fbpx
Wikipedia

Həsənəli xan Qaradaği

Həsənəli xan Qaradaği — Azərbaycan maarifpərvəri, şair, pedaqoq, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi, filoloq, tarixçi, xəttat, teatr xadimi.

Həsənəliağa Xan Qaradağski (QARADAĞİ)
Doğum tarixi
Doğum yeri Şuşa, Şuşa qəzası, Şamaxı quberniyası, Qafqaz canişinliyi, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi (81 yaşında)
Vəfat yeri Şuşa, Azərbaycan SSR, ZSFSR, SSRİ
Vətəndaşlığı
Atası Həsənəliağa xan Qaradağski
Anası Xatın xanım
Fəaliyyəti yazıçı, jurnalist
Həsənəli xan Qaradaği Vikimənbədə
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

Həsənəliağa Xan Qaradağskinin nəsli hələ Şah İsmayıl dövründə görkəmli yer tutmuş Ustaclı elinin Toxmaqlı oymağına bağlıdır. Onun ulu babalarından biri olan I İlyas xəlifə Ustaclı elinin tarixi vətəni sayılan Türkiyənin Sivas vilayətində anadan olub. Mir Möhsün Nəvvab yazır: "Onların əsli İran vilayəti Qaradağ mahalının nəciblərindəndir. 1804-cü ildə Qaradağdan gəlib Qarabağı özlərinə vətən ediblər. Əcdadı Səfəvi padşahlarının hüzurunda xəlifələr xəlifəsi mənsəbində olub".

Məlumdur ki, 1500-cü ildə I İlyas xəlifə başçılıq etdiyi Toxmaqlı oymağı ilə hələ şahlıq taxtına əyləşməmiş İsmayıla qoşulmuş və elliklə Cənubi Azərbaycana, Qaradağa köçmüşdür. I İlyas xəlifə Səfəvilər dövlətinin qurucularından biri hesab olunur. O, I Şah İsmayılın vəfatından (1524) sonra I Şah Təhmasibə (1524-1576) xidmət etmişdi. Oğlu I Şəmsəddin xəlifə, nəvəsi Əhməd xəlifə Qaradağ (Dizmar) mahalının hakimi olmuşlar, öz növbəsində Əhməd xəlifənin oğlu Mahmud sultan (1691-ci ildən), nəvəsi Bayandur sultan da (1701-ci ildən) həmçinin Qaradağ (Dizmar) mahalına hakimlik etmişlər. Bayandur sultanın oğlu Məhəmmədqasım xan (1716-cı ildən), nəvəsi Məhəmmədkazım xan (1730-cu ildən), Məhəmmədkazım xanın oğlu Mustafaqulu xan (1763-cü ildən) və nəvəsi Məhəmmədqulu xan (1801-ci ildən) Qaradağ xanlığının xanı olmuşlar. 1804-cü ildə Məhəmmədqulu xan rəiyyəti ilə birgə Şimali Azərbaycana köçüb Şuşada məskunlaşır. Rus ordusunun polkovniki idi. Oğlu Həsənəliağa xan Qaradağski (ata) rus ordusunda poruçik rütbəsində xidmət edirdi. Həsənəliağa erkən vəfat etdiyindən və oğlunun dünyaya gəlməsini görmədiyindən onun oğluna da Həsənəliağa adı verilir.

Uşaqlıq dövrü, təhsil illəri

Balacaağa adı ilə el arasında çağırılan Həsənəliağa 1848-ci il 28 yanvar tarixində Şuşada hərbi xidmətçi ailəsində anadan olmuşdur. Anası Xatın xanım ərə getdiyinə görə Balacaağa ilk əvvəl dayısının, sonradan Tiflisdə yaşayan əmisi Məhəmmədhüseynağa xan Qaradağskinın himayəsində boy atır. 8-9 yaşa çatdıqda Şuşaya gəlmiş əmisi Məhəmmədhüseynağa xan Qaradağski Balacaağanı Şuşada fəaliyyət göstərən rus Qəza məktəbinə qoyub Tiflisə qayıdır. Şuşada oxuyarkən maddi yardımı anası Xatın xanımdan alır, lakin anası göndərdiyi pul və ərzağı qohumları özlərinə sərf etdiklərindən uşaq çox ehtiyac və əziyyətə dözməli olur. O, anasının yanında olmaq fikrinə düşür, lakin məktəbi buraxmaq istəməyib Şuşada oxumaqda davam edir. Həsənəliağa dayısının himayəsi altında yaşadığı illər ərzində keçirtdiyi acı günlər haqqında yazır: "Məktəbdən evə gəldikdə dayımın arvadı sacda bişirilmiş "xamralı" deyilən çörəyin birini əlində iki qatlayıb, sonra bir də qatlayıb dörd hissə etdikdən sonra hissənin birini mənim üçün verirdi. Bu mənim naharım olurdu. Bu nahardan sonra mən dərhal dərs hazırlamağa başlardım. Dərsi hazırlarkən dayımın uşaqları mənə çox vaxt mane olurdular – istehza edib gülürdülər, çünki çox az vaxtlarda mən onlarla oynamağa gedirdim. Onların hərəkətləri bəzən təhqirə qədər çatırdı. Lakin mən davam edib dərslərimi hazırlamaq üçün sakit və əlverişli yer tapırdım. Mən özümə pilləkənin altında xəlvət yer düzəltmişdim. Qaranlıq olduğu üçün şam yandırıb burada dərs hazırlayırdım. Bir neçə gündən sonra, uşaqlar yerimi tapdılar, məni yenə də dinc buraxmadılar. Onlar yuxarıdan başıma su tökməkdən və yaxud yanıma gəlib mane olmaqdan əl çəkmirdilər. Bir dəfə iki əlimlə kitabı tutub oxuduğum zaman, çöpü şama tutaraq yandırdıqdan sonra əllərimə yapışdırdılar, kitab əlimdən düşdü, mən bərk diksindim, onlar bundan şadlanıb güldülər. Əlimdən ağlayıb, kiriməkdən başqa heç zad gəlmirdi... Rusca oxuyanları müsəlmanların çox hissəsi sevmirdi, dindarlar belə adamı kafir adlandırırdılar. Hətta mən qoca nənəm Hürzad xanımın evinə gedən zaman, o məni xoş dil ilə qarşılayıb yemək təklif edirdisə də, lakin yeməkdən qabaq özü su ilə mənim ağzımı suya çəkirdi ki, sən məktəbdə "urusca" danışmısan ağzın murdar olub".

Həsənəliağa 1866-cı ildə Qəza məktəbini bitirir. Əmisinin göndərdiyi maddi vəsait hesabına o, Şuşanın Tazə məhəllə adlanan yerində ev tutur və tək yaşamağa başlayır. Rus təhsilli Balacaağa ərəb, fars dillərini, islamın əsaslarını öyrənmək üçün qonşuluğunda yaşayan Mirzə Bəşir Yusifzadənin atası Mirzə Ələkbər Yusifzadədən dərs almaq qərarına gəlir. Mirzə Ələkbər Yusifzadə ərəb, fars dillərini Həsənəliağaya öyrədir, Sədi, Firdovsi, Nizami, Xaqani, Füzuli və sair şairlərin əsərlərini orijinalda mənimsəməyə kömək edir. Şeiriyyata böyük həvəs göstərərək özü də qəzəl, müxəmməs yazmağa başlayır.

Ailə

H.Xan Qaradağski 1888-ci ildə bir daha Tiflisə gedir. Səbəb atasının yadigarı olan əmisi Məhəmmədhüseynağanın xəstə olması idi. 1891-ci ildə Məhəmmədhüseynağa dünyasını dəyişir. Ölməzdən qabaq Məhəmmədhüseynağa yeganə qızı olan Balaxanım xanımla evlənməsini Həsənəliağaya vəsiyyət edir. 1891-ci ilədək Həsənəli ağa Tiflisdə köhnə tanışlarla təmasda olur, kitabxanalarda və əmisi ilə söhbətləşib vaxtını keçirirdi. Məhəmmədhüseynağanı dəfn edib təziyədən sonra Həsənəliağa əmisi qızı ilə birgə Şuşaya qayıdırlar. Həsənəliağa bütövlüklə özünü yaradıcılığa həsr edir. Bu dövr onun ən məhsuldar dövrü hesab oluna bilər. 1897-ci ildə övladları olmadığından Balaxanım xanımın razılığı ilə Həsənəliağa kasıb bir ailədən Teybə adlı qızla evlənir. Həsənəliağa ilə Teybə xanımın dörd övladı olur: Məhəmməd ağa, Çingiz ağa, Böyükxanım və Şəfqət ağa.

1922-ci ildə Həsənəliağa təqaüdə çıxır.

1924-ci ildə Həsənəliağa iflic olur, lakin 2-3 il ərzində müalicə olunub səhhət tapır. Əmək fəaliyyətinin çox hissəsini itirmiş Xan Qaradağski yenə də ədəbiyyat və mədəniyyət sahəsində çalışır. Azərbaycan Xalq Maarif Komissarlığı Şuşa maarif şöbəsi tərəfindən ona maaş təyin edilir və Qarabağ şairləri haqqında material toplayıb yazaraq Bakıya göndərməyi ona tapşırır. Xan Qaradağski bu vəzifəni yerinə yetirir, öncə topladığı və yeni toplamış materialları göndərilmiş nümayəndələrə təhvil verib yeni tapşırıqlar ilə məşğul olurdu.

1929-cu ildə Həsənəliağa Xan Qaradağski yenidən xəstələnir, dekabr ayının 2-də Şuşa şəhərində vəfat edir və hörmətlə şəhər qəbiristanlığında (Böyük qəbristanlığın şəhərə ən yaxın hissəsində) dəfn edilir.

Uşaqları

Məhəmməd ağa Həsənəliağa oğlu Qaradaği (28.01.1898-19.09.1976) – Şuşa şəhərində anadan olub. Sovet dövründən qabaq adı Xanoğlan ağa idi. Məhəmməd ağa atasının Qaradaği təxəllüsünü özünə soyad etmişdir. Qardaşları Çingiz ağa və Şəfqət ağa isə Xan Qaradağskini azərbaycanlaşdırıb Qaradağlı etmişlər. Bunu Sovet dövründə Xan adından ehtiyatlanmaları ilə izah etmək olar.

Məhəmməd ağa Qaradaği 1920-ci ildən Şuşada və Laçında inzibati işdə və İcraiyyə komitəsi aparatında xidmət edib. 1938-ci ildən müəllimlik etməyə başlayıb. 1945-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunu bitirib. 1968-ci ildə təqaüdə çıxanadək pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olub. Atasının əlyazmalarını qoruyub saxlayaraq onları Azərbaycan Respublikası Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutuna təhvil vermişdi. Maşın çapı ilə (kiril əlifbasında) atasının həyat və fəaliyyətinə dair bir kitab hazırlayıb onu da Əlyazmalar İnstitutuna təhvil verib. Özünün də gözəl təbi olduğundan bir neçə qəzəl, M.Y.Lermontovdan, Aqniya Bartodan tərcümələri, mahnıları var.

Məhəmməd ağa Bağırzadə Afərim (1906-1929) xanımla, sonra Ruqiyyə xanım Qafar qızı Səfərəliyeva (1912-1989) ilə ailə qurmuşdu. Birinci nikahdan Kamal adlı oğlu (1923-1985), ikinci nikahdan Vahid (1930-2000), Eldar (1932-ci il təvəllüd), Elşad (1940-2001) adlı oğulları, Həmidə xanım (1934-1964) adlı qızı oldu.

Çingiz ağa Həsənəliağa oğlu Qaradağlı (1903-22.11.1969) haqqında qəzetdə verilən nekroloqda yazılır: "...görkəmli maarif xadimi, istedadlı müəllim Çingiz Həsənəlixan oğlu Qaradağlı 1903-cü ildə Şuşa şəhərində ziyalı ailəsində anadan olmuşdur. O, 1920-1932-ci illərdə Laçın və Şuşa məktəblərində müəllimlik etmiş, rus dilini zəhmətkeş balalarına öyrətmişdir. 1932-ci ildən etibarən, o, maarif işçiləri həmkarlar ittifaqının respublika komitəsində işləmişdir. Ç.Qaradağlı 1936-cı ildən Bakı Şəhər Xalq Maarif Şöbəsində çalışmışdır. O, yenidən maarif işçiləri həmkarlar ittifaqı respublika komitəsində fəaliyyət göstərmişdir. 1949-cu ildən 1962-ci ilədək Bakı məktəblərində müəllim olmuş və tədris işləri üzrə direktor müavini vəzifəsində işləmişdir". Sovet dövründən qabaq adı Çingizxan idi.

1942-1945-ci illərdə Çingiz ağa Qaradağlı Ağdam şəhər Dövlət Dram Teatrının direktoru vəzifəsində çalışıb.

Çingiz ağa Qaradağlı "Riyazül-aşiqin" təzkirəsinin müəllifi və şairlər arasında Müştəri təxəllüsü ilə tanınan Məhəmməd ağa Mirzə Sədray oğlu Müctəhidzadənin (1867-1958) qızı Sürəyya xanımla (1909-1974), Külsüm xanım Həşim qızı Talıblı (1910-1983) ilə həyat qurmuşdu. Sürəyya xanımla Çingiz ağanın Fikrət adlı oğlu (1927-1981), Külsüm xanımla isə Aydın adlı oğlu (1929-1980) olur.

Böyükxanım xanım Həsənəliağa qızı Qaradağlı 1913-cü ildə Şuşada anadan olub. Böyükxanım Qaradağlı-Talıbzadə də müəllimlik etmişdi. Ömrünün 60 ilini orta məktəblərlə bağlayıb tarix və coğrafiya fənlərindən dərs demişdir. Böyükxanım xanım XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərinin görkəmli ziyalılarından biri olan, Abdulla Şaiqin böyük qardaşı Axund Yusif Ziya Talıbzadənin (1877-1923) oğlu Tələt Talıbzadənin ömür-gün yoldaşı olmuşdur. Onların bir oğlu olub: Davud Talıbzadə (1931-1988). Böyükxanım Qaradağlı-Talıbzadə dünyasını 1992-ci ildə dəyişmişdir.

Şəfqət ağa Həsənəliağa oğlu Qaradağlı (29.03.1916-11.04.1985) Şuşa şəhərində anadan olub. Ömrünü pedaqoji fəaliyyətlə bağlayaraq müəllimlik etmişdi. Qabaqcıl maarif xadimi ada layiq görülmüşdü. Şəfqət ağa Qaradağlı Ilk nigahindan Yasar ( 1934-2007)adli oglu ikinci Hörmət xanım Əlirza qızı Məlikrzayeva (1921-1996) ilə ailə qurmuşdu. Şəfqət ağa ilə Hörmət xanımın Elşən (1941-1962), Rövşən (1944-2008) adlı iki oğlu və Hicrət (1949-cu il təvəllüd) adlı qızları olur. 3-cu nigah Agdam rayon gulabli kand sakini Aziz xanim Madat qiziyla (1921-1997) aila qurmus va bu nigahdan Firqat (1951)-ci il tavalludlu qzlari olmus

Pedaqoji fəaliyyəti, Tiflis dövrü

Xan Qaradağski şəhərdə artıq istedadlı bir şair kimi şöhrət tapmaqla yanaşı, 60-cı illərin sonundan müəllimlik fəaliyyətinə başlayır və bu fəaliyyəti ilə də özünə hörmət qazanır. Qohum-qonşular uşaqlarını savadlandırmaq üçün onun yanına göndərirlər. Balacaağa dedikləri Xan Qaradağski onların xahişini məmnuniyyətlə qəbul edir və 20 nəfərə qədər uşaq toplayıb evində dərs deməyə başlayır. Sxolastik üsulu ilə ərəbcə dərs keçməyin çətinliyini bilən Xan Qaradağski, şagirdlərinə dərsi özünun tərtib etdiyi sadə üsulla: təbaşir və yazı lövhəsi ilə, parta arxasında ana dilində keçir. Dərslərində riyaziyyat, Ana dili, ədəbiyyat, coğrafiya və başqa dünyəvi fənlərlə yanaşı Qur’an ayələri və namaz dualarına da xüsusi önəm verirdi. Əzbərləmə metodunun üstün cəhətlərindən də faydalanmaq üçün o, öz şagirdləri üçün xüsusi olaraq müxtəlif səpkili didaktik xarakterli şeirlər yazırdı. Qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycan məktəbləri arasında ilk yazı lövhəsi və partalardan istifadə edən məhz Həsənəliağa Xan Qaradağski olmuşdur.

Həsənəliağa nın əmisi 1873-cü ildə əmişə olduğu kimi yayda Şuşaya gəlir və Həsənəliağa əmisinin görüşünə gedərək ondan Tiflisə getməsi üçün icazə alır. Əmisi Balacaağa ilə bir qədər söhbət edib onun rus, fars və ərəbcə olan savadını yoxlayır, şairliyini, fikirlərini də bəyənir və belə deyir: "Mən oğulsuz olmağım haqqında artıq kədərlənməyə bilərəm..." Tezliklə, Məhəmmədhüseynağa qardaşı oğlunu Tiflisə aparır və öz yanında saxlayır. Cənubi Qafqazın paytaxt rolunu oynayan Tiflisdə Həsənəliağa Qafqaz canişininin dəftərxanasında məsul vəzifədə çalışan kollej asessoru əmisi Məhəmmədhüseyn ağanın dostları, tanışları, qabaqcıl ziyalılar ilə yaxından tanış olur. Onların sırasında Mirzə Əbülhəsən bəy Vəzirov, Mirzə Fətəli Axundov, Aleksey Osipoviç Çernyayevski də olur. Gənc Xan Qaradağski Tiflisdə keçirdiyi illər ərzində (1873-1878) əmisinin rus, Qərb və Şərq ədəbiyyatından ibarət olan zəngin kitabxanasından faydalanaraq öz biliyini daha da artırır və bu arada fransız dilini də öyrənir. 1878-ci ildə Həsənəliağa Xan Qaradağski Şuşaya qayıdır. Burada o özünə Mirzə Fərrux adlı birindən iki otaqdan ibarət bir mərtəbəli bir ev alır. İki otaqdan birini yataq, digərini isə dərs otağı edərək evində məktəb açır, pedaqoji fəaliyyətini yeni həvəslə davam etdirməyə başlayır. Uzun bir stolun arxasında stullar üzərində əyləşən uşaqlara Ana dili, hesab dərsi keçir. Dərslik olmadığından hər günün dərsini ayrıca tərtib edib öyrədir, yazdırır. Özünün xüsusi olaraq yazdığı didaktik xarakterli şeirləri əzbərlədir, nəğmə oxudur və s.:

İlin hesabı

Gecə və gündüz neçə saat eyləyir?
Hər kəs tarix tutub hardan söyləyir?

Gecə və gündüz iyirmi dörd saatdır,
Yeddi gün həftədir, beylə hacətdir.

Altmış dəqiqə bir saat, altmış saniyə
Dəqiqədir, hər kəs istər tanıyə.

Dörd həftə bir aydır, on iki də ay
Bir il edir, öyrən ayı, günü say.

Otuz il dövrdir, yüz il əsrdir,
Qəmər ili şəms ilindən kəsrdir.

Qəməri il üç yüz əlli səkkiz gün,
Edər şəmsi üç yüz altmış altı gün.

İl e’tibar olur bizdə hicrətdən,
Bir min üç yüz keçir indi o vəxtdən.

Miladi-İsadən hesab edirlər
Məsihilər, il hesabın gedirlər.

Həştad üç il, dəxi bir min səkkiz yüz
İndi keçür ondan, Qaradaği, düz.

Xan Qaradağski nin şagirdləri içərisində Zülfüqar bəy Hacıbəyov, Cəlil bəy Bağdadbəyovun adlarını çəkmək olar... Həsənəliağanın təşkil etdiyi məşğələlərinin əsas qayəsi uşaqları Qori müəllimlər seminariyasına hazırlamaq idi.

1881-ci ilin yanvar ayının 26-da Qafqaz canişinin təsdiq etdiyi təlimata əsasən Cənubi Qafqazda yaşayan xalqların nümayəndələri ilk tədris ilində öz Ana dillərində almalı idilər. Elə 1881-ci ildə Qori seminariyasının Azərbaycan şöbəsinin müdiri A.O.Çernyayevski Tiflisə dəvət etdiyi azərbaycanlı ziyalıları qarşısında Ana dilində dərslik tərtib etmək kimi bir məsələ qoyur. Dəvət olunanlar sırasında Həsənəliağa da var idi. Onun öz məktəbində təcrübədən keçirtdiyi şeir nümunələrinə tərtib olunacaq ilk əsaslı Azərbaycan dərsliyində ehtiyac duyulurdu. 1882-ci ildə I hissəsi, 1888-ci ildə isə II hissəsi çapdan çıxan "Vətən dili" dərsliyində Həsənəliağa Xan Qaradağskinin müəllifi olduğu 11, tərcümə etdiyi 23 nəzm əsəri özünə yer tapıb. Bu həmin "Vətən dili" dərsliyidir ki, 40 ilə yaxın bir dövrdə Azərbaycan uşaqlarının əsas dərs vəsaiti olmuşdur. Dərsliyin müqəddiməsində Xan Qaradağskinin iştirakı və böyük xidməti xüsusi qeyd olunur: Bu kitabda dərc olınan şeir və nəzmə dair təmsilatın çoxusu zəmanə şairlərinin möhtərəmi cənab Həsənəliağa Xan Qaradağskinin inşadıdır və təmsillər məşhur Krılovdan tərcümədir. Azərbaycan dilində ibtidai sinif şagirdlərinin dərk etmə qabiliyyətinə və hafizəsinə müvafiq təmsilat və şeir çox nadirdir. Bu yolda başlıca həvəs və xidmət göstərən Xan Qaradağski cənablarıdır. Buna görə məktəblər Xan Qaradağskinin bu zəhmətini nəzərdə tutmalıdır. Biz də bu barədə o izzətli və möhtərəm cənablara son dərəcə minnətdarlığımızı və təşəkkürümüzü izhar edirik.

Xan Qaradağskinin ərəb sərf-nəhvinə və hesaba dair dərsliklər tərtib etdiyi də söylənilir.

Tərcüməçilik fəaliyyəti

Həsənəliağa Xan Qaradağski İ.A.Krılovun 60-dan artıq təmsillərinin tərcüməçisi, K.D.Uşinskinin (1824-1870/71), A.Y.İzmaylovun (1779-1831), A.A.Pçelnikova adı ilə şeir və hekayələrinə imza atan A.A.Seydlerin (1830-1891), L.N.Modzalevskinin (1837-1896) hekayə, şeir və təmsillərinin Azərbaycan dilinə ilk tərcüməçisi olmuşdur:

Uşaqları məktəbə şövqləndirmək

Uşaqlar, hazırlaşın, durun, gedin məktəbə,
Tə’lim alıb oxuyun, adət edin ədəbə.

Gün çıxıbdır, qalxıbdır, xoruz çoxdan banlıyır.
Tez geyinin, gün, xoruz sizi tənbəl anlıyır.

Adam, xoruz, yırtıcı – hamıları gedirlər
İş dalınca, hər biri durub bir şey edirlər.

Qanadlı qarışqalar şələ çəkir, arılar
Bal çəkməyə gedirlər çiçəklərdən hər nə var.

Çöllər çəmən olubdur, ayılıbdır meşələr,
Ağacdələn taqu-tuq eyləyibdir peşələr.

Qəmu çaylar da axır, şırıldıyubən gedir,
Torçu balıq ovlayır, oraq biçir, səs edir.

Həmd eyləyin Allaha, dərs oxuyun, bəhs edin,
Allah tənbəl kimsəni sevməz, məktəbə gedin.

Qaradaği, hər bir kəs bir iş gərəkdir edə,
Çalışıbən sə’y edə, onın dalınca gedə.

Qaradaği tərəfindən rus dilindən roman, "Körpə uşağı necə saxlamaq", "Göz ağrısı və onun müalicəsi" və sairə bu kimi həkim məsləhətləri tərcümə edilmişdir. Əlyazmaları Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda qorunub saxlanılır.

Ədəbi fəaliyyəti

 
Həsənəli xan Qaradaği Mir Möhsün Nəvvabla

Həsənəliağa Xan Qaradağski nin ədəbi fəaliyyəti onun pedaqoji fəaliyəti ilə sıx bağlı olduğundan, burada hər hansı bir sədd çəkmək imkanı yoxdur. Xan Qaradağskinin didaktik xarakterli şeirlərini, düşünməcələrini, təmsillərini, müxtəlif nümunələrdən etdiyi tərcümələrini onun ədəbi-pedaqoji, maarifçi fəaliyyəti ilə əlaqələndirməli, qəzəl, müxəmməs, müşairə səpkisində yazdığı əsərləri isə sırf ədəbi fəaliyyəti ilə bağlamaq mümkündür. Həsənəli ağanın ədəbi fəaliyyəti isə Şuşada fəaliyyət göstərmiş olan "Məclisi-fəramuşan" poetik məclisi ilə bağlıdır. Ələlxüsus, məclisə başçılıq edən, Həsənəliağaya ağsaqqallıq edən Mir Möhsün ağa Nəvvabın adı ilə bağlıdır. Bu iki şəxsin arasında mövcud olan qarşılıqlı dərin hörmət və alicənab münasibət onların bir-birinə yazdıqları şeir-məktublarda özünü açıq göstərir.

Həsənəli ağa Xan-Qaradağskinin bizə gəlib çatmış olan şeiriyyatı sırasında 50-dən çox qəzəl, müxəmməslər, növhələr, onlarla məktub vardır.

"Məclisi-fəramuşan" poetik məclisinin ən fəal iştirakçılarından biri Həsənəliağa olmuşdur. Şair kimi təxəllüsü Qaradağidir. Əsərləri əsasən Azərbaycan dilindədir. Bununla yanaşı fars dilində yazmış olduğu bir neçə qəzəl müəllifidir.

Qaradaği nin yaxın müsahiblərindən Mir Möhsün Nəvvab, Xurşudbanu Natəvan, Mirzə Ələsgər Növrəs, Sədi Sani Cinli, Möbid və başqa şairlərin adlarını çəkmək olar. Həmin şairlər ilə müşairələrindən və başqa qəzəllərindən bir qismi Mir Möhsün Nəvvabın "Təzkireyi-Nəvvab", "Divan", habelə Həsənəliağa Qaradağinin (Xan Qaradağskinin) "Fələyin bir belə dövrü olacaqmış...", "Əsərləri" adlı kitablarında çap edilmişdir. Xan Qaradağskinin bir çox əsəri hələ nəşr olunmayıb; əlyazmaları Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda qorunub saxlanılır.

Qaradaği nin qəzəlləri ilk əvvəl yaşıdları, müsahibləri, get-gedə isə şəhər əhalisi tərəfindən oxunub sevilir, xanəndələrin repertuarına daxil olur. Onun "Fələyin bir belə dövrü olacaqmış nə bilim", "Əbrvəş meh üzünə zülf salanda sayə", "Salıbdı indi nəzərdən, gedib o yar məni" və sairə qəzəlləri müasir xanəndələr tərəfindən rəğbətlə oxunur:

Fələyin bir belə dövrü olacağmış, nə bilim?
Saralıb bağü gülistan solacağmış, nə bilim?

Ürəyim yaralanıb, sinəmə dağlar çəkilib,
Gözümə qan sağılıb yaş dolacağmış, nə bilim?

Bitirib bağ salıb bir neçə güllər yetidim,
Uzadıb dəsti-qəza kim yolacağmış, nə bilim?

Əl çəkib nakəsidən çərx elə nakəsimiş,
Bir mənə cövrü cəfalar qılacağmış, nə bilim?

Aşiqə naz eyləmək adət olub mə’şuqə,
Bu qədər naz eyliyib can alacağmış, nə bilim?

Bəslədim zülfü, dedim, başıma salsın sayə,
Dolanıb boyna ilan tək çalacağmış, nə bilim?

Səltənət rütbəsini xar tutardım şahikən,
Məni başdan ayağa qəm salacağmış, nə bilim?

Ruzgarın dolanıb haləti bir özgə hala,
Ey Qaradaği, mənə qəm qalacağmış, nə bilim?

Ədəbi məclislərin, xüsusilə "Məclisi-fəramuşan" və "Məclisi-üns" ətrafında toplaşan şairlərin əksəriyyətinin yaradıcılığını ənənəvi şeiriyyat (qəzəliyyat) təşkil etdiyi halda, Seyid Əzim Şirvani, Qasım bəy Zakir, Mir Möhsün Nəvvab və başqaları kimi Həsənəliağa Xan Qaradağski də həmin çərçivədən çıxaraq, tərbiyəvi, düşündürücü, satirik əsərlərlə yanaşı təmsil janrına da ("İt dostluğu", "Varlı" və b.) müraciət etmişdir.

Tarixçi, ədəbiyyatşünas, folklorşünas

Həsənəliağa Xan Qaradağski nin Qarabağ tarixinə dair "Qarabağ vilayətinin qədim və cədid keyfiyyət və övzaları, Pənah xan, İbrahim xan və Mehdiqulu xan əyyami-hökumətlərinin əksər vəqaye və hekayətləri" adlı əsərini görkəmli tarixçimiz Nazim Axundov tərtib etmiş olduğu "Qarabağnamələr" kitabına Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə", Mirzə Camal Cavanşirin "Qarabağ tarixi", Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ", Mirzə Yusif Qarabağinin "Tarixi-şərif", Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlunun "Pənah xan və İbrahim xanın Qarabağda hakimiyyətləri və o zamanın hadisələri", Əhməd bəy Cavanşirin "Qarabağ xanlığının 1747-1805-ci illərdə siyasi vəziyyətinə dair", Mirzə Rəhim Fənanın "Tarixi-cədidi-Qarabağ", Həsən İxfa Əlizadənin "Şuşa şəhərinin tarixi" adlı əsərləri ilə birgə daxil etmişdir.

Qarabağnamə lərin bu gün tariximiz üçün nə dərəcədə əhəmiyyət kəsb etməsindən söz açmaq artıq bir işdir. Həsənəliağa Xan Qaradağski Şuşaya həsr etmiş "Qarabağ şəhəri" adlı əsərin də müəllifidir. Bu əsərdən bir neçə sətir:

Bu Şuşa qəl’əsinin üç yanı hündür qayadır,
Bir yanı açıq olan yerləri də müstəhsər .

Gün doğanı, batanı, cənubu vardır qayalı,
Şimalı bircə açıq dağ-təpəlidir bu şəhər.

İrəvan, Gəncə, Ağoğlan adı ilə məşhur
Qəl’ənin üç qapısı var dəxi möhkəm bürclər.

Həsənəliağa Xan Qaradağski "Təzkireyi-Qaradaği"nin müəllifidir. Burada qədim Qarabağ şairlərinin tərcümeyi-halı yazılmış, əsərlərindən seçmələr daxil edilmişdir. Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı Xan-Qaradağskiyə ən azı bizim günlərə gəlib çatdırdığı öz həmyerlisi, əsli Qaradağdan olub Zəngəzurun Güləbird kəndinə köçmüş Sarı Aşıq haqqında verdiyi məlumata, Sarı Aşığın bayatı və qoşmalarına görə borcludur: "Sarı Aşıq haqqında ilk məlumatı XIX əsrdə yaşamış Qaradaği vermişdir". Hələ 1878-ci ildə 250-dən artıq atalar sözünü toplayıb tərtib edən də Həsənəliağa Xan Qaradağskidir. Onu ilk folklorşünas adlandırmış olsaq yanılmarıq.

Jurnalist

Həsənəliağa Xan Qaradağski Sankt-Peterburq, Krım, və əlbəttə ki, Azərbaycan ziyalıları ilə həmişə əlaqə saxlamışdır. İsmayıl bəy Qasprinski, Ünsizadə qardaşları, Cəlil Məmmədquluzadə, Firidun bəy Köçərli ilə daim məktublaşmada idi.

Firidun bəy Köçərlinin Həsənəli ağaya yazdığı məktubların birində onun roman janrında əsər yaratması kimi təklifi var: "Xahişim var ki, öz dirilik və zindəganlığımıza dair roman kimi bir əhvalat tərtib və təsnif edin... əvvəlinci şəxs təzə və yeni yetişən cavanlardan birisinin əsvat və hüsn-əxlaqi və nəsif işləri təqrirə gətirilsin... bu barədə Siz də öz fikrinizi və təqdirinizi yazıb göndərəsiniz".

Həsənəliağa Xan Qaradağski mütəmadi olaraq dövrü mətbuatda çıxış edir, mövqeyini bildirirdi.

Xəttat

 
Əlyazmalarından bir nümunə

Həsənəliağa gözəl xəttat olub. Bir misal olaraq onu qeyd etmək olar ki, o, Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ" əsərini şikəstə-nəstəliq xətti ilə köçürərək bu qiymətli tarixi abidəni günlərimizə gəlib çatmasına xidmət göstərmişdir.

Teatr xadimi

Şuşada öz ilk kövrək addımlarını atan teatrın inkişafında Həsənəliağanın da özünəməxsus yeri var. O, səhnənin dekorasiyasından tutmuş aktyorların geyimi və oynamaq tərzinədək müdaxilələr edirdi. Hətta Həsənəliağanın özünün aktyorluq etməsi də olmuş bir faktdır. Teatrın uğuru naminə suflyorluq etməkdən belə çəkinməzdi.

İstinadlar

Mənbə

  • 1. Abdullayev A.S. Azərbaycan dilinin tədrisi tarixinə dair, Bakı, Azərnəşr, 1958. – 204 s.
  • 2. Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi (metodik məqalələr məcmuəsi). Bakı: "Azərbaycan məktəbi" jurnalına əlavə, 1958. – 120 s. (Abdullayev A.S. Azərbaycan dilinin tədrisi tarixinə dair, məqalə, 3-28 səh.).
  • 3. Çernyayevski A.O. Vətən dili, I hissə; Çernyayevski A.O., Vəlibəyov S.H. Vətən dili, II hissə. Faksimil nəşr. Tərtib və transfoneliterasiya edən, ön söz, qeyd və şərhlər, sözlük və cədvəllərin müəllifi: Vüqar Qaradağlı. Bakı, "CBS", 2007. – 740 səh.
  • 4. Əhmədov H.M. XIX əsr Azərbaycan məktəbi. Bakı, "Maarif", 2000. – 366 səh.
  • 5. Ənvər Çingizoğlu. Qaradağlılar. Bakı, "Şuşa" nəşriyatı, 2008. – 160 səh.
  • 6. Həsənova R.Y. Elmi əsərlər (ayrıca buraxılış). Bakı, ADU nəşriyyatı, 1961. – 10 s.
  • 7. Həsənova R.Y. Ədəbi əlaqələr tarixindən, Bakı, Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1991. – 74 s.
  • 8. Xudiyev N., Hacıyev T. Azərbaycan ədəbi dili tarixi, Bakı, "Maarif" nəşriyyatı, 1995. – 496 s.
  • 9. "Qarabağ" qəzeti, 20 oktyabr 1990..
  • 10.Qarabağnamələr. İki cilddə. Tərib edəni və ön sözün müəllifi: Nazim Axundov. Bakı, Yazıçı, I kitab: 1989. – 192 səh.; II kitab: 1991. – 450 səh.
  • 11.Qaradaği (Xan-Qaradağski) Həsənəli ağa. Fələyin bir belə dövrü olacaqmış...(şeirlər, tərcümələr, tarixi salnamə). Tərtib edən: Raqub Kərimov; məsləhətçi və ön sözün müəllifi: Vüqar Qaradağlı. Bakı, "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" NPB, 2003. – 280 səh.
  • 12.Qaradaği (Xan-Qaradağski), Həsənəli Xan. Əsərləri, Bakı, "Şuşa" nəşriyyatı, 2004 . – 168 s.
  • 13.Qaradaği (Xan-Qaradağski) Həsənəliağa. Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar institutu, Əlyazma, Б-1486, 10510, "Həsənəli xan Qaradaği – Kəşkül idarəsinin müdiri Cəlal əfəndiyə", – 47 s.
  • 14.Qaradaği Məhəmməd. Həsənəli ağa Xan-Qaradağskinin həyatı və yaradıcılığı. Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, Əlyazma (kiril əlifbası ilə, maşın çapı), Maş. № 37409.
  • 15.Qasımzadə F.S. XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi, Bakı, Azərbaycan Universiteti nəşriyyatı, 1956. – 560 s.
  • 16.Quliyev Kamil, Kərimov Raqub. Qaradağinin Qarabağ şəhəri mənzuməsi. "Qarabağ" qəzeti (20.10.1990), məqalə.
  • 17.Mir Möhsün Nəvvab. Təzkireyi-Nəvvab. Ön söz: Əkrəm Bağırov. Bakı, "Azərnəşr", 1995. – 560 səh.
  • 18.Sarı Aşıq. Seçmə bayatılar. Tərtib və ön söz: Hüseyn Kürdoğlu. Bakı, "Sabah", 1993. – 120 səh.
  • 19.Sarı Aşıq. Şeirlər. Tərtib və ön söz: Əhliman Axundov. Bakı, "Azərnəşr", 1966. – 90 səh.
  • 20.Şuşa nəğmələri. İki cilddə. Toplayanı, tərtib edəni: Vasif Quliyev. Ön söz: Famil Mehdi. Bakı, "Şuşa" nəşriyyatı, 2001. I cild: – 800 səh.; II cild: – 800 səh.
  • 21. Ушинский К.Д. Педагогические сочинения, т. 4, Москва, Педагогика, 1989, – 528 стр.

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

həsənəli, qaradaği, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, məqalənin, bəzi, məlumatlarının, mənbəsi, göstərilməmişdir, daha, ətraflı, məlumat, üçün, məqalənin, müzakirə, səhifəsi. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Bu meqalenin bezi melumatlarinin menbesi gosterilmemisdir Daha etrafli melumat ucun meqalenin muzakire sehifesine baxa ve meqaleye uygun formada menbeler elave edib Vikipediyani zenginlesdire bilersiniz noyabr 2021 Vikipediyada bu texelluslu muxtelif sexsler haqqinda meqaleler var bax Qaradagi Heseneli xan Qaradagi Azerbaycan maarifperveri sair pedaqoq edebiyyatsunas tercumeci filoloq tarixci xettat teatr xadimi Heseneliaga Xan Qaradagski QARADAGI Dogum tarixi 28 yanvar 1848Dogum yeri Susa Susa qezasi Samaxi quberniyasi Qafqaz canisinliyi Rusiya imperiyasiVefat tarixi 2 dekabr 1929 81 yasinda Vefat yeri Susa Azerbaycan SSR ZSFSR SSRIVetendasligi Rusiya imperiyasi SSRIAtasi Heseneliaga xan QaradagskiAnasi Xatin xanimFealiyyeti yazici jurnalistHeseneli xan Qaradagi Vikimenbede Vikianbarda elaqeli mediafayllar Mundericat 1 Heyati 1 1 Usaqliq dovru tehsil illeri 1 2 Aile 1 3 Usaqlari 2 Pedaqoji fealiyyeti Tiflis dovru 3 Tercumecilik fealiyyeti 4 Edebi fealiyyeti 5 Tarixci edebiyyatsunas folklorsunas 6 Jurnalist 7 Xettat 8 Teatr xadimi 9 Istinadlar 10 Menbe 11 Hemcinin bax 12 Xarici kecidlerHeyati RedakteHeseneliaga Xan Qaradagskinin nesli hele Sah Ismayil dovrunde gorkemli yer tutmus Ustacli elinin Toxmaqli oymagina baglidir Onun ulu babalarindan biri olan I Ilyas xelife Ustacli elinin tarixi veteni sayilan Turkiyenin Sivas vilayetinde anadan olub Mir Mohsun Nevvab yazir Onlarin esli Iran vilayeti Qaradag mahalinin neciblerindendir 1804 cu ilde Qaradagdan gelib Qarabagi ozlerine veten edibler Ecdadi Sefevi padsahlarinin huzurunda xelifeler xelifesi mensebinde olub Melumdur ki 1500 cu ilde I Ilyas xelife basciliq etdiyi Toxmaqli oymagi ile hele sahliq taxtina eylesmemis Ismayila qosulmus ve ellikle Cenubi Azerbaycana Qaradaga kocmusdur I Ilyas xelife Sefeviler dovletinin qurucularindan biri hesab olunur O I Sah Ismayilin vefatindan 1524 sonra I Sah Tehmasibe 1524 1576 xidmet etmisdi Oglu I Semseddin xelife nevesi Ehmed xelife Qaradag Dizmar mahalinin hakimi olmuslar oz novbesinde Ehmed xelifenin oglu Mahmud sultan 1691 ci ilden nevesi Bayandur sultan da 1701 ci ilden hemcinin Qaradag Dizmar mahalina hakimlik etmisler Bayandur sultanin oglu Mehemmedqasim xan 1716 ci ilden nevesi Mehemmedkazim xan 1730 cu ilden Mehemmedkazim xanin oglu Mustafaqulu xan 1763 cu ilden ve nevesi Mehemmedqulu xan 1801 ci ilden Qaradag xanliginin xani olmuslar 1804 cu ilde Mehemmedqulu xan reiyyeti ile birge Simali Azerbaycana kocub Susada meskunlasir Rus ordusunun polkovniki idi Oglu Heseneliaga xan Qaradagski ata rus ordusunda porucik rutbesinde xidmet edirdi Heseneliaga erken vefat etdiyinden ve oglunun dunyaya gelmesini gormediyinden onun ogluna da Heseneliaga adi verilir Usaqliq dovru tehsil illeri Redakte Balacaaga adi ile el arasinda cagirilan Heseneliaga 1848 ci il 28 yanvar tarixinde Susada herbi xidmetci ailesinde anadan olmusdur Anasi Xatin xanim ere getdiyine gore Balacaaga ilk evvel dayisinin sonradan Tiflisde yasayan emisi Mehemmedhuseynaga xan Qaradagskinin himayesinde boy atir 8 9 yasa catdiqda Susaya gelmis emisi Mehemmedhuseynaga xan Qaradagski Balacaagani Susada fealiyyet gosteren rus Qeza mektebine qoyub Tiflise qayidir Susada oxuyarken maddi yardimi anasi Xatin xanimdan alir lakin anasi gonderdiyi pul ve erzagi qohumlari ozlerine serf etdiklerinden usaq cox ehtiyac ve eziyyete dozmeli olur O anasinin yaninda olmaq fikrine dusur lakin mektebi buraxmaq istemeyib Susada oxumaqda davam edir Heseneliaga dayisinin himayesi altinda yasadigi iller erzinde kecirtdiyi aci gunler haqqinda yazir Mektebden eve geldikde dayimin arvadi sacda bisirilmis xamrali deyilen coreyin birini elinde iki qatlayib sonra bir de qatlayib dord hisse etdikden sonra hissenin birini menim ucun verirdi Bu menim naharim olurdu Bu nahardan sonra men derhal ders hazirlamaga baslardim Dersi hazirlarken dayimin usaqlari mene cox vaxt mane olurdular istehza edib gulurduler cunki cox az vaxtlarda men onlarla oynamaga gedirdim Onlarin hereketleri bezen tehqire qeder catirdi Lakin men davam edib derslerimi hazirlamaq ucun sakit ve elverisli yer tapirdim Men ozume pillekenin altinda xelvet yer duzeltmisdim Qaranliq oldugu ucun sam yandirib burada ders hazirlayirdim Bir nece gunden sonra usaqlar yerimi tapdilar meni yene de dinc buraxmadilar Onlar yuxaridan basima su tokmekden ve yaxud yanima gelib mane olmaqdan el cekmirdiler Bir defe iki elimle kitabi tutub oxudugum zaman copu sama tutaraq yandirdiqdan sonra ellerime yapisdirdilar kitab elimden dusdu men berk diksindim onlar bundan sadlanib gulduler Elimden aglayib kirimekden basqa hec zad gelmirdi Rusca oxuyanlari muselmanlarin cox hissesi sevmirdi dindarlar bele adami kafir adlandirirdilar Hetta men qoca nenem Hurzad xanimin evine geden zaman o meni xos dil ile qarsilayib yemek teklif edirdise de lakin yemekden qabaq ozu su ile menim agzimi suya cekirdi ki sen mektebde urusca danismisan agzin murdar olub Heseneliaga 1866 ci ilde Qeza mektebini bitirir Emisinin gonderdiyi maddi vesait hesabina o Susanin Taze mehelle adlanan yerinde ev tutur ve tek yasamaga baslayir Rus tehsilli Balacaaga ereb fars dillerini islamin esaslarini oyrenmek ucun qonsulugunda yasayan Mirze Besir Yusifzadenin atasi Mirze Elekber Yusifzadeden ders almaq qerarina gelir Mirze Elekber Yusifzade ereb fars dillerini Heseneliagaya oyredir Sedi Firdovsi Nizami Xaqani Fuzuli ve sair sairlerin eserlerini orijinalda menimsemeye komek edir Seiriyyata boyuk heves gostererek ozu de qezel muxemmes yazmaga baslayir Aile Redakte H Xan Qaradagski 1888 ci ilde bir daha Tiflise gedir Sebeb atasinin yadigari olan emisi Mehemmedhuseynaganin xeste olmasi idi 1891 ci ilde Mehemmedhuseynaga dunyasini deyisir Olmezden qabaq Mehemmedhuseynaga yegane qizi olan Balaxanim xanimla evlenmesini Heseneliagaya vesiyyet edir 1891 ci iledek Heseneli aga Tiflisde kohne tanislarla temasda olur kitabxanalarda ve emisi ile sohbetlesib vaxtini kecirirdi Mehemmedhuseynagani defn edib teziyeden sonra Heseneliaga emisi qizi ile birge Susaya qayidirlar Heseneliaga butovlukle ozunu yaradiciliga hesr edir Bu dovr onun en mehsuldar dovru hesab oluna biler 1897 ci ilde ovladlari olmadigindan Balaxanim xanimin raziligi ile Heseneliaga kasib bir aileden Teybe adli qizla evlenir Heseneliaga ile Teybe xanimin dord ovladi olur Mehemmed aga Cingiz aga Boyukxanim ve Sefqet aga 1922 ci ilde Heseneliaga teqaude cixir 1924 ci ilde Heseneliaga iflic olur lakin 2 3 il erzinde mualice olunub sehhet tapir Emek fealiyyetinin cox hissesini itirmis Xan Qaradagski yene de edebiyyat ve medeniyyet sahesinde calisir Azerbaycan Xalq Maarif Komissarligi Susa maarif sobesi terefinden ona maas teyin edilir ve Qarabag sairleri haqqinda material toplayib yazaraq Bakiya gondermeyi ona tapsirir Xan Qaradagski bu vezifeni yerine yetirir once topladigi ve yeni toplamis materiallari gonderilmis numayendelere tehvil verib yeni tapsiriqlar ile mesgul olurdu 1929 cu ilde Heseneliaga Xan Qaradagski yeniden xestelenir dekabr ayinin 2 de Susa seherinde vefat edir ve hormetle seher qebiristanliginda Boyuk qebristanligin sehere en yaxin hissesinde defn edilir Usaqlari Redakte Mehemmed aga Heseneliaga oglu Qaradagi 28 01 1898 19 09 1976 Susa seherinde anadan olub Sovet dovrunden qabaq adi Xanoglan aga idi Mehemmed aga atasinin Qaradagi texellusunu ozune soyad etmisdir Qardaslari Cingiz aga ve Sefqet aga ise Xan Qaradagskini azerbaycanlasdirib Qaradagli etmisler Bunu Sovet dovrunde Xan adindan ehtiyatlanmalari ile izah etmek olar Mehemmed aga Qaradagi 1920 ci ilden Susada ve Lacinda inzibati isde ve Icraiyye komitesi aparatinda xidmet edib 1938 ci ilden muellimlik etmeye baslayib 1945 ci ilde Azerbaycan Dovlet Pedaqoji Institutunu bitirib 1968 ci ilde teqaude cixanadek pedaqoji fealiyyetle mesgul olub Atasinin elyazmalarini qoruyub saxlayaraq onlari Azerbaycan Respublikasi Elmler Akademiyasinin Mehemmed Fuzuli adina Elyazmalar Institutuna tehvil vermisdi Masin capi ile kiril elifbasinda atasinin heyat ve fealiyyetine dair bir kitab hazirlayib onu da Elyazmalar Institutuna tehvil verib Ozunun de gozel tebi oldugundan bir nece qezel M Y Lermontovdan Aqniya Bartodan tercumeleri mahnilari var Mehemmed aga Bagirzade Aferim 1906 1929 xanimla sonra Ruqiyye xanim Qafar qizi Sefereliyeva 1912 1989 ile aile qurmusdu Birinci nikahdan Kamal adli oglu 1923 1985 ikinci nikahdan Vahid 1930 2000 Eldar 1932 ci il tevellud Elsad 1940 2001 adli ogullari Hemide xanim 1934 1964 adli qizi oldu Cingiz aga Heseneliaga oglu Qaradagli 1903 22 11 1969 haqqinda qezetde verilen nekroloqda yazilir gorkemli maarif xadimi istedadli muellim Cingiz Hesenelixan oglu Qaradagli 1903 cu ilde Susa seherinde ziyali ailesinde anadan olmusdur O 1920 1932 ci illerde Lacin ve Susa mekteblerinde muellimlik etmis rus dilini zehmetkes balalarina oyretmisdir 1932 ci ilden etibaren o maarif iscileri hemkarlar ittifaqinin respublika komitesinde islemisdir C Qaradagli 1936 ci ilden Baki Seher Xalq Maarif Sobesinde calismisdir O yeniden maarif iscileri hemkarlar ittifaqi respublika komitesinde fealiyyet gostermisdir 1949 cu ilden 1962 ci iledek Baki mekteblerinde muellim olmus ve tedris isleri uzre direktor muavini vezifesinde islemisdir Sovet dovrunden qabaq adi Cingizxan idi 1942 1945 ci illerde Cingiz aga Qaradagli Agdam seher Dovlet Dram Teatrinin direktoru vezifesinde calisib Cingiz aga Qaradagli Riyazul asiqin tezkiresinin muellifi ve sairler arasinda Musteri texellusu ile taninan Mehemmed aga Mirze Sedray oglu Muctehidzadenin 1867 1958 qizi Sureyya xanimla 1909 1974 Kulsum xanim Hesim qizi Talibli 1910 1983 ile heyat qurmusdu Sureyya xanimla Cingiz aganin Fikret adli oglu 1927 1981 Kulsum xanimla ise Aydin adli oglu 1929 1980 olur Boyukxanim xanim Heseneliaga qizi Qaradagli 1913 cu ilde Susada anadan olub Boyukxanim Qaradagli Talibzade de muellimlik etmisdi Omrunun 60 ilini orta mekteblerle baglayib tarix ve cografiya fenlerinden ders demisdir Boyukxanim xanim XIX esrin sonu XX esrin evvellerinin gorkemli ziyalilarindan biri olan Abdulla Saiqin boyuk qardasi Axund Yusif Ziya Talibzadenin 1877 1923 oglu Telet Talibzadenin omur gun yoldasi olmusdur Onlarin bir oglu olub Davud Talibzade 1931 1988 Boyukxanim Qaradagli Talibzade dunyasini 1992 ci ilde deyismisdir Sefqet aga Heseneliaga oglu Qaradagli 29 03 1916 11 04 1985 Susa seherinde anadan olub Omrunu pedaqoji fealiyyetle baglayaraq muellimlik etmisdi Qabaqcil maarif xadimi ada layiq gorulmusdu Sefqet aga Qaradagli Ilk nigahindan Yasar 1934 2007 adli oglu ikinci Hormet xanim Elirza qizi Melikrzayeva 1921 1996 ile aile qurmusdu Sefqet aga ile Hormet xanimin Elsen 1941 1962 Rovsen 1944 2008 adli iki oglu ve Hicret 1949 cu il tevellud adli qizlari olur 3 cu nigah Agdam rayon gulabli kand sakini Aziz xanim Madat qiziyla 1921 1997 aila qurmus va bu nigahdan Firqat 1951 ci il tavalludlu qzlari olmusPedaqoji fealiyyeti Tiflis dovru RedakteXan Qaradagski seherde artiq istedadli bir sair kimi sohret tapmaqla yanasi 60 ci illerin sonundan muellimlik fealiyyetine baslayir ve bu fealiyyeti ile de ozune hormet qazanir Qohum qonsular usaqlarini savadlandirmaq ucun onun yanina gonderirler Balacaaga dedikleri Xan Qaradagski onlarin xahisini memnuniyyetle qebul edir ve 20 nefere qeder usaq toplayib evinde ders demeye baslayir Sxolastik usulu ile erebce ders kecmeyin cetinliyini bilen Xan Qaradagski sagirdlerine dersi ozunun tertib etdiyi sade usulla tebasir ve yazi lovhesi ile parta arxasinda ana dilinde kecir Derslerinde riyaziyyat Ana dili edebiyyat cografiya ve basqa dunyevi fenlerle yanasi Qur an ayeleri ve namaz dualarina da xususi onem verirdi Ezberleme metodunun ustun cehetlerinden de faydalanmaq ucun o oz sagirdleri ucun xususi olaraq muxtelif sepkili didaktik xarakterli seirler yazirdi Qeyd olunmalidir ki Azerbaycan mektebleri arasinda ilk yazi lovhesi ve partalardan istifade eden mehz Heseneliaga Xan Qaradagski olmusdur Heseneliaga nin emisi 1873 cu ilde emise oldugu kimi yayda Susaya gelir ve Heseneliaga emisinin gorusune gederek ondan Tiflise getmesi ucun icaze alir Emisi Balacaaga ile bir qeder sohbet edib onun rus fars ve erebce olan savadini yoxlayir sairliyini fikirlerini de beyenir ve bele deyir Men ogulsuz olmagim haqqinda artiq kederlenmeye bilerem Tezlikle Mehemmedhuseynaga qardasi oglunu Tiflise aparir ve oz yaninda saxlayir Cenubi Qafqazin paytaxt rolunu oynayan Tiflisde Heseneliaga Qafqaz canisininin defterxanasinda mesul vezifede calisan kollej asessoru emisi Mehemmedhuseyn aganin dostlari tanislari qabaqcil ziyalilar ile yaxindan tanis olur Onlarin sirasinda Mirze Ebulhesen bey Vezirov Mirze Feteli Axundov Aleksey Osipovic Cernyayevski de olur Genc Xan Qaradagski Tiflisde kecirdiyi iller erzinde 1873 1878 emisinin rus Qerb ve Serq edebiyyatindan ibaret olan zengin kitabxanasindan faydalanaraq oz biliyini daha da artirir ve bu arada fransiz dilini de oyrenir 1878 ci ilde Heseneliaga Xan Qaradagski Susaya qayidir Burada o ozune Mirze Ferrux adli birinden iki otaqdan ibaret bir mertebeli bir ev alir Iki otaqdan birini yataq digerini ise ders otagi ederek evinde mekteb acir pedaqoji fealiyyetini yeni hevesle davam etdirmeye baslayir Uzun bir stolun arxasinda stullar uzerinde eylesen usaqlara Ana dili hesab dersi kecir Derslik olmadigindan her gunun dersini ayrica tertib edib oyredir yazdirir Ozunun xususi olaraq yazdigi didaktik xarakterli seirleri ezberledir negme oxudur ve s Ilin hesabi Gece ve gunduz nece saat eyleyir Her kes tarix tutub hardan soyleyir Gece ve gunduz iyirmi dord saatdir Yeddi gun heftedir beyle hacetdir Altmis deqiqe bir saat altmis saniye Deqiqedir her kes ister taniye Dord hefte bir aydir on iki de ay Bir il edir oyren ayi gunu say Otuz il dovrdir yuz il esrdir Qemer ili sems ilinden kesrdir Qemeri il uc yuz elli sekkiz gun Eder semsi uc yuz altmis alti gun Il e tibar olur bizde hicretden Bir min uc yuz kecir indi o vextden Miladi Isaden hesab edirler Mesihiler il hesabin gedirler Hestad uc il dexi bir min sekkiz yuz Indi kecur ondan Qaradagi duz Xan Qaradagski nin sagirdleri icerisinde Zulfuqar bey Hacibeyov Celil bey Bagdadbeyovun adlarini cekmek olar Heseneliaganin teskil etdiyi mesgelelerinin esas qayesi usaqlari Qori muellimler seminariyasina hazirlamaq idi 1881 ci ilin yanvar ayinin 26 da Qafqaz canisinin tesdiq etdiyi telimata esasen Cenubi Qafqazda yasayan xalqlarin numayendeleri ilk tedris ilinde oz Ana dillerinde almali idiler Ele 1881 ci ilde Qori seminariyasinin Azerbaycan sobesinin mudiri A O Cernyayevski Tiflise devet etdiyi azerbaycanli ziyalilari qarsisinda Ana dilinde derslik tertib etmek kimi bir mesele qoyur Devet olunanlar sirasinda Heseneliaga da var idi Onun oz mektebinde tecrubeden kecirtdiyi seir numunelerine tertib olunacaq ilk esasli Azerbaycan dersliyinde ehtiyac duyulurdu 1882 ci ilde I hissesi 1888 ci ilde ise II hissesi capdan cixan Veten dili dersliyinde Heseneliaga Xan Qaradagskinin muellifi oldugu 11 tercume etdiyi 23 nezm eseri ozune yer tapib Bu hemin Veten dili dersliyidir ki 40 ile yaxin bir dovrde Azerbaycan usaqlarinin esas ders vesaiti olmusdur Dersliyin muqeddimesinde Xan Qaradagskinin istiraki ve boyuk xidmeti xususi qeyd olunur Bu kitabda derc olinan seir ve nezme dair temsilatin coxusu zemane sairlerinin mohteremi cenab Heseneliaga Xan Qaradagskinin insadidir ve temsiller meshur Krilovdan tercumedir Azerbaycan dilinde ibtidai sinif sagirdlerinin derk etme qabiliyyetine ve hafizesine muvafiq temsilat ve seir cox nadirdir Bu yolda baslica heves ve xidmet gosteren Xan Qaradagski cenablaridir Buna gore mektebler Xan Qaradagskinin bu zehmetini nezerde tutmalidir Biz de bu barede o izzetli ve mohterem cenablara son derece minnetdarligimizi ve tesekkurumuzu izhar edirik Xan Qaradagskinin ereb serf nehvine ve hesaba dair derslikler tertib etdiyi de soylenilir Tercumecilik fealiyyeti RedakteHeseneliaga Xan Qaradagski I A Krilovun 60 dan artiq temsillerinin tercumecisi K D Usinskinin 1824 1870 71 A Y Izmaylovun 1779 1831 A A Pcelnikova adi ile seir ve hekayelerine imza atan A A Seydlerin 1830 1891 L N Modzalevskinin 1837 1896 hekaye seir ve temsillerinin Azerbaycan diline ilk tercumecisi olmusdur Usaqlari mektebe sovqlendirmek Usaqlar hazirlasin durun gedin mektebe Te lim alib oxuyun adet edin edebe Gun cixibdir qalxibdir xoruz coxdan banliyir Tez geyinin gun xoruz sizi tenbel anliyir Adam xoruz yirtici hamilari gedirler Is dalinca her biri durub bir sey edirler Qanadli qarisqalar sele cekir arilar Bal cekmeye gedirler ciceklerden her ne var Coller cemen olubdur ayilibdir meseler Agacdelen taqu tuq eyleyibdir peseler Qemu caylar da axir sirildiyuben gedir Torcu baliq ovlayir oraq bicir ses edir Hemd eyleyin Allaha ders oxuyun behs edin Allah tenbel kimseni sevmez mektebe gedin Qaradagi her bir kes bir is gerekdir ede Calisiben se y ede onin dalinca gede Qaradagi terefinden rus dilinden roman Korpe usagi nece saxlamaq Goz agrisi ve onun mualicesi ve saire bu kimi hekim meslehetleri tercume edilmisdir Elyazmalari Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin Mehemmed Fuzuli adina Elyazmalar Institutunda qorunub saxlanilir Edebi fealiyyeti Redakte Heseneli xan Qaradagi Mir Mohsun NevvablaHeseneliaga Xan Qaradagski nin edebi fealiyyeti onun pedaqoji fealiyeti ile six bagli oldugundan burada her hansi bir sedd cekmek imkani yoxdur Xan Qaradagskinin didaktik xarakterli seirlerini dusunmecelerini temsillerini muxtelif numunelerden etdiyi tercumelerini onun edebi pedaqoji maarifci fealiyyeti ile elaqelendirmeli qezel muxemmes musaire sepkisinde yazdigi eserleri ise sirf edebi fealiyyeti ile baglamaq mumkundur Heseneli aganin edebi fealiyyeti ise Susada fealiyyet gostermis olan Meclisi feramusan poetik meclisi ile baglidir Elelxusus meclise basciliq eden Heseneliagaya agsaqqalliq eden Mir Mohsun aga Nevvabin adi ile baglidir Bu iki sexsin arasinda movcud olan qarsiliqli derin hormet ve alicenab munasibet onlarin bir birine yazdiqlari seir mektublarda ozunu aciq gosterir Heseneli aga Xan Qaradagskinin bize gelib catmis olan seiriyyati sirasinda 50 den cox qezel muxemmesler novheler onlarla mektub vardir Meclisi feramusan poetik meclisinin en feal istirakcilarindan biri Heseneliaga olmusdur Sair kimi texellusu Qaradagidir Eserleri esasen Azerbaycan dilindedir Bununla yanasi fars dilinde yazmis oldugu bir nece qezel muellifidir Qaradagi nin yaxin musahiblerinden Mir Mohsun Nevvab Xursudbanu Natevan Mirze Elesger Novres Sedi Sani Cinli Mobid ve basqa sairlerin adlarini cekmek olar Hemin sairler ile musairelerinden ve basqa qezellerinden bir qismi Mir Mohsun Nevvabin Tezkireyi Nevvab Divan habele Heseneliaga Qaradaginin Xan Qaradagskinin Feleyin bir bele dovru olacaqmis Eserleri adli kitablarinda cap edilmisdir Xan Qaradagskinin bir cox eseri hele nesr olunmayib elyazmalari Azerbaycan Milli Elmler Akademiyasinin Mehemmed Fuzuli adina Elyazmalar Institutunda qorunub saxlanilir Qaradagi nin qezelleri ilk evvel yasidlari musahibleri get gede ise seher ehalisi terefinden oxunub sevilir xanendelerin repertuarina daxil olur Onun Feleyin bir bele dovru olacaqmis ne bilim Ebrves meh uzune zulf salanda saye Salibdi indi nezerden gedib o yar meni ve saire qezelleri muasir xanendeler terefinden regbetle oxunur Feleyin bir bele dovru olacagmis ne bilim Saralib bagu gulistan solacagmis ne bilim Ureyim yaralanib sineme daglar cekilib Gozume qan sagilib yas dolacagmis ne bilim Bitirib bag salib bir nece guller yetidim Uzadib desti qeza kim yolacagmis ne bilim El cekib nakesiden cerx ele nakesimis Bir mene covru cefalar qilacagmis ne bilim Asiqe naz eylemek adet olub me suqe Bu qeder naz eyliyib can alacagmis ne bilim Besledim zulfu dedim basima salsin saye Dolanib boyna ilan tek calacagmis ne bilim Seltenet rutbesini xar tutardim sahiken Meni basdan ayaga qem salacagmis ne bilim Ruzgarin dolanib haleti bir ozge hala Ey Qaradagi mene qem qalacagmis ne bilim Edebi meclislerin xususile Meclisi feramusan ve Meclisi uns etrafinda toplasan sairlerin ekseriyyetinin yaradiciligini enenevi seiriyyat qezeliyyat teskil etdiyi halda Seyid Ezim Sirvani Qasim bey Zakir Mir Mohsun Nevvab ve basqalari kimi Heseneliaga Xan Qaradagski de hemin cerciveden cixaraq terbiyevi dusundurucu satirik eserlerle yanasi temsil janrina da It dostlugu Varli ve b muraciet etmisdir Tarixci edebiyyatsunas folklorsunas Redakte Heseneliaga Xan Qaradagski nin Qarabag tarixine dair Qarabag vilayetinin qedim ve cedid keyfiyyet ve ovzalari Penah xan Ibrahim xan ve Mehdiqulu xan eyyami hokumetlerinin ekser veqaye ve hekayetleri adli eserini gorkemli tarixcimiz Nazim Axundov tertib etmis oldugu Qarabagnameler kitabina Mirze Adigozel beyin Qarabagname Mirze Camal Cavansirin Qarabag tarixi Mir Mehdi Xezaninin Kitabi tarixi Qarabag Mirze Yusif Qarabaginin Tarixi serif Rzaqulu bey Mirze Camal oglunun Penah xan ve Ibrahim xanin Qarabagda hakimiyyetleri ve o zamanin hadiseleri Ehmed bey Cavansirin Qarabag xanliginin 1747 1805 ci illerde siyasi veziyyetine dair Mirze Rehim Fenanin Tarixi cedidi Qarabag Hesen Ixfa Elizadenin Susa seherinin tarixi adli eserleri ile birge daxil etmisdir Qarabagname lerin bu gun tariximiz ucun ne derecede ehemiyyet kesb etmesinden soz acmaq artiq bir isdir Heseneliaga Xan Qaradagski Susaya hesr etmis Qarabag seheri adli eserin de muellifidir Bu eserden bir nece setir Bu Susa qel esinin uc yani hundur qayadir Bir yani aciq olan yerleri de mustehser Gun dogani batani cenubu vardir qayali Simali birce aciq dag tepelidir bu seher Irevan Gence Agoglan adi ile meshur Qel enin uc qapisi var dexi mohkem burcler Heseneliaga Xan Qaradagski Tezkireyi Qaradagi nin muellifidir Burada qedim Qarabag sairlerinin tercumeyi hali yazilmis eserlerinden secmeler daxil edilmisdir Azerbaycan edebiyyatsunasligi Xan Qaradagskiye en azi bizim gunlere gelib catdirdigi oz hemyerlisi esli Qaradagdan olub Zengezurun Gulebird kendine kocmus Sari Asiq haqqinda verdiyi melumata Sari Asigin bayati ve qosmalarina gore borcludur Sari Asiq haqqinda ilk melumati XIX esrde yasamis Qaradagi vermisdir Hele 1878 ci ilde 250 den artiq atalar sozunu toplayib tertib eden de Heseneliaga Xan Qaradagskidir Onu ilk folklorsunas adlandirmis olsaq yanilmariq Jurnalist RedakteHeseneliaga Xan Qaradagski Sankt Peterburq Krim ve elbette ki Azerbaycan ziyalilari ile hemise elaqe saxlamisdir Ismayil bey Qasprinski Unsizade qardaslari Celil Memmedquluzade Firidun bey Kocerli ile daim mektublasmada idi Firidun bey Kocerlinin Heseneli agaya yazdigi mektublarin birinde onun roman janrinda eser yaratmasi kimi teklifi var Xahisim var ki oz dirilik ve zindeganligimiza dair roman kimi bir ehvalat tertib ve tesnif edin evvelinci sexs teze ve yeni yetisen cavanlardan birisinin esvat ve husn exlaqi ve nesif isleri teqrire getirilsin bu barede Siz de oz fikrinizi ve teqdirinizi yazib gonderesiniz Heseneliaga Xan Qaradagski mutemadi olaraq dovru metbuatda cixis edir movqeyini bildirirdi Xettat Redakte Elyazmalarindan bir numune Heseneliaga gozel xettat olub Bir misal olaraq onu qeyd etmek olar ki o Mir Mehdi Xezaninin Kitabi tarixi Qarabag eserini sikeste nesteliq xetti ile kocurerek bu qiymetli tarixi abideni gunlerimize gelib catmasina xidmet gostermisdir Teatr xadimi RedakteSusada oz ilk kovrek addimlarini atan teatrin inkisafinda Heseneliaganin da ozunemexsus yeri var O sehnenin dekorasiyasindan tutmus aktyorlarin geyimi ve oynamaq terzinedek mudaxileler edirdi Hetta Heseneliaganin ozunun aktyorluq etmesi de olmus bir faktdir Teatrin uguru namine suflyorluq etmekden bele cekinmezdi Istinadlar RedakteBu meqaledeki istinadlar muvafiq istinad sablonlari ile gosterilmelidir Menbe Redakte1 Abdullayev A S Azerbaycan dilinin tedrisi tarixine dair Baki Azernesr 1958 204 s 2 Azerbaycan dili ve edebiyyat tedrisi metodik meqaleler mecmuesi Baki Azerbaycan mektebi jurnalina elave 1958 120 s Abdullayev A S Azerbaycan dilinin tedrisi tarixine dair meqale 3 28 seh 3 Cernyayevski A O Veten dili I hisse Cernyayevski A O Velibeyov S H Veten dili II hisse Faksimil nesr Tertib ve transfoneliterasiya eden on soz qeyd ve serhler sozluk ve cedvellerin muellifi Vuqar Qaradagli Baki CBS 2007 740 seh 4 Ehmedov H M XIX esr Azerbaycan mektebi Baki Maarif 2000 366 seh 5 Enver Cingizoglu Qaradaglilar Baki Susa nesriyati 2008 160 seh 6 Hesenova R Y Elmi eserler ayrica buraxilis Baki ADU nesriyyati 1961 10 s 7 Hesenova R Y Edebi elaqeler tarixinden Baki Baki Universiteti nesriyyati 1991 74 s 8 Xudiyev N Haciyev T Azerbaycan edebi dili tarixi Baki Maarif nesriyyati 1995 496 s 9 Qarabag qezeti 20 oktyabr 1990 10 Qarabagnameler Iki cildde Terib edeni ve on sozun muellifi Nazim Axundov Baki Yazici I kitab 1989 192 seh II kitab 1991 450 seh 11 Qaradagi Xan Qaradagski Heseneli aga Feleyin bir bele dovru olacaqmis seirler tercumeler tarixi salname Tertib eden Raqub Kerimov meslehetci ve on sozun muellifi Vuqar Qaradagli Baki Azerbaycan Milli Ensiklopediyasi NPB 2003 280 seh 12 Qaradagi Xan Qaradagski Heseneli Xan Eserleri Baki Susa nesriyyati 2004 168 s 13 Qaradagi Xan Qaradagski Heseneliaga Mehemmed Fuzuli adina Elyazmalar institutu Elyazma B 1486 10510 Heseneli xan Qaradagi Keskul idaresinin mudiri Celal efendiye 47 s 14 Qaradagi Mehemmed Heseneli aga Xan Qaradagskinin heyati ve yaradiciligi Mehemmed Fuzuli adina Elyazmalar Institutu Elyazma kiril elifbasi ile masin capi Mas 37409 15 Qasimzade F S XIX esr Azerbaycan edebiyyati tarixi Baki Azerbaycan Universiteti nesriyyati 1956 560 s 16 Quliyev Kamil Kerimov Raqub Qaradaginin Qarabag seheri menzumesi Qarabag qezeti 20 10 1990 meqale 17 Mir Mohsun Nevvab Tezkireyi Nevvab On soz Ekrem Bagirov Baki Azernesr 1995 560 seh 18 Sari Asiq Secme bayatilar Tertib ve on soz Huseyn Kurdoglu Baki Sabah 1993 120 seh 19 Sari Asiq Seirler Tertib ve on soz Ehliman Axundov Baki Azernesr 1966 90 seh 20 Susa negmeleri Iki cildde Toplayani tertib edeni Vasif Quliyev On soz Famil Mehdi Baki Susa nesriyyati 2001 I cild 800 seh II cild 800 seh 21 Ushinskij K D Pedagogicheskie sochineniya t 4 Moskva Pedagogika 1989 528 str Hemcinin bax RedakteXarici kecidler Redakte Vikianbarda Heseneli xan Qaradagi ile elaqeli mediafayllar var Vikimenbede Muellif Heseneli xan Qaradagi ile elaqeli melumatlar var Menbe https az wikipedia org w index php title Heseneli xan Qaradagi amp oldid 6155863, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.