Azərbaycanca
සිංහල
Türkçe
Bu məqalənin sonunda mənbə siyahısı var, lakin mətndaxili mənbələr heç və ya kifayət qədər istifadə edilmədiyi üçün bəzi məlumatların mənbəsi bilinmir. |
Hinduşah Naxçıvani (tam adı: Fəxrəddin Hinduşah ibn Səncər ibn Abdullah Naxçıvani; 1245, Xarabagilan, Ordubad rayonu – 1328) — mənşəcə Azərbaycan türklərindən olan tarixçi, dilçi alim, filosof, ədib, mütərcim, şair, katib, dövlət xadimi.
| Hinduşah Naxçıvani | |
|---|---|
| Fəxrəddin Hinduşah ibn Səncər ibn Abdullah Naxçıvani | |
 Hinduşah Naxçıvaninin bədii portreti. Rəssam: Əjdər Qafarov. Azərbaycan Tarix Muzeyində saxlanılır | |
| Doğum tarixi | 1245 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1328 |
| Elm sahələri | tarixçi, dilçi, filosof |
| Tanınır | Ədib, mütərcim, şair, katib, dövlət xadimi |
Alim Elxanilər dövründə mühüm vəzifələrdə çalışmış, ərəb, türk və fars dillərini mükəmməl bilmiş, şeirlər yazmış, fars dilində nəsrin ən yaxşı nümunələrini yaratmışdır. Onun fars dilində yazdığı "Təcarüb əs-sələf" ("Sələflərin təcrübələri") əsəri Azərbaycanın və bəzi Yaxın Şərq ölkələrinin ictimai-siyasi tarixinə həsr olunmuşdur. Alimin yazdığı "Sihah əl-Əcəm" ("Əcəmin etibarlısı", "mötəbəri") əsərində 4000 sözü əhatə edən farsca-türkcə (azərbaycanca), fars dilinin Azərbaycan (türk) və ərəb dillərində izah olunan ilk qrammatikası verilmişdir. Məhəmməd ibn Hinduşah Naxçıvani "Dəstur əl-katib fi təyin əl-məratib" ("Dərəcələrin təyinində katibin göstərişləri") əsərinin müəllifidir.
Həyatı
Görkəmli alim, ictimai-siyasi xadim və tərcüməçi Fəxr əd-Din Hinduşah ibn Səncər ibn Abdullah Naxçıvani XIII əsrin sonlarında (vəf. 1328) Gilan (indiki Xaraba Gilan) şəhərində sayılıb-seçilən ailələrin birində doğulmuşdur. Bu ailə Azərbaycana bir çox görkəmli şəxslər vermişdir ki, onlar da özlərinin Naxçıvandan çıxdıqlarını bildirməkdən ötrü "Naxçıvani " adını daşımışlar.
Hinduşah təhsilini Bağdaddakı ən məşhur mədrəsələrdən sayılan "Müstənsəriyyə"də almışdır. O, burada ilahiyyatı, riyaziyyatı, təbabəti, astronomiyanı və orta əsrlərdə mədrəsələrin dərs proqramlarına daxil olan digər elmləri öyrənir, fars və ərəb dillərinə dərindən bələd olur.
İlk Elxanilər zamanında Hinduşah maliyyə idarəçiliyində iştirak edir və bir çox vilayətlərin hakimi təyin olunur. Dövlət qarşısında xidmətlərinə görə ona fəxri "Fəxr əd-Dövlə" adı verilir. Eyni zamanda Hinduşah tarix, dilçilik və poeziya ilə ciddi surətdə maraqlanır.
O, Azərbaycan və bir sıra qonşu ölkələrin ictimai-siyasi həyatından bəhs edən "" ("Sələflərin təcrübəsi") əsərinin, 1307–1308-ci ildə ərəb dilində qələmə aldığı "Məvarid ül-ərəb" antalogiyasının, fars dilində bir sıra məşhur şerlərin, habelə "Əs-Sihahü-l-əcəmiyyə" adlı leksikoqrafik əsərin müəllifidir.
Hinduşah "" əsərini Luristan atabəyi (1296–1330) həsr edib. Belə hesab olunur ki, bu, ərəb tarixçisi "Təvarix əl-Xüləfa və-l-vüzəra" ("Xəlifələr və vəzirlər tarixi") kitabının farscaya tərcüməsidir. Əgər belədirsə, onda bu əsər farscaya gözəl və ifadəli bir dillə tərcümə olunmuş ilk nəsr nümunələrindəndir. Hinduşah tərcümə etdiyi kitaba düzəlişlər vermiş, əlavələr etmiş və onun həcmini az qala üç dəfə artırmışdır.
Onun yaradıcılığında "Əs-Sihahü-l-əcəmiyyə" adlı farsca-azərbaycanca lüğət mühüm yer tutur. Bu, elmə məlum olan ilk azərbaycan-fars lüğəti, eyni zamanda fars dilinin ən qədim lüğətlərindəndir. Lüğətə 5 min söz və fars dilinin ərəbcə qələmə alınmış qrammatikası verilib. Bundan başqa kitaba frazeoloji birləşmələr və ayrı-ayrı ifadələr də daxil edilib. Hinduşah özü yazır ki, o, lüğətin tərtibi prinsipini X əsrin ərəb leksikoqrafı götürmüşdür.
Uzun müddət bu lüğət həm alimlər, həm də fars və ərəb dillərini öyrənənlər tərəfindən rəğbətlə istifadə olunmuş, geniş yayılmışdır. Əsərin saysız-hesabsız əlyazmalarının dünyanın ən müxtəlif kitabxanalarına səpələnməsi də bunu sübut edir. Diqqəti çəkən faktlardan biri də budur ki, lüğətin ən erkən köçürülmüş nüsxəsi XVI əsrin əvvəllərinə, ən sonuncusu isə XIX əsrin sonlarına aiddir.
Lüğət üç hissədən ibarətdir: giriş, lüğət və fars dilinin qrammatikası. Birinci və üçüncü hissələr ərəbcə, lüğət özü isə farsca və Azərbaycan türkcəsində yazılıb. Müəllif girişdə göstərir ki, kitab fars olmayanların (Azərbaycan türklərinin) bu dili öyrənməsi üçün nəzərdə tutulub.
Hinduşahın "Sihah ül-əcəm" əsəri Azərbaycan leksikoqrafiyasının əvəzsiz abidəsi və XIII–XIV əsrlər Azərbaycan türkcəsi və fars dilinin lüğət tərkibini, habelə qrammatikasını öyrənmək üçün nadir mənbədir. Bu əsər həmçinin bütün Şərq dünyasında lüğətçilik elminin inkişafında da böyük rol oynamışdır. Belə ki, ondan sonra tərtib olunan farsca-türkcə lüğətlərdə quruluş prinsipi Hinduşah Naxçıvanidən əxz olunmuşdur.
İstinadlar
- "Naxçıvanın görkəmli şəxsiyyətləri". 2022-01-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2012-07-25.
- Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3-1503/4)(2 vols). Brill. 2019. səh. 1532. 2022-11-16 tarixində . İstifadə tarixi: 2024-02-17. (#first_missing_last) (page 644)
Xarici keçidlər
- Azərbaycan Tarixi Portalı :Каджар Чингиз. Выдающиеся сыны древнего и средневекового Азербайджана. — Баку, издательство "Азербайджан" — 370146, Метбуат проспекти, 520-й квартал., издательство "Эргюн", 1995. — 392 с. (rus.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Vikipediyada bu soyadli muxtelif adamlar haqqinda meqaleler var bax Naxcivani Bu meqalenin sonunda menbe siyahisi var lakin metndaxili menbeler hec ve ya kifayet qeder istifade edilmediyi ucun bezi melumatlarin menbesi bilinmir Lutfen menbeleri uygun sekilde metnin daxilinde yerlesdirerek meqalenin tekmillesdirilmesine komek edin Hindusah Naxcivani tam adi Fexreddin Hindusah ibn Sencer ibn Abdullah Naxcivani 1245 Xarabagilan Ordubad rayonu 1328 mensece Azerbaycan turklerinden olan tarixci dilci alim filosof edib mutercim sair katib dovlet xadimi Hindusah NaxcivaniFexreddin Hindusah ibn Sencer ibn Abdullah NaxcivaniHindusah Naxcivaninin bedii portreti Ressam Ejder Qafarov Azerbaycan Tarix Muzeyinde saxlanilirDogum tarixi 1245Dogum yeri Xarabagilan Kelenter Ordubad rayonu Azerbaycan SSRVefat tarixi 1328Elm saheleri tarixci dilci filosofTaninir Edib mutercim sair katib dovlet xadimi Alim Elxaniler dovrunde muhum vezifelerde calismis ereb turk ve fars dillerini mukemmel bilmis seirler yazmis fars dilinde nesrin en yaxsi numunelerini yaratmisdir Onun fars dilinde yazdigi Tecarub es selef Seleflerin tecrubeleri eseri Azerbaycanin ve bezi Yaxin Serq olkelerinin ictimai siyasi tarixine hesr olunmusdur Alimin yazdigi Sihah el Ecem Ecemin etibarlisi moteberi eserinde 4000 sozu ehate eden farsca turkce azerbaycanca fars dilinin Azerbaycan turk ve ereb dillerinde izah olunan ilk qrammatikasi verilmisdir Mehemmed ibn Hindusah Naxcivani Destur el katib fi teyin el meratib Derecelerin teyininde katibin gosterisleri eserinin muellifidir HeyatiGorkemli alim ictimai siyasi xadim ve tercumeci Fexr ed Din Hindusah ibn Sencer ibn Abdullah Naxcivani XIII esrin sonlarinda vef 1328 Gilan indiki Xaraba Gilan seherinde sayilib secilen ailelerin birinde dogulmusdur Bu aile Azerbaycana bir cox gorkemli sexsler vermisdir ki onlar da ozlerinin Naxcivandan cixdiqlarini bildirmekden otru Naxcivani adini dasimislar Hindusah tehsilini Bagdaddaki en meshur medreselerden sayilan Mustenseriyye de almisdir O burada ilahiyyati riyaziyyati tebabeti astronomiyani ve orta esrlerde medreselerin ders proqramlarina daxil olan diger elmleri oyrenir fars ve ereb dillerine derinden beled olur Ilk Elxaniler zamaninda Hindusah maliyye idareciliyinde istirak edir ve bir cox vilayetlerin hakimi teyin olunur Dovlet qarsisinda xidmetlerine gore ona fexri Fexr ed Dovle adi verilir Eyni zamanda Hindusah tarix dilcilik ve poeziya ile ciddi suretde maraqlanir O Azerbaycan ve bir sira qonsu olkelerin ictimai siyasi heyatindan behs eden Seleflerin tecrubesi eserinin 1307 1308 ci ilde ereb dilinde qeleme aldigi Mevarid ul ereb antalogiyasinin fars dilinde bir sira meshur serlerin habele Es Sihahu l ecemiyye adli leksikoqrafik eserin muellifidir Hindusah eserini Luristan atabeyi 1296 1330 hesr edib Bele hesab olunur ki bu ereb tarixcisi Tevarix el Xulefa ve l vuzera Xelifeler ve vezirler tarixi kitabinin farscaya tercumesidir Eger beledirse onda bu eser farscaya gozel ve ifadeli bir dille tercume olunmus ilk nesr numunelerindendir Hindusah tercume etdiyi kitaba duzelisler vermis elaveler etmis ve onun hecmini az qala uc defe artirmisdir Onun yaradiciliginda Es Sihahu l ecemiyye adli farsca azerbaycanca luget muhum yer tutur Bu elme melum olan ilk azerbaycan fars lugeti eyni zamanda fars dilinin en qedim lugetlerindendir Lugete 5 min soz ve fars dilinin erebce qeleme alinmis qrammatikasi verilib Bundan basqa kitaba frazeoloji birlesmeler ve ayri ayri ifadeler de daxil edilib Hindusah ozu yazir ki o lugetin tertibi prinsipini X esrin ereb leksikoqrafi goturmusdur Uzun muddet bu luget hem alimler hem de fars ve ereb dillerini oyrenenler terefinden regbetle istifade olunmus genis yayilmisdir Eserin saysiz hesabsiz elyazmalarinin dunyanin en muxtelif kitabxanalarina sepelenmesi de bunu subut edir Diqqeti ceken faktlardan biri de budur ki lugetin en erken kocurulmus nusxesi XVI esrin evvellerine en sonuncusu ise XIX esrin sonlarina aiddir Luget uc hisseden ibaretdir giris luget ve fars dilinin qrammatikasi Birinci ve ucuncu hisseler erebce luget ozu ise farsca ve Azerbaycan turkcesinde yazilib Muellif girisde gosterir ki kitab fars olmayanlarin Azerbaycan turklerinin bu dili oyrenmesi ucun nezerde tutulub Hindusahin Sihah ul ecem eseri Azerbaycan leksikoqrafiyasinin evezsiz abidesi ve XIII XIV esrler Azerbaycan turkcesi ve fars dilinin luget terkibini habele qrammatikasini oyrenmek ucun nadir menbedir Bu eser hemcinin butun Serq dunyasinda lugetcilik elminin inkisafinda da boyuk rol oynamisdir Bele ki ondan sonra tertib olunan farsca turkce lugetlerde qurulus prinsipi Hindusah Naxcivaniden exz olunmusdur Istinadlar Naxcivanin gorkemli sexsiyyetleri 2022 01 24 tarixinde Istifade tarixi 2012 07 25 Treasures of Knowledge An Inventory of the Ottoman Palace Library 1502 3 1503 4 2 vols Brill 2019 seh 1532 2022 11 16 tarixinde Istifade tarixi 2024 02 17 first missing last page 644 Xarici kecidlerAzerbaycan Tarixi Portali Kadzhar Chingiz Vydayushiesya syny drevnego i srednevekovogo Azerbajdzhana Baku izdatelstvo Azerbajdzhan 370146 Metbuat prospekti 520 j kvartal izdatelstvo Ergyun 1995 392 s rus