Kənar audit — müstəqil bir audit təşkilatı (auditor) tərəfindən bir təsərrüfat subyekti ilə müqavilə əsasında bir təsərrüfat subyektinin maliyyə hesabatlarının əhəmiyyətli təhriflərdən azad olduğuna dair əsaslı əminlik əldə etmək və bu barədə fikir bildirmək məqsədi ilə aparılan yoxlama auditor hesabatının forması. Xarici audit sənayenin özəlliklərinə əsasən ümumi audit, sığorta təşkilatlarının auditi, bankların auditi və birjaların, büdcədənkənar fondların və investisiya institutlarının auditi kimi bölünür. Xarici audit həm qanunun tələbi, həm də təsərrüfat subyektinin sahiblərinin təşəbbüsü ilə həyata keçirilə bilər.
Kənar audit yoxlaması müəssisələrə maliyyə fəaliyyətinin düzgünlüyü haqqında əminlik verir və kənar auditorlar (audit şirkətləri) tərəfindən maliyyə hesabatlarının və mühasibat uçotunun düzgünlüyünün qiymətləndirilməsi ilə həyata keçirilir. Kənar auditin cəlb olunmasının əsasən iki səbəbi vardır. Bu səbəblər də kənar auditi iki hissəyə ayırır:
Dövlət orqanlarının tapşırığı ilə məcburi (icbari) audit;
Dövlət orqanları tərəfindən məcburi olmayan audit
Bir çox hallarda kənar audit yoxlaması dövlət orqanları tərəfindən qanunla tələb olunur. Bu əsasən müəssisələrin vergi öhdəliklərini düzgün yerinə yetirib-yetirmədiklərini müəyyən etmək üçün həyata keçirilir.
Auditorların hesabatı
Xarici auditorların əsas vəzifəsi hesabatlarda təqdim olunan maliyyə məlumatlarının etibarlılığı barədə rəy hazırlamaqdır. Üç növ audit hesabatı mövcuddur:
Şübhəsiz ki, müsbətdir — maliyyə hesabatları maliyyə vəziyyətini, əməliyyatların nəticələrini və pul vəsaitlərinin hərəkətlərini sədaqətlə əks etdirir.
Kvalifikasiyaları müsbətdir — hesabatlar, müəyyən maddələr istisna olmaqla, maliyyə vəziyyətini, əməliyyat nəticələrini və pul vəsaitlərinin hərəkətini kifayət qədər əks etdirir.
Mənfi — maliyyə hesabatları maliyyə vəziyyətini, əməliyyat nəticələrini və pul vəsaitlərinin hərəkətini dəqiq əks etdirmir. Eyni zamanda, auditorlar belə nəticələrin əsaslarını göstərirlər.
Kənar audit yoxlaması
Dövlət orqanları tərəfindən məcburi olmayan kənar audit yoxlaması isə əsasən müəssisənin səhmdarları, mülkiyyətçiləri, üzvləri və digər maraqlı tərəflərinin tələbi ilə həyata keçirilir, baxmayaraq ki, bu qanunla tələb olunmur. Çünki böyük müəssisələrdə menecerlər (direktorlar) və müəssisənin sahibləri (səhmdarlar) ayrı-ayrı şəxslərdir. Eləcə də, müəssisənin kənar audit rəylərinin müsbət olması səhmdarlar tərəfindən həmin müəssisəyə olan etibarı yüksəldir və maliyyə bazarında həmin müəssisənin səhmlərinə olan tələbatı artırır. Çünki, investorlar investisiya etmək istədikləri müəssisənin ilk növbədə audit rəyləri ilə tanış olurlar.
Kənar auditorlar isə öznövbəsində bir sıra etik qaydalara riayət etməlidirlər. Bunlar obyektivlik, bütövlük, professional səriştəlilik, gizlilik, peşəkar davranışdır. Həmçinin kənar auditorlar öz yoxlamalarını doğruluq və ədalət çərçivəsində həyata keçirməlidirlər.
