordalarına batıdan İdil Kalmukları, kuzeyden Başkırtlarla Sibirya Kazakları saldırmaya başladılar. Güneyden Orta Asya'daki Buhara ve Hive Hanlıklarının zadegânleri, Kazaklar'ı sıkıştırdılar. Bütün bu saldırıların en tehlikelisi ise doğudan Kalmukların Hükümdarı Galden Tseren idaresinde başlatılmış olan saldırılar oldu.23

Başlangıçta Altay ve Tiyan-Şan, Gobi Bozkırı ve Balkaş Gölü arasındaki topraklarda yerleşen daha sonra da buraların büyük bir kısmını zapteden Kalmuklar uzak batıya doğru genişleme siyaseti güttüler. Göçebe Kazaklar ise bu sıralarda Balkaş'ın arkasındaki bu zengin, cazip ve hemen hemen boş olan topraklarda yerleşmiş durumdaydı.24

Böylece XVII. yüzyılın sonu ve XVIII. yüzyılın başlarında Kalmuk Hontayşaları otlaklık alanlar dışında Güney Kazak topraklarının ticaret ve zenaat merkezlerini de ele geçirdiler. Doğal olarak bu durum Kalmuklar'a sadece ticaret ve zenaat merkezlerini değil, ayrıca Kazak topraklarıyla Rusya'yı ve diğer doğu ülkelerini birbirine bağlayan kervan yollarının geçtiği alanları da açmış oldu.25

1755 – 1759-cu illərdə Cunqariyanın hakim elitasındakı daxili çəkişmələr nəticəsində həmin dövlət süquta uğradı. Bundan sonra ümumi sayları bir million nəfər olan iki mancur ordusu Cunqar xanlığı ərazisini mühasirəyə aldı. O vaxtkı Cunqariyanın əhalisinin 90%, əsasən qadın, qoca və uşaqlar öldürüldü. Bu soyqırım idi. Bir ulus – zünqar, derbet, xoytların on min çadırı(ailə) Zeren noyonun başçılığı ilə Volqaya Kalmık xanlığına tərəf çıxa bildi. Cunqarların bəzi ulusları Əfqanıstan, Bədəxşan, Buxaraya çıxa bildilər, orada onları yerli hakimlər hərbi qulluğa qəbul edildilər, sonralar islamı qəbul etdilər.

Kalmık xanları

  • Kho Orluk (1633-1644)
  • Shukhur Daichin (1644-1661)
  • Puntsug (Monchak) (1661-1672)
  • Ayuka Khan (1672-1723)
  • Tseren Donduk Khan (1723-1735)
  • Donduk Ombo Khan (1735-1741)
  • Donduk Dashi Khan (1741-1761)
  • Ubashi Khan (1761-1771)
  • Dodbi Khan (1771-1781)
  • As Saray xan (1781)

İstinadlar

  1. Tınışbayev, İstoriya Kazahskogo Naroda, Alma-Ata, 1993, s. 186; A. Zeki Velidî Togan, Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul, 1981, 2. Baskı, s. 152, 157.
  2. Kazak Sovyet Entsiklopediyası (K. S. E.), Tom 6, s. 241; Seyfi Çelebi ve eserinin muhtevası hakkında bkz. Mahmut Ak, "Seyfi Çelebi", Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, C. II, İstanbul, 1999, s. 527.
  3. Tınışbayev, a.g.e., s. 186.
  4. Nebijan Mukametkanulı, Tarihi Zertteuler, s. 43.
  5. V. A., Moisyeyev, "Nekatoriye Kazaksko-Djungarski Atneşeni., s. 135, 146-147.
  6. Nebijan Mukametkanulı, Tarihi Zertteuler, s. 44.
  7. Bartold, V. V., Oçerk İstorii Semireçya, Semireçya Oblast, 1898, s. 91-92; Nebijan Mukametkanulı, Tarihi Zertteuler, s. 44; W. Barthold, "Kalmuklar", İslam Ansiklopedisi, C. VI, s. 140.
  8. Kalmuk Hükümdarlarına verilen ünvan.
  9. Nebijan Mukametkanulı, Tarihi Zertteuler, s. 45.
  10. Tınışbayev, a.g.e., s. 186.

Xarici keçidlər

Oktyabr 10, 2021
kalmık, xanlığı, torqout, xanlığı, kalm, Хальмг, хана, улс, xvii, xviii, əsrlərdə, kalmıkların, dövlətləri, mündəricat, tarixi, qazax, kalmık, əlaqələri, kalmık, xanları, istinadlar, xarici, keçidlərtarixi, redaktəxanlıq, noyonların, başçılığı, ilə, uluslardan. Kalmik xanligi Torqout xanligi kalm Halmg hana uls XVII XVIII esrlerde kalmiklarin dovletleri Mundericat 1 Tarixi 1 1 Qazax ve kalmik elaqeleri 2 Kalmik xanlari 3 Istinadlar 4 Xarici kecidlerTarixi RedakteXanliq noyonlarin basciligi ile uluslardan teskil olunmusdu Uluslar aymaklara ve xotonlara bolunurdu Bu bolumleri de zaysanqlar idare edirdi Xanliqda mehkeme zarqo hakim zarqucu adlanirdi Buxara xanliginda cekismelerden istifade eden Sefeviler Xorasani tutdular Sah I Abbasa arxalanan Xarezm feodali Xoca Mehemmed 1598 ci ilde Urgencde mohkemlendi Kalmik tayfalari Maverennehrden sixisdirildi Qazax ve kalmik elaqeleri Redakte XV esrden XVI esrin ikinci yarisina qederki dovrde Qazax Kalmik munasibetleri haqqinda bilgiler cox azdir Bir birine qonsu iki koceri toplulugun her cur genislenme hereketleri bu iki topluluq arasinda bir sira anlasmazliqlarin yaranmasina sebeb olmus ve bunun neticesinde de savas qacinilmaz olmusdur Kalmiklarin Turkustan ucun tehluke yaradacagi daha XV yuzilin ortalarinda anlasilmisdi 1430 cu illerde Kalmiklarin Uysunlar ve qirgizlarin yasadigi Issik Golune qeder gelmeleri 1447 ci ilde Sirderya bolgesinde yasayan Seyban xani Ebul Xeyr xana hucum etmeleri bunun bir numunesi idi 1447 ci ildeki bu hucumda Ozbekleri yendikleri qaynaqlarda bildirilir 1 Kalmiklar bundan sonra da deqiq olaraq goreceyimiz kimi XVII esrde ve XVIII esrin birinci yarisinda Turkustani basdan basa istila ederek bu olkenin hem siyasi hem de sosial ve medeni baximdan deyismesine sebeb olmusdular III Murad dovru Osmanli seyyah ve tarixcilerinden Seyfi Celebi 1552 1556 Qazax kalmik savaslarini genis anlatmisdir 2 Texmini olaraq 1554 cu ilde daha sonra qazax xani olan Tevekkul sultan kalmiklar uzerine hucum etdi 3 Jayansinsin adindaki bir Ingilis seyyah 1557 ci ilde Orta Asiyadan kecerek Jungoga getmeyi planlamis ancaq Qazax Kalmik savaslari gore gede bilmemisdir Seyyah bu savasin Daskende sahib olmaq ucun aparildigini XVI esrin ortasinda ve sonunda qazaxlarin kalmiklarla etmis oldugu savaslarda hey qalib geldiklerini yazmisdir 4 Kalmiklarla qazaxlar arasindaki savaslar Serqi Turkustan seherlerinin divarlari yaxinliginda kecmisdir 5 XVI esrin ikinci yarisinda Kalmiklar qazax torpaqlarina da yerlesmisler ancaq daha sonralari o torpaqlardan ya cixardilmislar ya da qazaxlarin basqisi altinda yasamaq mecburiyyetinde qalmisdilar XVI esrin sonunda oz sinirlarini asib qazax torpaqlarina yerlesen kalmiklar qazaxlara yenilmisler ve basqi altinda qalmisdilar 6 Tevekkul 1594 cu ilde Moskvaya elciler gonderib Car Fyodra oz uyruguna kecmesini teklif etmis elcilik yazisinda qazax xani Tevekkul onu Qazax ve qalmik xani olarak gostermisdir Buradan hereketle XVI esrin sonunda bezi Kalmik qebilelerinin ona bagli oldugu qenaetine gelirik 7 Qazaxlarin kalmiklar uzerine surekli hucumlar hazirlamasi dolayisiyla bezi Kalmik qebileleri Irtisin serqine dogru koc ederek yerlerinden olurdular Bu tarixlerde Kalmiklar Monqolustan ve qazax feodallarina qarsi mucadile edirdiler Qazaxlarla Kalmik feodallari heyvanciliq etdikleri ucun aralarindaki otlaq ucun savaslar getdikce qizisdi Irtisin serqine yerlesen Kalmek qebilesi 1616 ci ilden etibaren liderleri Hontaysi 8 Koto Koysin ile qazax torpaqlarina six six hucumlar hazirlayirdilar Feqet o tarixlerde Qazax xanligi cox guclu oldugundan kalmiklar davamli yenilgiye ugratmaqdaydilar Kalmiklar Qazax Ordalarinin hucumlarindan dolayi 1621 ci ilde Kalmik Taysalari xalqlari ile birlikde Sibirdeki seherlerin etrafina koc etdiler 9 1627 1629 cu illerde Issik Golun serqinde yasayan Kalmiklara Tevekkul xanin qardasi ve varisi qazax xani Esim basqinlar hazirlayirdi 10 XVII esrin evvellerinde Isim ve Tobol caylari arasinda kocebe heyati yasayan Kalmiklar oz aralarindaki anlasmazliklara son vererek birliklerini sagladilar Kalmik qebilesinin Kara Kula Taysasini bu birliyin bascisi olaraq secdiler Kalka Mogollarina karsi savastilar ve bagimsizliklarini kazandilar Ancak 1634 yilinda Kara Kula vefat etti 1635 yilinda Dalaylama Kara Kula nin oglu Koto Koysin a Batir Kontaysa diye isim verildi Bu tarihte Kazaklarla Kalmuklar arasinda gecen ilk buyuk meydan savasinda Kontaysa batida Kazaklarla savasip Esim Han in oglu Cangir Sultani esir aldi Fakat Cangir Sultan kacti 1635 te cereyan eden bu ilk buyuk meydan savasi hakkinda tarihi kaynaklarda yeterli bilgi mevcut degildir XVII asrin ikinci ceyreginden itibaren Kalmuklarla Dogu Mogollarinin dusmanligi sona erdi Hontaysa Batir ve Tosakay Hanin cabalariyla 1640 ta Mogol feodallerinin dusmanlara karsi birliginin guclenmesini saglayan ve 120 maddeden olusan Kalmuklarla ilgili yasa cikarildi 131643 yilinin kisinda Batir Kontaysa Kazak topraklarina yeniden saldirdi Bu saldirida Yedi Su bolgesinin buyuk bir kismini isgal eden Kalmuklar Ala Tav Kirgizlarindan 10 bin kisiyi esir almislardir Fakat bu savasta kesin olarak galip gelemediler Cunku soz konusu saldiridan haberdar olan Cangir Han emrindeki 600 kisilik kuvvetle Batir a saldirdi Bu savasta Kazaklarin gostermis oldugu bagimsizlik mucadelesi kaynaklarda su sekilde anlatilmistir Cangir emrindeki askerlerin bir kismini Kalmuklar dar bogazdan gecinceye kadar iki dag arasindaki bu bogazda kale yapmak uzere hendek kazilmasi icin gorevlendirmistir Kendisi ise ordunun kalan kismiyla dagin diger tarafinda gizlenmistir Nihayet beklenen an gelmis ve Kalmuk Hukumdari hendek kazan askerlere saldirmistir Bu durumu goren Cangir dusmanini arkadan vurmus ve iki taraf arasindaki mucadelede Kalmuklar 10 bin kisi kayip vererek Kazaklar karsisinda adeta bozguna ugramislardir Savasin sonlarina dogru 20 bin kisilik ordusuyla Semerkant Hukumdari ve unlu kahraman Calantos Cangir yardima gelmistir 1643 yilinda Kazak topraklarinda yapilan bu ikinci meydan savasi Kazaklarin zaferiyle sonuclanmis ve bu gelismeler uzerine Batir geri adim atmak zorunda kalmistir Fakat cok gecmeden Kalmuk lideri Cangir Handan intikamini almak icin Kazaklar uzerine yeniden bir saldiri duzenlemistir Bu savasta 17 yaslarindaki Kalden Cangir Han i oldurmustur 1652 14Daha sonra Kalmuk istilasi Kazak topraklarinin batisina kadar devam etmis ve Kalmuklar burada Ural ile Volga nehirleri arasinda bir devlet kurmuslardir Kalmuklar bilhassa Eyuge Han 1670 1724 doneminde Kazaklari son derece rahatsiz etmislerdi 15XVII asrin son ceyreginde Kalmuk isgali yeniden basladi 1681 85 yillarinda Kalmuk feodalleri Kazak topraklarinin guney bolgelerine saldirdilar Kalmuk Hukumdari Galden de kendi selefleri gibi Kazaklar ve Kirgizlarla savasmaya basladi 1681 ve 1683 yillarinda Sayram uzerine gitmis 1683 1685 yillarinda Kirgizlar ve Ferganalilar uzerine saldirmis 1684 yilinda Sayram i yakip yikarak burada ciftcilik yapilan bolgeleri talan etmistir 16 Buyuk Orda ya yapilan bu baskin sonucunda Jetisu bolgesi Kirgizlar ve Sayram sehriyle birlikte Kazak topraklarinin guney bolgeleri ele gecirildi Boylece XVII yuzyilin sonlarinda Kazak Ordalarina yapilmis olan bu saldirilar sonucunda Kalmuklar Orta Asya nin guneyinde Dogu Turkistan a yerlestiler Daha sonra Galden Tseren Buyuk ve Orta Orda yi birkac kez maglup ederek tum Guney Kazak topraklarini ve Taskent i kendi idaresi altina aldi 1683 Fergana ve Kasgar i da yonetti 17Kalmuklar 1698 yilinda Cin ile yaptiklari savas sona erdikten sonra Kazaklar a tekrar saldirdilar Savasin sebebini Tsevan Rabtan Cin Imparatoru Konsi ye yazmistir Ilk sebep Tavke Galden Tseren in elinde esir olan oglunun iadesi icin bir takim vaatlerde bulunarak Kalmuk Hukumdarina muracaat eder Tsevan Rabtan Tavkenin oglunu gonderir Tavke vaatlerini yerine getirmez ihanet eder Ikinci sebep Kazaklarin Kalmuk ticaret kervanlarina baskin yaparak saldirmalari olmustur Iste bu tarihten sonra Kalmuklar Kazak bagimsizligi icin tehlike olmaya baslamistir 1698 saldirisina Kazaklardan 1702 yilinda karsilik verilir Kazak askerleri Dogu Kalmuklari ve Idil Kalmuklarina saldiri duzenlediler 25 Nisan 1703 te savaslara son vermek icin Kazak Kalmuk baris gorusmeleri baslar Ancak bir sure sonra 1708 de Kalmuklar Kazak Ordalarina yeni bir saldiri duzenlediler bu saldiri Orta Orda icin cok kotu sonuclara yol acti cok esir verdiler XVIII asrin baslarinda Kalmuk askerlerinin buyuk bir kismi Sari Su nehrine dogru ilerlediler diger bir kismi ise Orta Orda nin Kuzeydogu bolgesini isgal ettiler Tavke Han Kalmuklara karsi mucadeleyi baslatmak icin Uc Orda temsilcilerini 1710 yilinda Karakum bolgesinde topladi Bu toplantida savunma tedbirleri olarak nelerin yapilacagi ve dusmana karsi sonuna kadar savasa devam edilmesi yonunde karar cikti 1712 yilinda yapilan Kazak baskinlari basarili oldu ve bu baskinlar Tsevan Rabtan in otoritesini dusurdu 1717 yilindaki Kazak Kalmuk savasinda Kazak gonullu milis kuvvetleri Kayip ve Ebu l Hayir baskanliginda Kalmuklarin sinir bolgelerine saldirdilar sefer basarisiz oldu Bu basarisizliga Kayip Han ve Ebu l Hayir Han arasindaki anlasmazlik sebep olmustur Bunun sebebi de muhtemelen her iki Hanin da uc Ordanin tek Hani olmak istemesidir Bu olaydan faydalanan Kalmuk mufrezeleri Kazak topraklarinin guney bolgelerine girdiler 18 Ancak Cin Hukumdarliginin Kalmuklari tehdit etmesi Kalmuklarin Kazak Ordalarina karsi gerceklestirecekleri daha kapsamli harekati bir muddet icin engelledi Fakat 1722 de Cin Imparatoru Kansi nin olumunden sonra Kalmuk Cin savasi sona erdi Bu durumu firsat bilen Kalmuklar Kazak Ordalari uzerine daha genis bir saldiri icin hazirlanmaya basladilar 19Mutemadiyen devam eden carpismalar ve icerdeki huzursuzluklar sonucu parcalanan ve kuvvetten dusen Kazak halki bu donemde buyuk felaketler ve yoksulluklar yasadi 20 C Valihanov XVIII yuzyilin basindaki Kazaklarin durumunu soyle tasvir etmistir XVIII yuzyilin 10 lu yillari Kazak halkinin hayatindaki en zor yillardi Kalmuklar Idil Kalmuklari Yayik Kazaklari ve Baskirtlar onlara her taraftan saldirip koylerini darmadagin ettiler hayvanlarini aldilar ve butun aileleriyle birlikte onlari esir aldilar Bir taraftan sanki gokyuzunun inadi tutmus gibi ayazli bir kis diger taraftan aclik bu halka zor anlar yasatmistir Bir Kirgiz buyugu Orenburg ta kendi soylarinin bu uzucu durumunu av kopegi XVIII surulerinin bir tavsani izlemesi ve kovalamasina benzetmistir 21 Bu olaylarda Kazaklarin hanlarinin sultanlarinin beylerinin ve kahramanlarinin suclu olmadigini dusunmek kanaatimizce dogru olmaz Cunku Kazak halkinin bu duruma dusmesinde onlarin kendi aralarindaki iktidar mucadelesi de onemli rol oynamistir Kucuk Orta ve Buyuk Ordalar arasindaki ic cekismeler Orta Asya Hanlari tarafindan desteklendi alevlendirildi ve ozellikle Kalmuk Hanlari tarafindan kiskirtildi 22 Bu da zaten Ordalar arasinda zayif olan baglari daha da zayiflatti Kazak Ordalarina batidan Idil Kalmuklari kuzeyden Baskirtlarla Sibirya Kazaklari saldirmaya basladilar Guneyden Orta Asya daki Buhara ve Hive Hanliklarinin zadeganleri Kazaklar i sikistirdilar Butun bu saldirilarin en tehlikelisi ise dogudan Kalmuklarin Hukumdari Galden Tseren idaresinde baslatilmis olan saldirilar oldu 23Baslangicta Altay ve Tiyan San Gobi Bozkiri ve Balkas Golu arasindaki topraklarda yerlesen daha sonra da buralarin buyuk bir kismini zapteden Kalmuklar uzak batiya dogru genisleme siyaseti guttuler Gocebe Kazaklar ise bu siralarda Balkas in arkasindaki bu zengin cazip ve hemen hemen bos olan topraklarda yerlesmis durumdaydi 24Boylece XVII yuzyilin sonu ve XVIII yuzyilin baslarinda Kalmuk Hontaysalari otlaklik alanlar disinda Guney Kazak topraklarinin ticaret ve zenaat merkezlerini de ele gecirdiler Dogal olarak bu durum Kalmuklar a sadece ticaret ve zenaat merkezlerini degil ayrica Kazak topraklariyla Rusya yi ve diger dogu ulkelerini birbirine baglayan kervan yollarinin gectigi alanlari da acmis oldu 251755 1759 cu illerde Cunqariyanin hakim elitasindaki daxili cekismeler neticesinde hemin dovlet suquta ugradi Bundan sonra umumi saylari bir million nefer olan iki mancur ordusu Cunqar xanligi erazisini muhasireye aldi O vaxtki Cunqariyanin ehalisinin 90 esasen qadin qoca ve usaqlar olduruldu Bu soyqirim idi Bir ulus zunqar derbet xoytlarin on min cadiri aile Zeren noyonun basciligi ile Volqaya Kalmik xanligina teref cixa bildi Cunqarlarin bezi uluslari Efqanistan Bedexsan Buxaraya cixa bildiler orada onlari yerli hakimler herbi qulluga qebul edildiler sonralar islami qebul etdiler Kalmik xanlari RedakteKho Orluk 1633 1644 Shukhur Daichin 1644 1661 Puntsug Monchak 1661 1672 Ayuka Khan 1672 1723 Tseren Donduk Khan 1723 1735 Donduk Ombo Khan 1735 1741 Donduk Dashi Khan 1741 1761 Ubashi Khan 1761 1771 Dodbi Khan 1771 1781 As Saray xan 1781 Istinadlar Redakte Tinisbayev Istoriya Kazahskogo Naroda Alma Ata 1993 s 186 A Zeki Velidi Togan Bugunku Turkili Turkistan ve Yakin Tarihi Istanbul 1981 2 Baski s 152 157 Kazak Sovyet Entsiklopediyasi K S E Tom 6 s 241 Seyfi Celebi ve eserinin muhtevasi hakkinda bkz Mahmut Ak Seyfi Celebi Yasamlari ve Yapitlariyla Osmanlilar Ansiklopedisi C II Istanbul 1999 s 527 Tinisbayev a g e s 186 Nebijan Mukametkanuli Tarihi Zertteuler s 43 V A Moisyeyev Nekatoriye Kazaksko Djungarski Atneseni s 135 146 147 Nebijan Mukametkanuli Tarihi Zertteuler s 44 Bartold V V Ocerk Istorii Semirecya Semirecya Oblast 1898 s 91 92 Nebijan Mukametkanuli Tarihi Zertteuler s 44 W Barthold Kalmuklar Islam Ansiklopedisi C VI s 140 Kalmuk Hukumdarlarina verilen unvan Nebijan Mukametkanuli Tarihi Zertteuler s 45 Tinisbayev a g e s 186 Xarici kecidler RedakteMenbe https az wikipedia org w index php title Kalmik xanligi amp oldid 3569423, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.