fbpx
Wikipedia

Çılpaqtoxumlular

Çılpaqtoxumlular şöbəsi

Çılpaqtoxumlular

Qoza
Elmi təsnifat
Aləmi: Bitkilər
Yarımaləm: Borulu bitkilər
Şöbəüstü: Çılpaqtoxumlular
Elmi adı
Gymnospermae
Şöbələr
(Ginkgophyta)
Qnetokimilər (Gnetophyta)
Saqokimilər (Cycadophyta)
İynəyarpaqlılar (Pinophyta)


Vikinnövlərdə
təsnifat


Vikianbarda
axtar

ÜTMS [1]
NCBI {{{1}}}

(lat. Gymnospermae) — iynəyarpaqlılar və buna bənzər toxumlu bitki qrupu. Çılpaqtoxumlular arxeqoniyalı bitkilərdir. Ağackol şəklində olurlar. Onlar birevli bitkilərdir, toxum vasitəsilə çoxalırlar. Toxumlar külək vasitəsilə yayılırlar. Çarpaz tozlanma adlanan proses may ayında gedir. Ağac və kolşəkilli nümayəndələri var.əksəriyyətinin yarpaqları nazik iynəşəkilli olur. Meyvələri olmur. Çılpaqtoxumlulardan şamlar və sərvlər fəsiləsinin nümayəndələri geniş yayılmışdır. Dünyanın ən hündür, yoğun və uzunömürlü ağacı sekvoya (mamont ağacı) da çılpaqtoxumlulara mənsubdur.

Toxumlu bitkilər iki yerə bölünür: çılpaqtoxumlular və örtülütoxumlular. Çılpaqtoxumlular növ tərkibi etibarilə nisbətən az, örtülütoxumlular isə çoxdur. Onların budaqlarında şəklini dəyişmiş,zoğ hesab edilən qozalar olur.Qozalarda toxumlar yetişir. Toxumlar qoza pulcuqlarında çılpaq yerləşdiyinə görə çılpaq toxumlar adlanır.

Çılpaqtoxumlular- 750 növü var.Bu adı toxumlarının çılpaq halda qulcuqların qoltuğunda yerləşdiyi üçün almışdır.İlk iynəyarpaqlı bitkilər Palezoy erasının Daş -kömür dövründə yaranıb.

Əsas xüsusiyyətləri

  • Ali toxumlu bitkilərdir.
  • İlk dəfə bunlarda əsas kök və toxum əmələ gəlirb.
  • Ağac və kol şəklində olurlar. Ot şəkilli növü yoxdur.
  • Soyuq və mülayim iqlimdə, yüksək dağlarda  yayılmış və həmişəyaşıl meşələr əmələ gətirmişlər.
  • Birevli bitkilərdir,
  • Yarpaqları iynə və pulcuqşəkillidir,GİNKOvə SAQOVNİKLƏRDƏ-da isə enliyarpaqlıdır.
  • Yarpaqlar qışda tökülmür.
  • Toxum vasitəsilə çoxalırlar.
  • Hər toxumun üzərində qanadcıq olur.
  • Toxumlar qanadcıqların köməyi ilə külək vasitəsilə yayılırlar.
  • Külək vasitəsilə çarpaz tozlanırlar.
  • Çarpaz tozlanma adlanan proses may ayında gedir.
  • Mayalanma sudan asılı deyil.
  • Mayalanma hərəkətsiz erkək qametlər- spermlər vasitəsi ilə gedir.
  • Endosperm ancaq ana orqanizmin xüsusiyyətlərini daşıyır.
  • Meyvələri  və çiçəkləri olmur.
  • Çılpaqtoxumlulardan şamlar və sərvlər fəsiləsinin nümayəndələri geniş yayılmışdır.
  • Govdəsində qabıq hissə nazik ,oduncaq hissə isə qalındır.Özək də zəif inkişaf edib.
  • Oduncaq əsasən dayaq və ötürücü funksiya daşıyan ölü hüceyrələrdən təşkil olunub.
  • Bəzi növlərin qabıq və oduncağında içərisi efir yağları və qətranla dolu kanallar var.Bu maddələrin buxarlanması  ətrafa xöş iy  verir,bakteriyalara isə öldürücü təsir edir.
  • Dünyanın ən hündür, yoğun və uzunömürlü ağacı sekvoya (mamont ağacı) da çılpaqtoxumlulara mənsubdur.

Çılpaqtoxumluların çoxalması. Çılpaqtoxumluların, məsələn, adi şam ağacının çoxalması belə baş verir. Yazda birevli bitki olan şam ağacının cavan budaqlarında iki cür – dişi və erkək qoza yetişir. Dişi qozaların hər pulcuğu üzərində iki yumurtacıq, erkək qozada isə iki tozcuq kisəsi olur. Erkək qozadakı yetişmiş tozcuqlar külək vasitəsilə dişi qozalarda olan yumurtacıqların üzərinə düşür. Tozlanmadan sonra dişi qozanın pulcuqları qapanır. Tozlanmadan müəyyən müddət keçdikdən sonra mayalanma baş verir. Mayalanmada yalnız bir yumurta hüceyrə və spermi iştirak edir. Yaranan ziqotdan rüşeym inkişaf edir. Qozalar yetişdikdə qonur rəng alır. Yetişmiş qozaların pulcuqları aralandıqda onun içərisindən pərdəvari qanadcığa malik toxumlar tökülür. Onlar külək vasitəsilə yayılır və əlverişli şəraitdə cücərərək yeni bitkiyə başlanğıc verirlər.

Çılpaqtoxumluların əhəmiyyəti - digər bitkilər kimi, çılpaqtoxumlular da üzvi maddə yaradır, karbon qazını udur və oksigeni buraxır. Onlar həm də havanı ozonla zənginləşdirir və havadakı bakteriyaları məhv edən xüsusi maddələr – fitonsidlər ifraz edir. Çılpaqtoxumluların əksəriyyətində kök sistemi yaxşı inkişaf etdiyi üçün torpaqların eroziyadan qorunmasında geniş istifadə edilir. Çılpaqtoxumlulardan xammal kimi də istifadə olunur. Onlar tikinti materialı kimi işlədilir. Gövdələrindən kimyəvi üsulla süni ipək, kağız istehsal olunur. Bunlardan, həmçinin, skipidar, kanifol, müxtəlif vitaminlər, Sibir şamının toxumundan isə yağ alınır.

Azərbaycanda olan çılpaqtoxumlu bitkilərin mənşəyi

Azərbaycan florasında çılpaqtoxumluların 4 sinifinə, 8 fəsiləsinə, 20 cinsinə məxsus 56 növ ağac və kol bitkisinə təsadüf edilir. Bunlardan 13 növ Azərabycanın təbii florasında yayılmışdır ki onlarında 1 növü relikt, 1növü endem, 5 növü isə nadir bitkidir. 43 növ isə introduksiya olunmuşdur. Bu bitkilərin tarixi paleozoy erasının daş kömür dövründən başlamış, müasir cins və növlər əsasən Mezozoy erasının tabaşir, Kaynozyun alt üçüncü dövründə formalaşmışdır.

Ümumi məlumat

Çılpaqtoxumlular qədim bitkilər olub, öz başlanğıclarını 360-370 milyon əvvəl – Poleozoy erasının Devon dövrünün ikinci yarsından götürmüşdür. Mezozoy erasında çılpaqtoxumlular inkişafının ən yüksək mərhələsinə çatmışlar. Bu dövrdə istisevər bitkilər hegomonluq etmişlər. Mezozoy erasının sonlarında kəskin soyuqların düşməsi ilə əlaqadar, bitkilərin çoxu məhv olmağa başlayırlar. Çılpaqtoxumlular ikinci dəfə öz başlanğıclarını Mezozyun soyuğadavamlı formalarından götürmüşlər. Bu formalrın əmələ gəlməsi, yerin materikdaxili buzlaşması ilə əlaqədar olmuşdur. Kaynazoy erasında çılpaqtoxumlulraın soyuğadavamlı növləri Şimal yarımkürəsinin mülayim və mülayim-soyuq iqlim qurşaqalrında geniş areallarda yayılmışlar. Bu bitkilər həmin yerlərin müsair dövr florasında da üstünlük təşkil edirlər. Çılpaqtoxumluların özlərindən əvvəki bitki qurupları ilə müqayisədə bu cür geniş yayılması , onların toxumla çoxalması amili mühümm yer tutur. Toxum yumurtacığın inkişafından əmələ gəlir. Yumurtacıq dəyişkənliyə uğramış makrosporan-gidir. Yumurtacıq makrosprofilin üzərində açıqda yerləşdiyindən, ondan əmlə gələn toxum da açıqda yerləşir. Ona görə bu bitkilər çılpaq toxumlular adlanır. Toxumdan ilk olaraq rüşeym kökcüyü inkişaf edir. Ağac bitkilərinin əmələ gəlməsində kökün, uzunmüddətli funkisya daşıyan kambinin, mexaniki möhkəmliyi şərtləndirən su ötürən toxumaların formalşması vacib rol oynamışdır. Müasir çılpaqtoxumluların əksəriyyəti ağac və kol-şəkilli bitkilərdir. Təkamülün qədim mərhələlərində otşəkilli növləri də olmuşdur (Qurbanov, 2009., Зубкевич, 2003., Криштофович., 1957). Bütün çılpaqtoxumlular müxtəlifsporlu bitki-lərdir. Mikrosporangilərdə mikrosporlar formalşır. Qılaf ilə örtülmüş, böyüyən mikrosporları-erkək qametofitləri tozucuq adlandırırlar. Müxtəlif sayda hüceyrələrdən təşkil olunan tozucuq əsasən küləklə yayılır. Örtülütoxumlulardan fərqli olaraq bunlarda yumurtacıq bağlı olmadığı üçün,tozucuq birbaşa rüşeym başlanğıcına düşür. Rüşeym başlanğıcının içərisində bir ədəd iri sporogen hüceyrə formalaşır. Daha sonra bu hüceyrə reduksion yolla bölünərək 4 ədəd qeyri-bərabər hüceyrələri-meqasporları əmələ gətirir. Rüşeym başlanğıcı mürəkkəb orqan olub, mikrosporangi, nutsellusdan və örtük-intequmentdən təşkil olunur. Əmələ gələn 4 meqaspordan 3 ədəd kiçik olanı məhv olur, bir ədəd böyüyü isə inkişaf edərək dişi qametofiti və ya endospermi əmələ gətirir. Mayalanmadan sonra rüşeym başlanğıcından toxum inkişaf edir. İntequment toxum qabığına çevrilir, nutsellus rüşymin böyüməsinə sərf olunur. Mayalanmış yumurta hüceyrəsindən rüşeym, onun kökçüyü, gövdəciyi və 2-18 ləpəli toxum inkişaf edir. Yumurtahüceyrəsi spermatozoidlə mayalanan bitkilərə zoidoqam, spermilərlə mayalananlra isə sifonoqam bitkilər deyilir (Qurbanov, 2009) Azərbaycan florasında olan çılpaqtoxumlu bitkilər müxtəlif müəlliflər tərəfindən ayrı-ayrı taksonlar şəklində bir sıra aspektlərdən tədqiq olunsa da , onların tarixi mənşəyi, müasir təsnifatı və statusları kompleks halda öyrənilməmişdir.

Siniflər

Müasir təsnifata görə PINOPOHYTA və ya GYMNOSPERMAE- çılpaqtoxumlular şöbəsinə 6 sinif daxildir:

  1. Pteridospermopsida – toxumlu qıjılar
  2. Bennetitopsida – bennetitlər
  3. Cycadopsida – saqovniklər
  4. Gingoopsida – kinqolar
  5. Pinopsida və ya Coniferopsida- iynəyarpaqlılar və ya qozadaşıyanlar
  6. Chlamydospermatopsida – toxumörtüklülər.

Pteridospermopsida – toxumlu qıjılar

Toxumlu qıjıların və bennetitlərin nəsli kəsilmişdir. Digər 4 sinfə aid 900-ə qədər növ yer kürəsinin bütün iqlim qurşaqlarında yayılmışdır.

Cycadopsida –saqovniklər sinfi

Gövdə və yarpaqlarının qalıqlarına əsasən Paleozoy erasının perm dövrünə, strobil və toxumlarına görə isə Mezozoyun yuxarı trias dövrünə aid edirlər. Mezozoyun sonlarında-yura və tabaşir dövrlərində çoxlu quruplar şəklində yer kürəsində geniş yayılmışdır. Müasir florada bir fəsiləsi – Cycadceae Pors. (saqovnikkimilər), 10 cinsi və 120-130 növü tropik və subtropik iqlim qurşaqlarında yayılmışdır. Amerika materikində, Afrikada və Avstraliyada daha çox növ müxtəlifliyi vardır. Əsasən həmişəyaşıl bitkilərdir. Azərbaycanda Mərkəzi Nəbatat Bağında və Mərdəkan Dendrologiya İnstitutunda otaq şəraitində becərilən bir növü-Əyriyarpaq saqovnik (Cycas revoliuta Thunb.) vardır.

Ginkgoopsida – kinqolar sinfi

Kinqolar Paleozoy erasının daş kömür dövründən məlumdur. Müasir florada bir fəsiləsi- Ginkgoaceae L.- Kinqokimilər və bu fəsiləyə daxil olan bir növü – Gingo biloba L.-İkitaylı kinqo vardır. Bu növ Mezozoyun üst tiras dövründə geniş ərazilrdə yayılmışdır. Hazırda ancaq şərqi çində kiçik sahələri tutan meşələri vardır. Hündürlüy 30 m-ə çatan,yarpaqlarını tökən ağaclardır. Mərkəzi Nəbatat Bağında və Mərədakan Dİ-da becərilir. 3.Pinopsida və ya Coniferopsida – İynəyarpaqlılar və ya qozadaşıyanlar sinfi. Paleozoy ersının daş kömür dövründən məlum olub, Mezozoyun yura və tabaşir dövrlərində geniş yayılmışlar. Bu sinif iki yarım sinfə bölünür: Cordaitidae – kordaitlər yarımsinfi. Bu yarımsinifə bir sıra – Cordaitales (kordaitlər) və bir fəsilə Cordaitalaceae -kordaitkimilər daxildir.Bu sıra daş kömür dövründə bataqlıq və quru ərazilərdə geniş meşələr əmələ gətirmişlər. Daş kömürün formalaşmasında iştirak etmişlər. Perm dövründə qlobal iqlim dəyişiklikləri ilə əlaqədar olaraq, quru və kəskin soyuqlara dözməyərək, tamamilə məhv olmuşlar. Pinidae – iynəyarpaqlılar yarımsinfi. Üst daş kömür dövründə, şimal yarım kürəsinin mülayim iqlim zonasında əmələ gəlmişlər.İlk iynəyarpaqlılar lokal buzlaşma ilə əlaqədar quraqlıq səbəbindən kseromorf struktura malik olmuşlar. Permin sonu, triasın əvvələrində kəskin soyuqlar iynəyarpaqlıların inkişafını ləngitmişdir. Araukarilər, podakarplar və şamlar məhz bu dövrdə əmələ gəlmişdir. Lakin onların fəsilələrə diferensasiyası tam baş verməmişdir. Perimin sonunda iynəyarpaqlıların arelları Cənub yarım kürəsinə doğru genişlənməyə başladı. Triasda isə onlar bütün yer kürəsinə yayılmağa başladılar. İynəyarpaqlıların inkişafının çiçəkləmə dövrü , müasir cins və növlərə ayrılması yura və tabaşir dövrlərində baş vermişdir. Müasir floraya məxsus bitkilərin areallarının formalşması Kaynazoyun əvvələrinə təsadüf edir. Kaynazoy erasının üçüncü dövrünün Paleosen və Eosen mərhələlərində iqlim isti və rütubətli olmuşdur. Bu dövrdə Poltav florası -əsasən həmişəyaşıl bitkilər üstünlük təşkil etmişdir. İynəyarpaqlılar üçün əlverişli olan bu şəraitdə onların arealları Arktikadan Antarktidaya qədər genişlənmişdir. Üçüncü dövrün Oliqosen mərhələsinin əvvəlirindən etibarən həmişəyaşıl Poltav florasını yarpaqlarını tökən Turqay florası əvəz etməyə başladı. Bu proses Avropadan başlayıb, şimala doğru getmişdir. O cümlədən Aralıq dənizi ətarfını və Qafqazı da əhatə etmişdir. Turqay florasında Faqus L., Ulmus L., Betula L., Quercus L., Juglans L., Pterocarya Runth., Acer L., Vitis L., Zelkova Spch., və s yarpağını tökən cinslər üstünlük təşkil etmişlər. Oliqosenin ortalarında Turqay florası Asiyadan Yaponiyaya, saxalindən Kazaxıstana, Urala, Avropada Şotlandiya, İngiltərəyə qədər yayılır və iynəyarpaqlıların areallarını sıxışdırmağa başlayır. Avropa və Asiyada buzlaşma ilə əlaqədar isti sevən birkilər, eləcə də iynəyarpaqlıların bir çox qurupları məhv olmağa başlayır. Yalnız soyuğadavamlı və nisbətən cavan növlər məhv olmadılar. Sonradan bu növlər mülayim və mülayim-soyuq iqlimə uyğunlaşaraq, geniş yayıldılar. Asiyanın cənub-şərq ərazilərini buzlaşma əhatə etmədiyindən, bu ərazilərdə qədim növlər öz varlıqlarını qoruyub saxlamışlar. Amerikada dağlar əsasən merdian boyu yerləşdiyi üçün, buzlaşma dövründə istisevən bitkilər öz arellarını cənuba doğru dəyişmişlər. İndi də Amerikanın Sakit okean sahillərində İynəyarpaqlıların çoxlu relikt növləri vardır. İynəyarpaqlıların əksəriyyəti həmişəyaşıl olub, ağac və kol şəkillidirlər. Çılpaqtoxumlular arasında ən çox növə malikdirlər (7 fəsilə, 55 cins və 600 dən çox növ).

Pinales və ya Coniferales – iynəyarpaqlılar sırası

Bu sıraya 7 fəsilə daxildir. Onlardan 3-nə aid cins və növlər Azərbaycan florasında (təbii və introduksiya olunmuş ) vardır: Araucariaceae Henkel – Araukariyakimilər fsəiləsi. Perm dövrünün indi də yaşayan ən qədim fəsillələrindən biridir. Yura və tabaşir dövrlərində araukariyakimilər bütün yer kürəsində geniş yayılmışlar. Hal hazırda bu fəsiləyə Araucariya F. Neger. –araukariya və Agathis Juss.-aqatis cinsləri daxildir. Aqatis cinsinin əsasən Avstraliya, Filippin,Yeni Zelandiyada 20 növü yayılmışdır. Azərbaycanda yalnız introduksiya edilmiş bir növünə - Agathis spesiosa Juss.-Adi aqatisə Mərkəzi Nəbatat bağında rast gəlinir. Taxodiaceae F.W. Neger.-Taksodiyakimilər fəsiləsinin 10 cinsi vardır.Yura dövründə meydana gələn taksodiyakimlərin geniş yayılması tabaşir dövrünə təsadüf edir. Kaynozoyun əvvələrində bütün şimal yarımkürəsi boyunca Qrenlandiyaya qədər yayılmışdır. Hal hazırda Şimali amerika , Cənub-Şərqi asiyada kiçik təbii arelları vardır. Cənub yarımkürəsində Tasmaniya adasında bir cinsi (Athrotaxis) məliumdur. Bu fəsiləyə daxil olan ağaclar hündür (80-100m ) və uzun ömürlü (100-1000 il) olmaları ilə fərqlənirlər. Azərbaycanda Mərkəzi Nəbatat Bağında introduksiya olunmuş (Seguoiadendron giganteum Lindl.-Momont ağacı, Seguoia sempervirens Endl.- Həmişəyaşıl sekvoya, Cryptomeria japonica D.Don. -Yapon kriptomeriyası, Cunninghamia lanceolata Lamb.-Neştərvari qunninqamiya, Taxodium distichum Rich.- Adi taksodium) bir neçə növünə rast gəlinir. Cupressaceae Rich.ex Bartl. - Sərvkimilər fəsiləsinin geolji tarixi Mezozoy erasının yura dövründən başlayır. Tabaşir dövründə və Kaynozoyun əvvələrində daha geniş yayılaraq, müasir cins və növlərə diferensasiya edirlər. Müasir florada Sərvkimilər fəsiləsinin 20 cinsi və 130 –145 növü Şimal və Cənub yarımkürəsində geniş arellarda yayılmışdır. Dişi qozaların quruluşuna görə bu fəsilə 3 yarımfəsiləyə bölünür: Cupressoideae – sərvkimilər yarımfəsiləsi üçün yerini dəyişən toxum pulcuğu və ağaclaşmış qozalar xarakterdir. Yarımfəsilənin bir cinsi- Cupresus L.-sərvin 15 növü Avropanın, Afrikanın və Şimali Amerikanın mülayim isti rayonlarında yayılmışlar. Azərbaycanda Mərkəzi Nəbatat Bağında , Mərdəkan Dİ-da və Abşeron yarmadasında bir neçə növü (Cupressus arizonica Bull.-Arizona sərvi, C. benthamii Endl. - Bentamiya sərvi, C. lusitanica Mill. - Luzitan sərvi, C. sempervirens L.-Həmişəyaşıl sərv, C. torulosa D.Don –Torula sərvi, Chamaecyparis lawsoniana Parl.-Lavson sərvpəri, Ch. nootkatensis Spach.-Nutkan sərvpəri, Ch. pisifera Sieb et Zucc.-Noxudyarpaq sərvpəri, Biota orientalis Endl.-Şərq biotası ) əkilib becərilir. Thujoideae – Tuyakimilər yarımfəsiləsinin 15 cinsi vardır. Qozaları dəricikşəkilli, ağaclaşmış pulcuqlu olur. Azərbaycanda bu yarımfəsilənin cinslərinə aid bir sıra növlər introduksiya olunaraq park və xiyabanların salınmasında istifadə olunur (T. ooccidentalis L. - Qərb tuyası, T. plicata D.Don.-Nəhəng tuya, Platycladus orientalis (L.) Franco – Şərq tuyası və ya Şərq biotası). Juniperoideae –ardıckimilər yarımfəsiləsinə özündə 70-ə qədər növü birləşdirən bir cins- juniperus L.-ardıc daxildir. Ardıc cinsi Arktikadan tutmuş subtropiklərə qədər yayılmışdır. Əsasən sərilmiş formalı kollar, çox az hallarda isə 10–12 m-ə çatan ağaclardır. Dişi qozaları 3-8 örtücü pulcuqdan ibarətdir. Azərbaycan florasında olan ardıc növləri: Juniperus foetidissima Willd. - Ağıriyli ardıc. Azərbaycanda Kiçik qafqazda, Naxcıvanın dağlarında bitir. Nadir bitki hesab edilir; J. oblonga Bieb. - Uzunsov ardıc. Azərbaycanda Böyük və kiçik Qafqazda, Talışda, Türyançay Dövlət qoruğu ərazisində, Naxcıvanın dağlıq ərazilərində bitir; J. polycarpos C. Koch. - Çoxmeyvəli ardıc. Böyük və kiçik Qafqazda, Naxcıvan dağlarında bitir; J. pygmaea C. Koch. – Cırtdan ardıc. Azərbaycanda Böyük Qafqazda- Quba və Qusar rayonlarında, Kiçik Qafqazda –qaşqaçay hövzəsində subalp və alp quruşaqlarda qayalıqlarda yayılmışdır; J. sabina L. - Qazax ardıcı. Azərbaycanda Böyük Qafqazda dəniz səviyyəsindən 3000 m yüksəklikdə qayalıqlarda bitir. Nadir bitki hesab edilir; J. virginiana L. - Virginiya ardıcı.Təbii halda Krımın dağlıq hissəsində və Qafqazın Qara dəniz sahilində yayılmışdır. Mərkəzi Nəbatat bağında introduksiya edilmişdir; J. depressa Stev. - Alçaqboylu ardıc. Azərbaycanda Böyük və Kiçik Qafqazda, Naxcıvanda subalp və alp qurşaqlarda qayalı və daşlı yamaclarda bitir; J. сhinensis L. - Çin ardıcı. Vətəni Çin, Koreya və yaponiyadır. Mərkəzi Nəbatat Bağında introduksiya edilmişdir; J. communis L. – Adi ardıc.Vətəni avropanın şimal zonası olub, Murmanskiyə qədər yayılmışdır. Mərkəzi Nəbatat Bağında introduksiya edilmişdir.

Taxales – Qaraçöhrə sırası

Taxaceae S.F. Gray – Qaraçöhrəkimilər fəsiləsinin nümayəndəliri Şimal yarımkürəsində yaılmışdılar. Öz başlanğıclarını tabaşiir dövründən götürmüşlər. Müsair florada 4 cinsi Şimali Amerikada, Avropda, Şimali Afrikda və Asiyda yayılmışdır. Azərbaycanda qorunub saxlanılmış qaraçöhrə meşələri nadir meşələr hasab edilir. Taxus baccata L.-Giləmeyvəli qaraçöhrə nadir bitki olub, Kiçik və Böyük Qafqazda, Talışda bitir. Pinaceae Lindl.- Şamkimilər geolji tarixi Mezozoyun tabaşir dövründən başlasa da, onların fəsilə və cinslərə diferensasiyası Kaynozyun alt üçnücü dövrünün paleosen, eosen və oliqosen mərhələlərində də davm etmişdir Şamkimilər fəsiləsi çılpaqtoxumluların ən geniş yayılmış fəsiləsidir. Bu fəsilənin Şimal yarımkürəsində -Avropa, Asiya və Amerikda mülayim , mülayim –soyuq iqlimdə yayılmış 10 cinsi və 250 növü vardır. Şamkimilər zoğların formasına görə 3 əsas yarımfəsiləyə bölünür: Abietinae – ağşamkimilər yarımfəsiləsi üçün uzun zoğların oması və qozalrın birinci il yetişməsi xarkteriktdir. Azərbaycanda (Mərkəzi Nəbatat Bağında, Mərdəkan Dİ-da və Abşeronda yaşıllıqlarda) introduksiya edilmiş Abies nordmanniana Spach.- Nordman və ya Qafqaz ağ şamı, Picea exelsa Link.- Adi küknar, P. orientalis Link. - Şərq küknarı, P. pungens Engelm. - Tikanlı küknar, Tsuga canadensis Carr.- Kanada tsuqası növlərinə rast gəlinir. Laricoideae – qaraşamkimilər yarımfəsiləsi zoğlarının formasına görə iki tipə bölünür. Uzun və qısa zoğların üzərində yaşıl iynəyarpaqlar olur. Larix europaea D C.- Avropa qara şamı, Cedrus atlantika Manet. - Atlant sidri, C. deodora G. Don.f.-Himalay sidri, C. libani Rich. - Livan sidri növləri Mərkəzi Nəbatat bağında və Mərdəkan Dİ-da introduksiya olunmuşdur. Pinoideae – şamkimilər yarımfəsiləsi bir cinsə (Pinus ) daxil olan 100 dən çox növə malikdir. İki tip zoğun olması ilə əvvəlki yarımfəsillərdən fərqlənir. Azərbaycan florasında aşağıdakı növləri vardır: Pinus banksiana Lamb. – Banks şamı. Vətəni Şimali Amreikadır. Mərkəzi Nəbatat Bağında introduksiya edilib; P. eldarica Medw. - Eldar şamı. Eldar düzünün qərb hissəsində Eldar Oyuğunda təbii arealı vardır. Azərbaycanın endem bitki növüdür. Eyni zamanda ,üçüncü dövr relikt növdür. P. halepensis Mill.- Hələb şamı. Vətəni Kiçik Asiyadır. Abşeronda yaşllıqlarda təsadüf edilir; P. kochiana Klotzch ex C.Koch- Kox şamı. Quba, Qusar,Balakən,Xankəndi, Ağdərə, Murovdağ silsiləsində və Naxcıvandə təbii halda bitir. Nadir bitkidir. P. pallasiana Don.- Krım şamı.Vətəni Krım və Qafqazdır. Azərbaycanın bir çox şəhərlərində yaşıllaşdırmada istifadə edilir. P. pinaster Sol. - Sahil şamı. Vətəni Aralıq dənizi ətrafı ölkələr,Qara dəniz sahlləridir. Mərkəzi Nəbatat Bağında, Mərdəkan dendrarisində, Astara- Lənkəran bölgəsində tək- tək nöxsələri vardır; P. montana Mill. - Dağ şamı.Vətəni Qərbi Avropa, Karpat və Balkan dağlarının Alp qurşağıdır. Mərkəzi Nəbatat Bağında, Mərdəkan dendrarisində bir neçə nüxsəsi vardır. P. pinea L.- İtaliya şamı. Vətəni Aralıq dəniz sahilləri və Kiçik Asiyadır. Azərbaycanda Gəncədə, Bərdədə, Lənkaranda və Astarada tək-tək nüsxələri vardır; P. longifolia Roxb.-Uzunyarpaq şam. Vətəni Himalay dağlarıdır. Azərbaycanda Mərdəkan Dendrarsində introduksiya edilb; P. pithsunda Stev.- Pitsunda şamı. Vətəni Qərbi Zaqafqaziya. Mərkəzi Nəbatat Bağı və Mərdəkan Dendrarisində becərilir; P. ponderosa Douqlas.-Sarı şam. Vətəni Şimali Amerikadır. Mərkəzi Nəbatat Bağında, introduksiya olunub; P. sylvestris L. - Adi şam. Vətəni Avropa, Asiya. Bakıda park və xiyabanlrda təsdüf edilir; P. strobus L. - Veymut şamı. Vətəni Şimali Amerikadır.Azərbaycanda Mərkəzi Nəbatat Bağında, Gəncədə və Bərdədə nüxsələri vardır.

4.Chlamydospermatopsida – Toxumörtüklülər sinfi

Bu sinifə Ephedrales (acılıq), Gnetales (knetum) və Welwitschiales (velvitsiya) sıraları aiddir. Ümumilikdə 80-ə yaxın növü vardır. Hər bir sıraya bir fəsilə, hər fəsiləyə də bir cins daxildir. Paleobataniki materiallar olmadığından bu sinifin tarixi və mənşəyi dəqiqiq məlum deyildir. Bu sinifin geolji tarixinin yura və tabaşir dövründən başalndığı güman edilir. Azərbaycan florasında bu sinifin Ephedrales – acılıq sırasının Ephedraceae Dumort – Acılıqkimilər fəsiləsinə daxil olan Ephedra L.-acılıq cinsinin bir neçə növü vardır. Acılıq cinsinin Aralıq dəniz sahilləri ölkələrində, Asiya və Amerikda səhra, bozqır və qayalıq sahələrdə 40 növü yayılmışdır. Ephedra intermedia Schrenk.-Ortaboy acılıq. Əsasən Orta Asiyada Qərbi Sibirdə yayılmışdır. Azərbaycanda Xəzər sahili düzənlikdə, Kür-Araz ovalığında və Naxcıvan düzənliyində təsadüf edilir; E. distachya L.- İkisünbül acılıq. Aralıq dənizinin şimalında yaylmışdır. Azərbaycanda Xəzər sahili düzənlikdə, Abşeronda, Qobustanda, Kür –araz ovalığında, Lənkəran və Naxcıvan düzənliyində yayılmışdır; E. kokanika Regel. - Kirpikli acılıq. Mərdəkan Dedndrarisində introduksiya olunub; E. procera Fisch.et C.A. Mey. - Boylu və ya qaya acılığı. Balkanda, Kiçik Asiyada, İranda təsadüf edilir. Azərbaycanda Böyük Qafqazda və Kiçik Qafqazın şimalında , Qobustanda daşlı çınqıllı ərazilərdə bitir. E. equisetina Bunge. - Qatırquyruq acılıq. Təbii halda Orta Asiya, Tibetdə yayılmışdır. Azərbaycanda Naxcıvanda, Qobustanda, Şamaxıda, Sitalçay boyunca orta dağ qurşağında qayalıq yerlərdə bitir. Nadir bitkidir. Acılıq cinsinə aid növlərin təbii areallarının ekolji xüsusiyyətlərinə nəzər saldıqda, bu bitkilərin quraqlığa və kontinental iqlimə uyğunlaşdıqlarını, kseromorf qurluşa malik olduqlarını görürük. Bu isə onu deməyə əsas verir ki, Toxumörtüklülər sinifi öz başlanğıclarını daş kömür dövründən götürmüş, perm və trias dövürlərinin soyuq və quru iqliminə uyğunlaşmışlar.

İstinadlar

  1. Qarayev S.Q. Azərbaycan Dendroflorasında Olan Çılpaqtoxumlu (Pinopohyta və ya Gymnospermae) Bitkilərin Mənşəyi və Statusu. Azərb.MEA-nın xəbərləri, biol.elml. seriyası, 2017, №1, s.63-68
  2. Əsədov K.S., Mirzəyev O.H., Məmmədov F.M. (2014) Dendrologiya Bakı- “Gənclik”,483 s.
  3. Əsgərov A.M. (2011) Azərbaycan florasının konspekti. Bakı, “Elm”, 204 s.
  4. Məmmədov T.S., İskəndər E.O., Talıbov T.H. (2016) Azərbaycanın nadir ağac və kol bitkiləri. Bakı, “Elm”, 380 s.
  5. Qurbanov E.M. (2009) Ali bitkilərin sistematikası. Bakı, “Bakı Universiteti”, 420s.
  6. Гроссгейм А.А. (1946) Растительные ресурсы Кавказа, Баку, АН Азерб. ССР, 671c .
  7. Зубкевич Г.И. (2003) Систематика высших растений голосеменные. Минск.: БГУ,90 с.
  8. Криштофович А.Н. (1957) Палеоботаника. Ленинград, 650 с
  9. Черепанов С.К. (1981) Сосудистые растения СССР, Л., Наука, 509 с.
  10. Osman Məmmədov-●Gəncə şəhər 26 saylı Fizika-riyaziyyat-informatika təmayüllü məktəbin 7/1 sinif şagirdi.

Xarici keçidlər

çılpaqtoxumlular, şöbəsi, qozaelmi, təsnifataləmi, bitkiləryarımaləm, borulu, bitkilərşöbəüstü, elmi, adıgymnospermaeşöbələr, ginkgophyta, qnetokimilər, gnetophyta, saqokimilər, cycadophyta, iynəyarpaqlılar, pinophyta, vikinnövlərdətəsnifatvikianbardaaxtarütms. Cilpaqtoxumlular sobesi CilpaqtoxumlularQozaElmi tesnifatAlemi BitkilerYarimalem Borulu bitkilerSobeustu CilpaqtoxumlularElmi adiGymnospermaeSobeler Ginkgophyta Qnetokimiler Gnetophyta Saqokimiler Cycadophyta Iyneyarpaqlilar Pinophyta VikinnovlerdetesnifatVikianbardaaxtarUTMS 1 NCBI 1 lat Gymnospermae iyneyarpaqlilar ve buna benzer toxumlu bitki qrupu Cilpaqtoxumlular arxeqoniyali bitkilerdir Agac ve kol seklinde olurlar Onlar birevli bitkilerdir toxum vasitesile coxalirlar Toxumlar kulek vasitesile yayilirlar Carpaz tozlanma adlanan proses may ayinda gedir Agac ve kolsekilli numayendeleri var ekseriyyetinin yarpaqlari nazik iynesekilli olur Meyveleri olmur Cilpaqtoxumlulardan samlar ve servler fesilesinin numayendeleri genis yayilmisdir Dunyanin en hundur yogun ve uzunomurlu agaci sekvoya mamont agaci da cilpaqtoxumlulara mensubdur Toxumlu bitkiler iki yere bolunur cilpaqtoxumlular ve ortulutoxumlular Cilpaqtoxumlular nov terkibi etibarile nisbeten az ortulutoxumlular ise coxdur Onlarin budaqlarinda seklini deyismis zog hesab edilen qozalar olur Qozalarda toxumlar yetisir Toxumlar qoza pulcuqlarinda cilpaq yerlesdiyine gore cilpaq toxumlar adlanir Cilpaqtoxumlular 750 novu var Bu adi toxumlarinin cilpaq halda qulcuqlarin qoltugunda yerlesdiyi ucun almisdir Ilk iyneyarpaqli bitkiler Palezoy erasinin Das komur dovrunde yaranib Esas xususiyyetleri Ali toxumlu bitkilerdir Ilk defe bunlarda esas kok ve toxum emele gelirb Agac ve kol seklinde olurlar Ot sekilli novu yoxdur Soyuq ve mulayim iqlimde yuksek daglarda yayilmis ve hemiseyasil meseler emele getirmisler Birevli bitkilerdir Yarpaqlari iyne ve pulcuqsekillidir GINKOve SAQOVNIKLERDE da ise enliyarpaqlidir Yarpaqlar qisda tokulmur Toxum vasitesile coxalirlar Her toxumun uzerinde qanadciq olur Toxumlar qanadciqlarin komeyi ile kulek vasitesile yayilirlar Kulek vasitesile carpaz tozlanirlar Carpaz tozlanma adlanan proses may ayinda gedir Mayalanma sudan asili deyil Mayalanma hereketsiz erkek qametler spermler vasitesi ile gedir Endosperm ancaq ana orqanizmin xususiyyetlerini dasiyir Meyveleri ve cicekleri olmur Cilpaqtoxumlulardan samlar ve servler fesilesinin numayendeleri genis yayilmisdir Govdesinde qabiq hisse nazik oduncaq hisse ise qalindir Ozek de zeif inkisaf edib Oduncaq esasen dayaq ve oturucu funksiya dasiyan olu huceyrelerden teskil olunub Bezi novlerin qabiq ve oduncaginda icerisi efir yaglari ve qetranla dolu kanallar var Bu maddelerin buxarlanmasi etrafa xos iy verir bakteriyalara ise oldurucu tesir edir Dunyanin en hundur yogun ve uzunomurlu agaci sekvoya mamont agaci da cilpaqtoxumlulara mensubdur Cilpaqtoxumlularin coxalmasi Cilpaqtoxumlularin meselen adi sam agacinin coxalmasi bele bas verir Yazda birevli bitki olan sam agacinin cavan budaqlarinda iki cur disi ve erkek qoza yetisir Disi qozalarin her pulcugu uzerinde iki yumurtaciq erkek qozada ise iki tozcuq kisesi olur Erkek qozadaki yetismis tozcuqlar kulek vasitesile disi qozalarda olan yumurtaciqlarin uzerine dusur Tozlanmadan sonra disi qozanin pulcuqlari qapanir Tozlanmadan mueyyen muddet kecdikden sonra mayalanma bas verir Mayalanmada yalniz bir yumurta huceyre ve spermi istirak edir Yaranan ziqotdan ruseym inkisaf edir Qozalar yetisdikde qonur reng alir Yetismis qozalarin pulcuqlari aralandiqda onun icerisinden perdevari qanadciga malik toxumlar tokulur Onlar kulek vasitesile yayilir ve elverisli seraitde cucererek yeni bitkiye baslangic verirler Cilpaqtoxumlularin ehemiyyeti diger bitkiler kimi cilpaqtoxumlular da uzvi madde yaradir karbon qazini udur ve oksigeni buraxir Onlar hem de havani ozonla zenginlesdirir ve havadaki bakteriyalari mehv eden xususi maddeler fitonsidler ifraz edir Cilpaqtoxumlularin ekseriyyetinde kok sistemi yaxsi inkisaf etdiyi ucun torpaqlarin eroziyadan qorunmasinda genis istifade edilir Cilpaqtoxumlulardan xammal kimi de istifade olunur Onlar tikinti materiali kimi isledilir Govdelerinden kimyevi usulla suni ipek kagiz istehsal olunur Bunlardan hemcinin skipidar kanifol muxtelif vitaminler Sibir saminin toxumundan ise yag alinir Mundericat 1 Azerbaycanda olan cilpaqtoxumlu bitkilerin menseyi 1 1 Umumi melumat 1 2 Sinifler 1 3 Pteridospermopsida toxumlu qijilar 1 4 Cycadopsida saqovnikler sinfi 1 5 Ginkgoopsida kinqolar sinfi 1 6 Pinales ve ya Coniferales iyneyarpaqlilar sirasi 1 7 Taxales Qaracohre sirasi 1 8 4 Chlamydospermatopsida Toxumortukluler sinfi 2 Istinadlar 3 Xarici kecidlerAzerbaycanda olan cilpaqtoxumlu bitkilerin menseyi RedakteAzerbaycan florasinda cilpaqtoxumlularin 4 sinifine 8 fesilesine 20 cinsine mexsus 56 nov agac ve kol bitkisine tesaduf edilir Bunlardan 13 nov Azerabycanin tebii florasinda yayilmisdir ki onlarinda 1 novu relikt 1novu endem 5 novu ise nadir bitkidir 43 nov ise introduksiya olunmusdur Bu bitkilerin tarixi paleozoy erasinin das komur dovrunden baslamis muasir cins ve novler esasen Mezozoy erasinin tabasir Kaynozyun alt ucuncu dovrunde formalasmisdir Umumi melumat Redakte Cilpaqtoxumlular qedim bitkiler olub oz baslangiclarini 360 370 milyon evvel Poleozoy erasinin Devon dovrunun ikinci yarsindan goturmusdur Mezozoy erasinda cilpaqtoxumlular inkisafinin en yuksek merhelesine catmislar Bu dovrde istisever bitkiler hegomonluq etmisler Mezozoy erasinin sonlarinda keskin soyuqlarin dusmesi ile elaqadar bitkilerin coxu mehv olmaga baslayirlar Cilpaqtoxumlular ikinci defe oz baslangiclarini Mezozyun soyugadavamli formalarindan goturmusler Bu formalrin emele gelmesi yerin materikdaxili buzlasmasi ile elaqedar olmusdur Kaynazoy erasinda cilpaqtoxumlulrain soyugadavamli novleri Simal yarimkuresinin mulayim ve mulayim soyuq iqlim qursaqalrinda genis areallarda yayilmislar Bu bitkiler hemin yerlerin musair dovr florasinda da ustunluk teskil edirler Cilpaqtoxumlularin ozlerinden evveki bitki quruplari ile muqayisede bu cur genis yayilmasi onlarin toxumla coxalmasi amili muhumm yer tutur Toxum yumurtacigin inkisafindan emele gelir Yumurtaciq deyiskenliye ugramis makrosporan gidir Yumurtaciq makrosprofilin uzerinde aciqda yerlesdiyinden ondan emle gelen toxum da aciqda yerlesir Ona gore bu bitkiler cilpaq toxumlular adlanir Toxumdan ilk olaraq ruseym kokcuyu inkisaf edir Agac bitkilerinin emele gelmesinde kokun uzunmuddetli funkisya dasiyan kambinin mexaniki mohkemliyi sertlendiren su oturen toxumalarin formalsmasi vacib rol oynamisdir Muasir cilpaqtoxumlularin ekseriyyeti agac ve kol sekilli bitkilerdir Tekamulun qedim merhelelerinde otsekilli novleri de olmusdur Qurbanov 2009 Zubkevich 2003 Krishtofovich 1957 Butun cilpaqtoxumlular muxtelifsporlu bitki lerdir Mikrosporangilerde mikrosporlar formalsir Qilaf ile ortulmus boyuyen mikrosporlari erkek qametofitleri tozucuq adlandirirlar Muxtelif sayda huceyrelerden teskil olunan tozucuq esasen kulekle yayilir Ortulutoxumlulardan ferqli olaraq bunlarda yumurtaciq bagli olmadigi ucun tozucuq birbasa ruseym baslangicina dusur Ruseym baslangicinin icerisinde bir eded iri sporogen huceyre formalasir Daha sonra bu huceyre reduksion yolla bolunerek 4 eded qeyri beraber huceyreleri meqasporlari emele getirir Ruseym baslangici murekkeb orqan olub mikrosporangi nutsellusdan ve ortuk intequmentden teskil olunur Emele gelen 4 meqaspordan 3 eded kicik olani mehv olur bir eded boyuyu ise inkisaf ederek disi qametofiti ve ya endospermi emele getirir Mayalanmadan sonra ruseym baslangicindan toxum inkisaf edir Intequment toxum qabigina cevrilir nutsellus rusymin boyumesine serf olunur Mayalanmis yumurta huceyresinden ruseym onun kokcuyu govdeciyi ve 2 18 lepeli toxum inkisaf edir Yumurtahuceyresi spermatozoidle mayalanan bitkilere zoidoqam spermilerle mayalananlra ise sifonoqam bitkiler deyilir Qurbanov 2009 Azerbaycan florasinda olan cilpaqtoxumlu bitkiler muxtelif muellifler terefinden ayri ayri taksonlar seklinde bir sira aspektlerden tedqiq olunsa da onlarin tarixi menseyi muasir tesnifati ve statuslari kompleks halda oyrenilmemisdir Sinifler Redakte Muasir tesnifata gore PINOPOHYTA ve ya GYMNOSPERMAE cilpaqtoxumlular sobesine 6 sinif daxildir Pteridospermopsida toxumlu qijilar Bennetitopsida bennetitler Cycadopsida saqovnikler Gingoopsida kinqolar Pinopsida ve ya Coniferopsida iyneyarpaqlilar ve ya qozadasiyanlar Chlamydospermatopsida toxumortukluler Pteridospermopsida toxumlu qijilar Redakte Toxumlu qijilarin ve bennetitlerin nesli kesilmisdir Diger 4 sinfe aid 900 e qeder nov yer kuresinin butun iqlim qursaqlarinda yayilmisdir Cycadopsida saqovnikler sinfi Redakte Govde ve yarpaqlarinin qaliqlarina esasen Paleozoy erasinin perm dovrune strobil ve toxumlarina gore ise Mezozoyun yuxari trias dovrune aid edirler Mezozoyun sonlarinda yura ve tabasir dovrlerinde coxlu quruplar seklinde yer kuresinde genis yayilmisdir Muasir florada bir fesilesi Cycadceae Pors saqovnikkimiler 10 cinsi ve 120 130 novu tropik ve subtropik iqlim qursaqlarinda yayilmisdir Amerika materikinde Afrikada ve Avstraliyada daha cox nov muxtelifliyi vardir Esasen hemiseyasil bitkilerdir Azerbaycanda Merkezi Nebatat Baginda ve Merdekan Dendrologiya Institutunda otaq seraitinde becerilen bir novu Eyriyarpaq saqovnik Cycas revoliuta Thunb vardir Ginkgoopsida kinqolar sinfi Redakte Kinqolar Paleozoy erasinin das komur dovrunden melumdur Muasir florada bir fesilesi Ginkgoaceae L Kinqokimiler ve bu fesileye daxil olan bir novu Gingo biloba L Ikitayli kinqo vardir Bu nov Mezozoyun ust tiras dovrunde genis erazilrde yayilmisdir Hazirda ancaq serqi cinde kicik saheleri tutan meseleri vardir Hundurluy 30 m e catan yarpaqlarini token agaclardir Merkezi Nebatat Baginda ve Meredakan DI da becerilir 3 Pinopsida ve ya Coniferopsida Iyneyarpaqlilar ve ya qozadasiyanlar sinfi Paleozoy ersinin das komur dovrunden melum olub Mezozoyun yura ve tabasir dovrlerinde genis yayilmislar Bu sinif iki yarim sinfe bolunur Cordaitidae kordaitler yarimsinfi Bu yarimsinife bir sira Cordaitales kordaitler ve bir fesile Cordaitalaceae kordaitkimiler daxildir Bu sira das komur dovrunde bataqliq ve quru erazilerde genis meseler emele getirmisler Das komurun formalasmasinda istirak etmisler Perm dovrunde qlobal iqlim deyisiklikleri ile elaqedar olaraq quru ve keskin soyuqlara dozmeyerek tamamile mehv olmuslar Pinidae iyneyarpaqlilar yarimsinfi Ust das komur dovrunde simal yarim kuresinin mulayim iqlim zonasinda emele gelmisler Ilk iyneyarpaqlilar lokal buzlasma ile elaqedar quraqliq sebebinden kseromorf struktura malik olmuslar Permin sonu triasin evvelerinde keskin soyuqlar iyneyarpaqlilarin inkisafini lengitmisdir Araukariler podakarplar ve samlar mehz bu dovrde emele gelmisdir Lakin onlarin fesilelere diferensasiyasi tam bas vermemisdir Perimin sonunda iyneyarpaqlilarin arellari Cenub yarim kuresine dogru genislenmeye basladi Triasda ise onlar butun yer kuresine yayilmaga basladilar Iyneyarpaqlilarin inkisafinin cicekleme dovru muasir cins ve novlere ayrilmasi yura ve tabasir dovrlerinde bas vermisdir Muasir floraya mexsus bitkilerin areallarinin formalsmasi Kaynazoyun evvelerine tesaduf edir Kaynazoy erasinin ucuncu dovrunun Paleosen ve Eosen merhelelerinde iqlim isti ve rutubetli olmusdur Bu dovrde Poltav florasi esasen hemiseyasil bitkiler ustunluk teskil etmisdir Iyneyarpaqlilar ucun elverisli olan bu seraitde onlarin areallari Arktikadan Antarktidaya qeder genislenmisdir Ucuncu dovrun Oliqosen merhelesinin evvelirinden etibaren hemiseyasil Poltav florasini yarpaqlarini token Turqay florasi evez etmeye basladi Bu proses Avropadan baslayib simala dogru getmisdir O cumleden Araliq denizi etarfini ve Qafqazi da ehate etmisdir Turqay florasinda Faqus L Ulmus L Betula L Quercus L Juglans L Pterocarya Runth Acer L Vitis L Zelkova Spch ve s yarpagini token cinsler ustunluk teskil etmisler Oliqosenin ortalarinda Turqay florasi Asiyadan Yaponiyaya saxalinden Kazaxistana Urala Avropada Sotlandiya Ingiltereye qeder yayilir ve iyneyarpaqlilarin areallarini sixisdirmaga baslayir Avropa ve Asiyada buzlasma ile elaqedar isti seven birkiler elece de iyneyarpaqlilarin bir cox quruplari mehv olmaga baslayir Yalniz soyugadavamli ve nisbeten cavan novler mehv olmadilar Sonradan bu novler mulayim ve mulayim soyuq iqlime uygunlasaraq genis yayildilar Asiyanin cenub serq erazilerini buzlasma ehate etmediyinden bu erazilerde qedim novler oz varliqlarini qoruyub saxlamislar Amerikada daglar esasen merdian boyu yerlesdiyi ucun buzlasma dovrunde istiseven bitkiler oz arellarini cenuba dogru deyismisler Indi de Amerikanin Sakit okean sahillerinde Iyneyarpaqlilarin coxlu relikt novleri vardir Iyneyarpaqlilarin ekseriyyeti hemiseyasil olub agac ve kol sekillidirler Cilpaqtoxumlular arasinda en cox nove malikdirler 7 fesile 55 cins ve 600 den cox nov Pinales ve ya Coniferales iyneyarpaqlilar sirasi Redakte Bu siraya 7 fesile daxildir Onlardan 3 ne aid cins ve novler Azerbaycan florasinda tebii ve introduksiya olunmus vardir Araucariaceae Henkel Araukariyakimiler fseilesi Perm dovrunun indi de yasayan en qedim fesillelerinden biridir Yura ve tabasir dovrlerinde araukariyakimiler butun yer kuresinde genis yayilmislar Hal hazirda bu fesileye Araucariya F Neger araukariya ve Agathis Juss aqatis cinsleri daxildir Aqatis cinsinin esasen Avstraliya Filippin Yeni Zelandiyada 20 novu yayilmisdir Azerbaycanda yalniz introduksiya edilmis bir novune Agathis spesiosa Juss Adi aqatise Merkezi Nebatat baginda rast gelinir Taxodiaceae F W Neger Taksodiyakimiler fesilesinin 10 cinsi vardir Yura dovrunde meydana gelen taksodiyakimlerin genis yayilmasi tabasir dovrune tesaduf edir Kaynozoyun evvelerinde butun simal yarimkuresi boyunca Qrenlandiyaya qeder yayilmisdir Hal hazirda Simali amerika Cenub Serqi asiyada kicik tebii arellari vardir Cenub yarimkuresinde Tasmaniya adasinda bir cinsi Athrotaxis meliumdur Bu fesileye daxil olan agaclar hundur 80 100m ve uzun omurlu 100 1000 il olmalari ile ferqlenirler Azerbaycanda Merkezi Nebatat Baginda introduksiya olunmus Seguoiadendron giganteum Lindl Momont agaci Seguoia sempervirens Endl Hemiseyasil sekvoya Cryptomeria japonica D Don Yapon kriptomeriyasi Cunninghamia lanceolata Lamb Nestervari qunninqamiya Taxodium distichum Rich Adi taksodium bir nece novune rast gelinir Cupressaceae Rich ex Bartl Servkimiler fesilesinin geolji tarixi Mezozoy erasinin yura dovrunden baslayir Tabasir dovrunde ve Kaynozoyun evvelerinde daha genis yayilaraq muasir cins ve novlere diferensasiya edirler Muasir florada Servkimiler fesilesinin 20 cinsi ve 130 145 novu Simal ve Cenub yarimkuresinde genis arellarda yayilmisdir Disi qozalarin qurulusuna gore bu fesile 3 yarimfesileye bolunur Cupressoideae servkimiler yarimfesilesi ucun yerini deyisen toxum pulcugu ve agaclasmis qozalar xarakterdir Yarimfesilenin bir cinsi Cupresus L servin 15 novu Avropanin Afrikanin ve Simali Amerikanin mulayim isti rayonlarinda yayilmislar Azerbaycanda Merkezi Nebatat Baginda Merdekan DI da ve Abseron yarmadasinda bir nece novu Cupressus arizonica Bull Arizona servi C benthamii Endl Bentamiya servi C lusitanica Mill Luzitan servi C sempervirens L Hemiseyasil serv C torulosa D Don Torula servi Chamaecyparis lawsoniana Parl Lavson servperi Ch nootkatensis Spach Nutkan servperi Ch pisifera Sieb et Zucc Noxudyarpaq servperi Biota orientalis Endl Serq biotasi ekilib becerilir Thujoideae Tuyakimiler yarimfesilesinin 15 cinsi vardir Qozalari dericiksekilli agaclasmis pulcuqlu olur Azerbaycanda bu yarimfesilenin cinslerine aid bir sira novler introduksiya olunaraq park ve xiyabanlarin salinmasinda istifade olunur T ooccidentalis L Qerb tuyasi T plicata D Don Neheng tuya Platycladus orientalis L Franco Serq tuyasi ve ya Serq biotasi Juniperoideae ardickimiler yarimfesilesine ozunde 70 e qeder novu birlesdiren bir cins juniperus L ardic daxildir Ardic cinsi Arktikadan tutmus subtropiklere qeder yayilmisdir Esasen serilmis formali kollar cox az hallarda ise 10 12 m e catan agaclardir Disi qozalari 3 8 ortucu pulcuqdan ibaretdir Azerbaycan florasinda olan ardic novleri Juniperus foetidissima Willd Agiriyli ardic Azerbaycanda Kicik qafqazda Naxcivanin daglarinda bitir Nadir bitki hesab edilir J oblonga Bieb Uzunsov ardic Azerbaycanda Boyuk ve kicik Qafqazda Talisda Turyancay Dovlet qorugu erazisinde Naxcivanin dagliq erazilerinde bitir J polycarpos C Koch Coxmeyveli ardic Boyuk ve kicik Qafqazda Naxcivan daglarinda bitir J pygmaea C Koch Cirtdan ardic Azerbaycanda Boyuk Qafqazda Quba ve Qusar rayonlarinda Kicik Qafqazda qasqacay hovzesinde subalp ve alp qurusaqlarda qayaliqlarda yayilmisdir J sabina L Qazax ardici Azerbaycanda Boyuk Qafqazda deniz seviyyesinden 3000 m yukseklikde qayaliqlarda bitir Nadir bitki hesab edilir J virginiana L Virginiya ardici Tebii halda Krimin dagliq hissesinde ve Qafqazin Qara deniz sahilinde yayilmisdir Merkezi Nebatat baginda introduksiya edilmisdir J depressa Stev Alcaqboylu ardic Azerbaycanda Boyuk ve Kicik Qafqazda Naxcivanda subalp ve alp qursaqlarda qayali ve dasli yamaclarda bitir J shinensis L Cin ardici Veteni Cin Koreya ve yaponiyadir Merkezi Nebatat Baginda introduksiya edilmisdir J communis L Adi ardic Veteni avropanin simal zonasi olub Murmanskiye qeder yayilmisdir Merkezi Nebatat Baginda introduksiya edilmisdir Taxales Qaracohre sirasi Redakte Taxaceae S F Gray Qaracohrekimiler fesilesinin numayendeliri Simal yarimkuresinde yailmisdilar Oz baslangiclarini tabasiir dovrunden goturmusler Musair florada 4 cinsi Simali Amerikada Avropda Simali Afrikda ve Asiyda yayilmisdir Azerbaycanda qorunub saxlanilmis qaracohre meseleri nadir meseler hasab edilir Taxus baccata L Gilemeyveli qaracohre nadir bitki olub Kicik ve Boyuk Qafqazda Talisda bitir Pinaceae Lindl Samkimiler geolji tarixi Mezozoyun tabasir dovrunden baslasa da onlarin fesile ve cinslere diferensasiyasi Kaynozyun alt ucnucu dovrunun paleosen eosen ve oliqosen merhelelerinde de davm etmisdir Samkimiler fesilesi cilpaqtoxumlularin en genis yayilmis fesilesidir Bu fesilenin Simal yarimkuresinde Avropa Asiya ve Amerikda mulayim mulayim soyuq iqlimde yayilmis 10 cinsi ve 250 novu vardir Samkimiler zoglarin formasina gore 3 esas yarimfesileye bolunur Abietinae agsamkimiler yarimfesilesi ucun uzun zoglarin omasi ve qozalrin birinci il yetismesi xarkteriktdir Azerbaycanda Merkezi Nebatat Baginda Merdekan DI da ve Abseronda yasilliqlarda introduksiya edilmis Abies nordmanniana Spach Nordman ve ya Qafqaz ag sami Picea exelsa Link Adi kuknar P orientalis Link Serq kuknari P pungens Engelm Tikanli kuknar Tsuga canadensis Carr Kanada tsuqasi novlerine rast gelinir Laricoideae qarasamkimiler yarimfesilesi zoglarinin formasina gore iki tipe bolunur Uzun ve qisa zoglarin uzerinde yasil iyneyarpaqlar olur Larix europaea D C Avropa qara sami Cedrus atlantika Manet Atlant sidri C deodora G Don f Himalay sidri C libani Rich Livan sidri novleri Merkezi Nebatat baginda ve Merdekan DI da introduksiya olunmusdur Pinoideae samkimiler yarimfesilesi bir cinse Pinus daxil olan 100 den cox nove malikdir Iki tip zogun olmasi ile evvelki yarimfesillerden ferqlenir Azerbaycan florasinda asagidaki novleri vardir Pinus banksiana Lamb Banks sami Veteni Simali Amreikadir Merkezi Nebatat Baginda introduksiya edilib P eldarica Medw Eldar sami Eldar duzunun qerb hissesinde Eldar Oyugunda tebii areali vardir Azerbaycanin endem bitki novudur Eyni zamanda ucuncu dovr relikt novdur P halepensis Mill Heleb sami Veteni Kicik Asiyadir Abseronda yaslliqlarda tesaduf edilir P kochiana Klotzch ex C Koch Kox sami Quba Qusar Balaken Xankendi Agdere Murovdag silsilesinde ve Naxcivande tebii halda bitir Nadir bitkidir P pallasiana Don Krim sami Veteni Krim ve Qafqazdir Azerbaycanin bir cox seherlerinde yasillasdirmada istifade edilir P pinaster Sol Sahil sami Veteni Araliq denizi etrafi olkeler Qara deniz sahlleridir Merkezi Nebatat Baginda Merdekan dendrarisinde Astara Lenkeran bolgesinde tek tek noxseleri vardir P montana Mill Dag sami Veteni Qerbi Avropa Karpat ve Balkan daglarinin Alp qursagidir Merkezi Nebatat Baginda Merdekan dendrarisinde bir nece nuxsesi vardir P pinea L Italiya sami Veteni Araliq deniz sahilleri ve Kicik Asiyadir Azerbaycanda Gencede Berdede Lenkaranda ve Astarada tek tek nusxeleri vardir P longifolia Roxb Uzunyarpaq sam Veteni Himalay daglaridir Azerbaycanda Merdekan Dendrarsinde introduksiya edilb P pithsunda Stev Pitsunda sami Veteni Qerbi Zaqafqaziya Merkezi Nebatat Bagi ve Merdekan Dendrarisinde becerilir P ponderosa Douqlas Sari sam Veteni Simali Amerikadir Merkezi Nebatat Baginda introduksiya olunub P sylvestris L Adi sam Veteni Avropa Asiya Bakida park ve xiyabanlrda tesduf edilir P strobus L Veymut sami Veteni Simali Amerikadir Azerbaycanda Merkezi Nebatat Baginda Gencede ve Berdede nuxseleri vardir 4 Chlamydospermatopsida Toxumortukluler sinfi Redakte Bu sinife Ephedrales aciliq Gnetales knetum ve Welwitschiales velvitsiya siralari aiddir Umumilikde 80 e yaxin novu vardir Her bir siraya bir fesile her fesileye de bir cins daxildir Paleobataniki materiallar olmadigindan bu sinifin tarixi ve menseyi deqiqiq melum deyildir Bu sinifin geolji tarixinin yura ve tabasir dovrunden basalndigi guman edilir Azerbaycan florasinda bu sinifin Ephedrales aciliq sirasinin Ephedraceae Dumort Aciliqkimiler fesilesine daxil olan Ephedra L aciliq cinsinin bir nece novu vardir Aciliq cinsinin Araliq deniz sahilleri olkelerinde Asiya ve Amerikda sehra bozqir ve qayaliq sahelerde 40 novu yayilmisdir Ephedra intermedia Schrenk Ortaboy aciliq Esasen Orta Asiyada Qerbi Sibirde yayilmisdir Azerbaycanda Xezer sahili duzenlikde Kur Araz ovaliginda ve Naxcivan duzenliyinde tesaduf edilir E distachya L Ikisunbul aciliq Araliq denizinin simalinda yaylmisdir Azerbaycanda Xezer sahili duzenlikde Abseronda Qobustanda Kur araz ovaliginda Lenkeran ve Naxcivan duzenliyinde yayilmisdir E kokanika Regel Kirpikli aciliq Merdekan Dedndrarisinde introduksiya olunub E procera Fisch et C A Mey Boylu ve ya qaya aciligi Balkanda Kicik Asiyada Iranda tesaduf edilir Azerbaycanda Boyuk Qafqazda ve Kicik Qafqazin simalinda Qobustanda dasli cinqilli erazilerde bitir E equisetina Bunge Qatirquyruq aciliq Tebii halda Orta Asiya Tibetde yayilmisdir Azerbaycanda Naxcivanda Qobustanda Samaxida Sitalcay boyunca orta dag qursaginda qayaliq yerlerde bitir Nadir bitkidir Aciliq cinsine aid novlerin tebii areallarinin ekolji xususiyyetlerine nezer saldiqda bu bitkilerin quraqliga ve kontinental iqlime uygunlasdiqlarini kseromorf qurlusa malik olduqlarini goruruk Bu ise onu demeye esas verir ki Toxumortukluler sinifi oz baslangiclarini das komur dovrunden goturmus perm ve trias dovurlerinin soyuq ve quru iqlimine uygunlasmislar Istinadlar RedakteQarayev S Q Azerbaycan Dendroflorasinda Olan Cilpaqtoxumlu Pinopohyta ve ya Gymnospermae Bitkilerin Menseyi ve Statusu Azerb MEA nin xeberleri biol elml seriyasi 2017 1 s 63 68 Esedov K S Mirzeyev O H Memmedov F M 2014 Dendrologiya Baki Genclik 483 s Esgerov A M 2011 Azerbaycan florasinin konspekti Baki Elm 204 s Memmedov T S Iskender E O Talibov T H 2016 Azerbaycanin nadir agac ve kol bitkileri Baki Elm 380 s Qurbanov E M 2009 Ali bitkilerin sistematikasi Baki Baki Universiteti 420s Grossgejm A A 1946 Rastitelnye resursy Kavkaza Baku AN Azerb SSR 671c Zubkevich G I 2003 Sistematika vysshih rastenij golosemennye Minsk BGU 90 s Krishtofovich A N 1957 Paleobotanika Leningrad 650 s Cherepanov S K 1981 Sosudistye rasteniya SSSR L Nauka 509 s Osman Memmedov Gence seher 26 sayli Fizika riyaziyyat informatika temayullu mektebin 7 1 sinif sagirdi Xarici kecidler RedakteCilpaqtoxumlular Sadiq Qarayev http sadiqqarayev com Arxivlesdirilib 2018 02 12 at the Wayback Machine http cbg org az aze researchers Garayev Sadig html olu kecid http science gov az forms doktora filosofii tsentralnogo botanicheskogo sada 2754 Merkezi Nebatat Bagi Cilpaqtoxumlular ing Menbe https az wikipedia org w index php title Cilpaqtoxumlular amp oldid 5780308, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.