Florensiya vəftizxanasının tavan mozaikaları
Florensiya vəftizxanasının tavan mozaikaları (it. Mosaici del battistero di Firenze) — Florensiya vəftizxanasının günbəzinin daxilini və apsidalarını bəzəyən mozaikalardır. 1225-1330-cu illərdə məşhur rəssamlar Çimabue, Koppo di Markovaldo, Meliore di Yakopo və Maestro della Maddalenanın eskizləri əsasında hazırlanmış mozaikalar orta əsrlər İtaliya mozaika sənətinin öyrənilməsi üçün ən mühüm mənbələrdən biridir.
| Florensiya vəftizxanasının tavan mozaikaları | |
|---|---|
| it. Mosaici del battistero di Firenze | |
| Rəssam | Çimabue Koppo di Markovaldo Meliore di Yakopo Maestro della Maddalena |
| Tarixi | təxm. 1225-1330 |
| Üslubu | dini əsər[d] |
| Texnikası | mozaika |
| Saxlanıldığı yer | Florensiya vəftizxanası |
| Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarixi
Vəftizxananın apsidalarında ilk mozaikalar Fransiskan rahib Yakopo tərəfindən yaradılmışdır. Vazari özünün “Məşhur rəssamlar, heykəltəraşlar və memarların həyatı” əsərində həmin rahibi səhvən Yakopo Torriti ilə qarışdırır. Dörd apsidaya bölünmüş kitabədə işlərin başlanması tarixi qeyd edilmişdir.
Mozaika hazırlanması çətin və bahalı bir iş idi. Vəftizxananın bəzədilməsi və saxlanılmasına “Arte di Calimala” adlı balıqçı gildiyası cavabdeh idi; gildiya tikilinin günbəzinin bəzədilməsi üçün 1271-ci ildə kanonla müqavilə bağlayır və işlərə başlanılır. Lakin, hazırda günbəzin fənərə yaxın hissəsini bəzəyən mozaikaların daha erkən dövrdə - 1228-ci ildə, skrasellanın (düzbucaqlı apsida) mozaikalarının tamamlanmasından dərhal sonra rahib Yakopo tərəfindən başlanılmasına daha çox inanılır. İşlər XIV əsrin əvvəlinə kimi davam etdirilmiş və Covanni Villaninin əsərində qeyd olunduğu kimi təxminən 1330-cu illərdə tamamlanmışdır.
Vazarinin verdiyi məlumata görə vəftizxananın ilk günbəz mozaikaları yarı-əfsanəvi şəxs olan Andrea Tafi tərəfindən, onun Venesiyada qarşılaşdığı Apollonio adlı yunanın köməkliyi ilə yaradılmış mələklər iyerarxiyası və Pontokrator Məsih mozaikalarıdır. Qalan işlərin müəllifliyini isə o, Qaddo Qaddinin adına yazır. Günbəzin ən erkən mozaikaları Venesiyanın San-Marko bazilikası və Santa-Mariya Assunta bazilikası, həmçinin Romada Papa III Honorinin dəvəti ilə 1218-ci ildə Venesiya sənətkarlarının iştirakı ilə bəzədilmiş San-Paolo-fuori-le-Mura bazilikasının mozaikaları ilə çox bənzər olsa da, Vazarinin məlumatlarını təsdiqləmək mümkün olmamışdır.
Hazırda əksər incəsənət tarixçiləri mozaikaların müəlliflərinin bir neçə Toskana rəssamı olduğunu, hazır eskizlərin reallaşdırma işinin isə Venesiya və ya şərqi Aralıq dənizi sahillərindən olan ərazilərdən gəlmiş sənətkarlar tərəfindən həyata keçirildiyini düşünürlər. Stilistik analogiyalar mozaikalardan bəzilərini XIII əsrin ən görkəmli sənətkarları və onların həmkarları ilə identikləşdirməyə imkan verir. Roberto Longi bu yolla vəftizxanada Cotto və “proto-Cottistlər”in izlərini axtarır, həmçinin müəlliflərdən birini “Vəftizxananın son sənətkarı” (ing. Last Master of the Baptistery) adlandırır. XIV əsrdən etibarən vəftizxananın mozaikaları mütəmmadi olaraq bərpa və yenidənqurma işlərinə məruz qalmış, 1402, 1481, 1483-1499-cu illərdə (“Mozaik bəzəklərin rəsmi bərpaçısı” vəzifəsini daşımış Alesso Baldovinettinin nəzarəti altında) xüsusi yenidənqurma işləri həyata keçirilmişdir. 1781-1782-ci illərdə vəftizananın mozaikalarında əsaslı təmizlik işləri aparılmış, 1821-1823-cü illərdə Nuhun hekayəsi ilə bağlı mozaikalarda ciddi zədələnmə baş vermiş, 1898-1907-ci illərdə isə kütləvi reinteqrasiya işləri həyata keçirilmişdir.
İkonoqrafiya
Apsida
Altarın üstündəki ikiqat tağ Məsih, Bakirə Məryəm, həvarilər və peyğəmbərlərin büstləri ilə bəzədilmiş, bölmələrə bölünmüş hissələr isə yarpaq naxışları ilə örtülmüşdür. Həmin naxışlar ola bilsin ki, sonradan XIII əsrin sonlarında əlavə olunmuşdur. Düzbucaqlı apsidada klipeyalar arasında yerləşən frizdə xeruvim və serafimlər təsvir edilib. Onların üstündə rahib Yakopo tərəfindən yaradılmış və Venesiyadakı San-Marko bazilikasının mozaikaları ilə oxşarlıq təşkil edən tağ mozaikaları yerləşir.
Hər iki qurtaracaqda qarışıq xəttli fiqurlar yerləşir, onların üstündə yazılar, yazıların üstündə isə dəqiq çəkilmiş xəttlərə malik, olduqca parlaq rənglərlə işlənmiş çiçəklərlə bəzədilmiş dörd kapitel vardır. Kapitellər üzərində təkər formasında dayanmış dörd telamon təsvir olunub. Telamonların canlı plastikliyi Benedetto Antelaminin studiyasında yaradılmış və Fidenza kafedralının fasadını bəzəyən heykəlləri xatırladır. Telamonlardan sol tərəfdə taxtda Vəftizçi İohann, sağ tərəfdə isə taxtda Madonna və Körpə təsvirləri vardır. Hər iki təsvir, xüsusilə personajların baş hissəsi əsaslı bərpa edilmişdir. Taxtlar isə Karolinq və Otton miniatürləri əsasında modelləndirilmişdir.
Təkərlərin strukturu klassik burumlar və şüalardan ibarətdir ki, onlar da kandelyabrları saxlayırlar. Kandelyabrların fantastik kompozisiyası XV-XVI əsrlərin qrotesk incəsənətini geridə qoyur. Aşağıda yerləşən vazlar marallar (XXXXI Psalma görə “Maral su axtardığı kimi, ruh da Tanrını axtarır”), quşlar və başında üzgəclər olan qəribə balıq-insanlarla əhatələnmişdir.
Bir az yuxarıda bitki motivləri və onların arasında insan başları təsvir olunub, bir az yuxarıda isə üstündə “Tanrı quzusu” (Agnus Dei) olan medalyonu saxlayan bələklər vardır. Medalyonun ətrafında qırmızı fon üzərində qızıl hərflərlə latın dilində "HIC DEUS EST MAGNUS MITIS QUEM DENOTAT AGNUS" (azərb. Burda böyük tanrı, yumşaq quzu kimi təsvir olunub) yazılmışdır. Medalyondan çıxan səkkiz tam ölçülü şüa arasında Bizans stilində peyğəmbər təsvirləri yerləşdirilmişdir. Təsvirlərin altında peyğəmbərlərin adları qeyd edilmiş lövhələr vardır. Saat oxu istiqaməti üzrə peyğəmbərlər Musa, İbrahim, İsaak, Yakov, Daniil, İezekiil, Yeremiya və Yesayadır.
Günbəz
| 1. Böyük məhkəmə 2. Mələklər iyerarxiyası 3. Yaradılış hekayələri 4. İosifin həyatı 5. Bakirə Məryəm və Məsihin həyatı 6. Vəftizçi İohannın həyatı |
Günbəzin qızılı mozaikalarla örtülmüş interyeri səkkiz seqmentə bölünmüşdür. Bəzi tədqiqatçılar ehtimal edirlər ki, günbəz mozaikaları Venesiya sənətkarları tərəfindən işlənmiş, eskizlər isə Koppo di Markovaldo (Cəhənnəm) və Meliore di Yakopo (Cənnət mozaikasının bir hissəsi) kimi yerli rəssamlar tərəfindən verilmişdir.
Yuxarı frizdə səkkiz seqment ətrafında Mələklər iyerarxiyası, digər üç seqmentdə isə Böyük məhkəmə səhnəsi təsvir edilib. Böyük məhkəmə səhnəsinin dominant fiquru ayaqlarının altında dirilmiş insanlar olan nəhəng Məsihdir. Məsihdən sağda yenicə Cənnətə qəbul olanlar, solda isə Cəhənnəm və onun iblisləri göstərilib.
Digər beş seqment dörd horizontal registirə bölünüb və həmin registrlərdə yuxarıdan aşağıya istiqamətlənməklə “Yaradılış kitabı” (3), İosifin həyatı (4) Bakirə Məryəm (5), Məsih (5) və Vəftizçi İohannın (6) həyatından hadisələr təsvir olunmuşdur. Tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, Vəftizçi İohannın həyatından olan ilk səhnələr Master della Maddalena və Çimabuenin eskizləri əsasında yaradılmışdır.
Mələklər iyerarxiyası
Günbəzin mərkəzinə ən yaxın hissədəki sıra canlı bitki təsvirləri ilə bəzədilmişdir. Ondan sonrakı sırada spiral və apsidadakı təkərləri xatırladan ritmik təsvirlər verləşir. Hər küncdə yerləşdirilmiş vazlardan iki budaq çıxır və onlar birləşərək əsas gövdəni formalaşdırırlar. Budaqların yuxarıda birləşdiyi hissənin ortasında kiçik insan başları, budaqların altında isə erkən xristian incəsənətinə əsaslanan marallar, tovuzquşular, qoyunlar, vağ və sair heyvanların su içdiyi mürəkkəb fontan təsvirləri vardır. Bu sıradan aşağıda balıqqulağılardan yaradılmış naxışla bəzədilmiş sıra yerləşmişdir.
Növbəti halqada Saxta Dionisi Areopagitin yazılı Mələklər iyerarxiyası təsvir edilmişdir. Mərkəzdə əlində açıq kitab tutmuş xeyir-dua verən Məsihin təsviri vardır. Məsih qırmızı serafimlər və göy xeruvimlərlə əhatə olunmuşdur. Ona yaxın olan serafim və xeruvimlər üç cüt qanada malikdirlər. Daha sonra soldan sağa istiqamətlənməklə kiçik sütunlarla ayrılmış hər növdən iki cüt yerləşdirilmişdir. İsa ilə eyni oxda yerləşib bir-birinin güzgü əksi olanlar xaric, digərləri hər biri iki cüt qanada malik olmaqla cütlükdəki tayı ilə identikdir:
- Taxt mələkləri – Tanrı taxtının daşıyıcılarıdırlar və parlaq mandorlalarla təsvir olunublar, Bizans incəsənətində ilahi taxtın simvolu hesab edilirlər.
Dominion mələklər – dünyada vəziyyətə nəzarət edirlər; onlar ucu üçbaşlı kleverlə (Müqəddəs üçlüyün simvolu) tamamlanan uzun skipeter tutmuş vəziyyətdə təsvir olunublar.
- Fəzilət mələkləri – İlahi fəziləti yaymaqla məşğuldurlar; onlar yanlarında oturmuş kiçik insanların canlarından cin çıxararkən təsvir ediliblər.
- Hakimiyyət mələkləri – bəşəriyyətə güc bəxş etmək onlara həvalə edilmişdir; başlarında dəbilqə ilə təsvir olunmuşlar.
- Knyaz mələklər – millətlətə nəzarət onlara həvalə olunub; əllərində səlib bayraqları ilə təsvir olunublar.
- Arxangellər - əsas məsləhətçi mələklər; onlar ilahi xəbərlərin simvolu olan kartuşlarla bəzədilmiş eleqant geyimlərdə təsvir olunublar.
- Mələklər – insanlara ən yaxın olan mələklərdir və onların qayğılarına cavab verirlər.
Pyetro Toeskanın sözlərinə görə, birinci registrin təsvirləri Venesiya sənətkarlarından təsirlənmiş rahib Yakopo tərəfindən işlənmişdir. Mələklər iyerarxiyasındakı təsvirləri ənənəvi olaraq Andrea Tafi və Apollinionun işi hesab etsələr də, Raqianti bildirir ki, Məsih fiqurunun eskizi Koppo di Markovaldo, onun ordusu isə Maestro della Maddalena tərəfindən işlənmişdir.
Böyük məhkəmə
Altarın üstündə yerləşən üç seqmentdə Böyük məhkəmə səhnəsi təsvir edilmişdir. Mərkəzi seqmenti nəhəng İsa fiquru tutur. O, Cənnət halqaları üzərində oturub və çarmıxa çəkilmədən əlində qalmış yaraları göstərir. O, bir əlini yuxarı qaldırıb, digər əli ilə isə Cənnətə yolu göstərir. Onun ayaqlarında da çarmıxa çəkilmədən qalmış yaralar görünür. İsanın geyiminin mürəkkəb qatları qızılı tesseralarla vurğulanmışdır. Xaçvarı oreol isə güzgü effektli kubik formalı emallı hissələrlə işlənmişdir. Mandrolanın hər iki tərəfində üç paralel registr yerləşir. Onlarda İsanın əziyyətlərinin simvollarını və Böyük məhkəmə atributlarını daşıyan mələklər, həmçinin Apokalipsis zamanı ölmüşləri diriltmək üçün kərənay çalan mələklər təsvir olunmuşdur.
İkinci registrda Bakirə Məryəm (İsadan sağda əllərini qaldırmış vəziyyətdə), Vəftizçi İohann (İsadan solda əlində kağız tutub) və taxt kimi bəzədilmiş iki uzun oturacaqda əyləşmiş on iki həvari təsvir olunub. Həvarilərin hər biri əlində açıq kitab tutub və kitabda müxtəlif xalqların əlifbalarından hərflər qeyd edilib. Bu yolla mozaika müəllifi Müqəddəs üçlük günündən sonra həvarilərin xristianlığı bütün dünyaya yaymağa başladıqlarına işarə edir. Həvarilərin arxasında mələklərin başları görünür. Raqqianti bu səhnəni Melioreyə aid edir və Müqəddəs Pyotr fiqurunu rəssamın Uffitsi qalereyasında saxlanan “Xilaskar Məsih dörd müqəddəs ilə” əsəri ilə müqayisə edir.
_-_WGA05225.jpg.html){kind=link}
Aşağı registrda sağda cənnət, solda isə cəhənnəm təsvir edilmiş, həmin səhnələrdə müvafiq olaraq mələklər və cinlərin insan ruhlarını aparmaları qeyd olunub. Seçilmişlər Tanrıya təşəkkür edən insalar dəstəsinin yanından keçərək aparılır. Onlara yol göstərən iri mələk fiquru əlində tutduğu kağızdan "Venite Beneditti Patris Mei / Ossidete Preparatum" (azərb. "Gəlin [siz] atamızdan xeyir-dua almışlar/ oturun [sizin üçün] hazırlanmış yerdə”) oxuyaraq onları Səmavi Yerusəlimə aparır. Bəzəkli geyimdə olan digər mələk isə balaca insanın əlindən tutaraq onun üçün qapını açır. Şəhərdə oturmuş üç böyük patriarx qeyri-adi ekzotik bitkilərlə əhatə olunub, qucaqlarında isə körpə uşaqlar tutublar. Seçilmişlərin arasında ilk sırada kral və Domnikan rahibi gedir, onların arxasında üç bakirə, yepiskop, rahib və keşiş gəlirlər.
İncəsənət tarixçiləri birmənalı olaraq Cəhənnəm səhnəsini Koppo di Markovaldoya, bədii cəhətdən daha sadə olan hissələri isə digər rəssamlara aid edirlər. Səhnədə qara yarasa qanadlı iyrənc cin fiqurları lənətlənmiş insanları İsa fiqurundan sol tərəfə itələyirlər. Lənətlənmişlər bir-birini itələyir və tapdalayır, ikrahdan göz və ağızlarını yumurlar. Cəhənnəmin hakimi olan böyük Şeytan fiquru alovlu taxtında əyləşib. O, insanları yeyir və ayaqlayır, qulaqlarından çıxan iki ilan isə insanları dişləyir. Onun bədənindən peyda olan ilan, qurbağa və sürünən formalı bədheybətlər isə lənətlənmişlərə hücum edirlər. Bu Şeytanın bitməyən həvəsini simvolizə edir. Şeytanın eşşək qulaqları onun vəhşi təbiətini vurğulamaqla Lusifer və Antixristin atributları hesab edilir, buynuzları isə kelt tanrısı Kernunnundan gəlməklə kilsənin paqan dinlər tərəfindən zədələndiyini göstərir. Cinlər insanları quyuya ataraq yandırır, ərimiş qızıl içməyə məcbur edirlər. Bir qrup lənətlənmiş ruh isə alovlarla əhatələnmişdir.
Yaradılış hekayələri
Mələklər iyerarxiyasından aşağıdakı birinci registrda yerləşən hər seqmentdə Yaradılış kitabından üç hekayə təsvir olunmuşdur. Aşağıdakı şablonda həmin səhnələr saat istiqamətinin əksinə göstərilmişdir.
İosif haqqında hekayələr
Mələklər iyerarxiyasından aşağıdakı ikinci registrda yerləşən hər seqmentdə İosifin həyatından üç hekayə təsvir olunmuşdur. Aşağıdakı şablonda həmin səhnələr saat istiqamətinin əksinə göstərilmişdir.
Məryəm və Məsih haqqında hekayələr
Mələklər iyerarxiyasından aşağıdakı üçüncü registrda yerləşən hər seqmentdə Bakirə Məryəm və Məsihin İncillərdə təsvir olunmuş həyatından üç hekayə təsvir olunmuşdur. Aşağıdakı şablonda həmin səhnələr saat istiqamətinin əksinə göstərilmişdir.
Vəftizçi İohann haqqında hekayələr
Mələklər iyerarxiyasından aşağıdakı dördüncü və ən aşağı registrda yerləşən hər seqmentdə Vəftizçi İohannın İncillərdə təsvir olunmuş həyatından üç hekayə təsvir olunmuşdur. Aşağıdakı şablonda həmin səhnələr saat istiqamətinin əksinə göstərilmişdir.
Qadınlar qalereyası
Vəftizxananın interyerlərində mozaikalarla bəzədilmiş son hissə Qadınlar qalereyasıdır və burda mozaika işləri 1300-1330-cu illərdə həyata keçirilmişdir. Bu mozaikalarda mələklər və müqəddəslər təsvir olunmuşdur. Onların üslub özəllikləri Covanni Villaninin göstərdiyi tarixlərlə üst-üstə düşür. Müəllif mozaikalar üzərində 1330-cu illərdə tamamlandığını, təxminəm 1300-1315-ci illərdə onlar üzərində işə başlandığını göstərir. Qadınlar qalereyasındakı mozaikaların tədqiq edilməsi üçün xüsusi araşdırmalar aparılmasa da, Venturi qısa olaraq onların 1300-cü ildən sonra hazırlandığını qeyd edir. Tağ ulduzlu səmanı xatırladan mərkəzi motivə malikdir.
Digər mozaikalar
Günbəzin təməlini əhatə edən frizdə XIV əsrdə Lippo di Korsonun eskizləri əsasında hazırlanmış müqəddəslərin mozaik təsvirləri vardır. Həmin mozaikalarda aşağıdakı şəxslər təsvir olunub:
- Ambrouz
- Qriqori Nazianzin (?)
- Cerom
- Avqustin
- Stefan
- I Lev
- İsidor
- Filip (?)
- Silvester
- Nikolas Bari
- Naməlum şəhid dyakon
- İqnati
- Dionisi
- Naməlum dyakon
- Vasili
- Protasi (?)
- Böyük Qreqori
- Karfagenli Kiprian
- Vinsent
- Fulgenti
- Martin
- Naməlum dyakon
- Zenobiya
- Hilari
- Lourens (?)
- İohann Xrisostom (?)
Qadınlar qalereyasında peyğəmbərlər və patriarxların portretləri vardır. Vazari onların XIII əsrdə Qaddo Qaddi tərəfindən yaradıldığını qeyd etsə də, müasir sənət tarixçiləri həmin işlərdə Andrea Tafinin dəst-xəttinigörürlər. Həmin mozaikalarda aşağıdakı şəxslər təsvir edilib:
- Yesaya
- İyeremiya
- Daniel
- Ezekiel
- Hosea
- Coel
- Obadaya
- Amos
- Mixey
- İona (?)
- Nahum
- Habbakuk
- Zefaniya
- Haqqai
- Zaxariya
- Malaxay
- David
- Solomon
- Mattafiya
- İuda Makabus
- Neyemiya
- Esra
- Zerubbabel
- Jozadak (?)
- Yelişa
- Onias
- Samuel
- Coşua
- Nuh
- Barux
- İsaak
- Abraham
- Yenox
İstinadlar
- ↑ Touring, cit. p. 152.
- ↑ Enio Sindona, Cimabue e il momento figurativo pregiottesco, Rizzoli Editore, Milano, 1975.
- Frugoni, cit., pp. 222–223.
- cf. "venite benedicti Patris mei possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi" Vulg.: Matt. 25:34
- Simboli e allegorie, Dizionari dell'arte, ed. Electa, 2003, pag. 158.
- Sindona, cit., p. 87.
Ədəbiyyat
- AA.VV., Guida d'Italia, Firenze e provincia "Guida Rossa", Touring Club Italiano, Milano 2007.
- Enio Sindona, Cimabue e il momento figurativo pregiottesco, Rizzoli Editore, Milano, 1975.
- Chiara Frugoni, La voce delle immagini, Einaudi, Milano 2010. ISBN 978-88-06-19187-0
Xarici keçidlər
- "Apse mosaics" (italyan).
- "Dome mosaics" (italyan).
- "Mosaics of the first women's gallery" (italyan).
- "Mosaics of the second women's gallery" (italyan).
- "Mosaics of the third women's gallery" (italyan).
- "Mosaics of the fourth women's gallery" (italyan).