fbpx
Wikipedia

Ekstremal kimya

Avqust 11, 2021

Ekstremal kimya

Ekstremal kimya – kimyəvi proseslərin ekstremal şəraitdə öyrənilməsidir: güclü elektrik və maqnit sahələri, ultrayüksək təzyiq və sürüşmə deformasiyaları, gərginliyi molekulun daxilindəki elektrik sahəsi ilə müqayisə edilən güclü işıq sahələri, ultraböhran şəraiti, güclü qravitasiya sahəsi, səs və mikrodalğa sahələri və s. Ekstremal halların kimyasına, həmçinin plazmokimya, radiasiya kimyası, yüksək enerjilər və yüksək temperaturlar kimyası daxildir. Yanaşmadan asılı olaraq ekstremal kimyanın bölmələrini müxtəlif qaydada təsnif etmək olar.

Yüksək enerjilər kimyası

Yüksək enerjilər kimyası (YEK) – fiziki-kimyanın bölməsidir, qeyri-istilik enerji mənbələrinin (ionlaşdırıcı şüalanma, işıq, plazma, ultrasəs, mexaniki zərbə və s.) təsiri ilə gedən kimyəvi və fiziki-kimyəvi prosesləri tədqiq edir. Qeyri-istilik enerjisinin təsiri ilə gedən reaksiyaların mexanizm və kinetikası, həyacanlanmış və ionlaşdırılmış çox sürətli hissəcikilərin qeyri-tarazlıq qatılığı ilə xarakterizə olunur; bu hissəciklərin enerjisi istilik hərəkəti enerjisindən, bəzi hallarda kimyəvi rabitə enerjisindən çoxdur. Maddəyə təsir edən qeyri-istilik enerji daşıyıcıları: sürətləndidrilmiş ion və elektronlar, sürətli və yavaş neytronlar, alfa- və beta-hissəciklər, pozitronlar, müonlar, pionlar, ultrasəs sürətli atom və molekullar, elektromaqnit şüalan-manın kvantları, impuls elektrik, maqnit və akustik sahələri. Yüksək enerjilər kimyasının proseslərini zaman mərhələrinə görə fiziki, fiziki-kimyəvi və kimyəvi proseslərə bölürlər. Fiziki mərhələ femtosaniyə və daha az müddətdə baş verir. Bu müddətdə qeyri-istilik enerjisi mühitdə qeyri-bərabər paylanır, “qaynar ləkə” əmələ gəlir. Fiziki-kimyəvi mərhələdə qaynar ləkədə tarazsızlıq və müxtəlicinsilik təzahür edir. Kimyəvi mərhələdə kimyəvı reaksiyalar baş verir. Nəticədə otaq temeperaturunda elə ionlar, həyəcalanmış halda atom və molekullar əmələ gəlir ki, tarazlıq proseslərində bu mümkün deyil. YEK əsas xüsusiyyəti budur ki, adi şəraitdə tarazlıq proseslərində əmələ gəlməyən atom, molekul və ionların həyəcanlanma halı, qeyri-enerji mənbəyi vasitəsilə otaq temperaturunda yaranır. N.Ablesimov qeyri-tarazlıq fiziki-kimyəvi proseslərinin idarə olunmasının relaksasiya prinsiplərini formulə etmişdir: relaksiya müddəti fiziki təsirin müddətindən xeyli çox olduqda və fiziki-kimyəvi mərhələdə relaksiyanın mexanizmi məlum olduqda, müəyyən tərkib və quruluşa malik maddə çıxımını idarə etmək olar.

Plazma kimyası

Plazmokimya plazmada gedən prosesləri öyrənir. Plazma ionlaşmış qarışıqdır, zəif ionlaşmış və ya aşağı temperaturlu, və yüksək temperaturlu plazmaya bölünmə vardır . Plazmokimyəvi proseslər 1000÷10000°C temperatur intervalında aparılır. Bu proseslər yüklənmiş və ya həyəcanlanmış hıssəciklərin toqquşması ilə baş verir və yüksək sürətə malikdir. Plazmokimya proseslərində kimyəvi rabitənin yenidən paylanması yüksək sürətlə baş verir. Kimyəvi çevrilmənin elementar aktları təqribən 10–6 saniyə ərzində baş verir və dönməyən proseslərdir. Belə reaksiyalar adi zavod reaktorlarında, dönər proseslər səbəbindən, min və milyon dəfələrlə zəifləyir. Plazmokimya prosesləri yüksək məhsuldarlığı ilə seçilir. Metan plazmotronu 65 sm uzunluğu və 15 sm diametri olmasına rəğmən gündə 75 ton asetilen istehsal edir.Bu isə bir zavodun istehsalının həcmidir. 3000÷3500°C intervalında saniyənin mində biri müddətində metanın 80%-ı asetilenə çevrilir. Enerjinin 90-95%-indən istifadə olunur, 1 kq asetilenə enerji sərfi 3 kvt.saatdır. Metanın buxar reaktorda pirolizinin enerji sərfi bundan iki dəfə çoxdur. Son illər atmosfer azotundan plazmokimyəvi üsulla azot oksidi alınması üsulu işlənib hazırlanmışdır. Bu üsul ammonyak üsulundan iqtisadi cəhətdən daha səmərəlidir. Ovuntu metallurgiyası üçün xammal olan narın tozların isteh-salının plazmokimyəvi texnoloğiyası yaradılmışdır. Titan, vanadium, sirkonium, niobium və molibdenin yüksək ərimə tem¬peraturuna malik karbid, nitrid və karbonitridlərinin sintez üsulları işlənib hazırlanmışdır. Texnologiyanın enerji məsrəfi 1-2 kVt.s-dan çox deyil. Yüksək temeperaturlar kimyası, enerjiyə əsaslı qənaət etmə¬yə imkan verən yüksək təzyiqlə sıxılmaya əsaslanan ovuntu metallurgiyası ilə əvəz edilməkdədir. Plazma poladəritmə sobaları yüksək keyfiyyətli polad növləri almağa imkan verir. Alətlərin səthinin ion-plazma ilə işlənməsi sürtünməyə davamlılığı bir neçə dəfə artırır. Plazmokimya tərkibində birləşdirici maddə kimi polad, çuqun, alüminium və s. olan metallobeton sintez etməyə imkan verir. Metallobeton birləşdirici maddələrin xırdalanmış dağ suxuru ilə birgə əridilməsindən alınır. Metallobeton adi poladdan sıxıl¬maya qarşı 10 dəfə davamlı, dartılmaya qarşı 100 dəfə davamlıdır. Plazmokimyəvi üsulla, yüksək təzyiq tətbiq etmədən, karbonun maye yanacağa çevrilməsi üsulu hazırlanmışdır. Belə texnologiya ilə daş və boz kömürdən sintez qazdan əlavə başqa maddələr də: texniki silisium, karbosilisium, ferrosilisium, adsorbent və s. alınır.

Radiasiya kimyası

Radiasiya kimyası– fiziki-kimyanın bölməsi, yüksək enerjilər kimyasının hissəsidir, ionlaşdırıcı şüanın təsiri ilə gedən reaksiyaları öyrənir. İonlaşdıdrıcı xassəyə elektromaqnit şüaları (rentgen şüalanması, γ-şüalanması, sinxrotron şüalanma) və sürətləndirilmiş hissəciklər seli (elektronlar, protonlar, neytronlar, gelionlar,ağır ionlar, ağır ionların bölünməsinin qəlpələri və s.) malikdir. Bunların enerjisi atom və molekulların ionlaşma enerjisindən yüksəkdir (10-15 eV hüdudunda). Radiasiya kimyası vasitəsi ilə ənənəvi kimyəvi üsullarla gedə bilməyən kimyəvi proseslər həyata keçirilir. İonlaşdırıcı şüalanma kimyəvi reaksiyaları katalizator və inisiatorlar olmadan nisbətən aşağı temeperaturda aparmağa imkan verir. Radiasiya kimyası ən müxtəlif maddələrin ionlaşdırıcı şüaların təsiri ilə çevrilmələrini öyrənir. Ionlaşdırıcı şüalanmanin mənbələri rentgen qurğuları, yüklü hissəcik sürətləndiriciləri, nüvə reaktorları, radiaktiv izotoplardır. Radiasiya-kimyəvi reaksiyaların nəticəsində oksigendən ozon, qaz parafinlərindən hidrogen və aşağı molekullu olefinlərin mür-əkkəb qarışığı əmələ gəlir. Polietilenin, polivinilxloridin və digər polimerlərin şüalandırılması onların istiliyə davamlılığını və bərkliyini artırır. Radiasiya vasitəsi ilə kimyəvi texnologiyanın ən vacib prosesləri –polimerləşmə, vulkanlaşma, kompozision materialların istehsalı, o cümlədən ağac ovuntusu kompozitlərinin, lakların bərkidiliməsi, adi beton və digər monomerlərin betona hopturulması ilə polimerbetonların alınması prosesləri həyata keçirilir. Belə betonlar adi betonlardan 4 dəfə möhkəm olub, su keçirməməzliyə və korroziyaya qarşı yüksək davamlılığa malikdirlər.

Lazer şüalanması və zərbə dalğaları

Ultraqısa (10 fs və daha qısa müddətli) lazer umpulsları çox güclü optik şüalanmaları və güclü elektrik sahələrini toplayıb sıxlaşdırır. Bu isə kimyanı yeni effektlərin axtarışına stimullaşdırır. Yüksək güclərdə (1015–1016 Vt/sm2), lazer şüasında elektrik sahəsinin gərginliyi 20 V/A (bu sahəni bir elektron 1A məsafədə yaradır; bu molekulun daxili elektrik sahəsidir) olduqda, çoxelektronlu ionlaşma – A.L.Buçaçenkonun təbirincə molekulun atom nüvə karkasının kulon partlayışı ilə müşayiət olunan “striptizi” baş verir. Bu şəkildə özünü klasterlər aparır: məsələn, NH3-ün molekulyar klasterləri lazer impulsunun intensiv sahəsində (120 fs, 1015Vt/cm2) güclü ionlaşmaya məruz qalır; ionlaşmış klaster, yüklü N2+,N3+,N4+ ionlarının əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunan kulon partlayışına məruz qalır. Fulleren C60 intensiv lazer şüalarının təsiri ilə (100 fs, 1016Vt/cm2) С604+ ionuna çevrilir və kulon partlayışına məruz qalaraq ion qəlpələrinə parçalanır. Atom klasterlərinin femtosaniyə impulsları ilə (>1016Vt/cm2) fotoionlaşmanın tədqiqi göstərdi ki, işıq – klaster qarşılıqlı təsiri ultraqaynar mikroplazma əmələ gətirir; mikroplazma daxilində ionlar 1 MeV-a qədər enerjiyə malik olurlar. Bu tədqiqatlar deyterium klasterlərinin lazer işlənməsi işlərini stimullaşdırdı. Tədqiqatların məqsədi nüvələri birləşdirə bilən enerjiyə malik ionlardan ibarət plazma yaratmaq idi. Həqiqətən də, deyterium klasterlərin lazer qızdırılması ilə baş verən kulon partlayışında neytronların emissiyası– D + D→3He + n (1 coul enerjiyə 105 neytron çıxımı) nüvə reaksiyası baş verdi. Kulon partlayışının mexanizmi, güclü lazer zərbəsinə (> 1016 Vt/sm2) məruz qalan, Xe klasterlərinin misalında izah edilmişdir. Ani ionlaşama və elektronların elektrik sahəsində ani sürətlənməsi ion karkasının kulon parçalanması ilə müşayiət olunur. Partlayış laylı quruluş olduğunu göstərdi: ion porsiyaları (hissələri) klasterdən ardıcıl püskürülür; ionların ilk hissəsi yüksək kinetik enerjiyə malik olur, hətta onların enerjisi kiçik molekulların kulon partalayışı enerjisindən yüksəkdir. İlk sürətli ionlar enerjini klasterin daxili qat ionlarından, həmçinin qismən “qaynar” elektronlardan alır. Lazer impulsunun maddədə keçidini müşayiət edən Lorens qüvvələri digər effektləri induksiya edir: mikrohissəciklərin polimer məhlullarında əmələ gəlməsinin mexanizmini təmin edir, fokuslanmış şüada foton təzyiqi polimer zəncirlərini tutur və diametri 10 nm hissəciklər formasında kondensə edir. Lazer şüaları atomları və atom-molekul klasterlərini bərk maddə səthindən ablyasiya edərək molekul qravirləşməsini həyata keçirir. Hər bir effektin ardında yeni kimyəvi tədqiqat üsulları və yeni yüksək texnologiya yaradılması perspektivi durur. Güclü lazer impulsları – güclü qısa zərbə dalğalarının yaradılması üçün vasitədir. Kimyada lazer zərbə dalğaları – maddələrin ekstremal şəraitdə (yüksək temperatur, təzyiq, sürüşmə deformasiyaları) davranışının tədqiqi üçün vasitədir. Məsələn, lazer-induksiya zərbə dalğaları 5 QPa təzyiq cəbhəsini təmin edir; ön təzyiq cəbhəsinin müddəti, dönən sıxılma üçün bir neçə yüz pikosaniyə və dönməyən sıxılma üçün 20-25 ps-dir. Zərbə dalğasından sonra temperaturun düşməsi böyük sürətlə, 1011 dər/s tərtibində baş verir. Lazer-stimullaşdırılmış zərbə dalğaları ekstremal kimyada yeni imkanlar yaradır. Adi zərbə dalğaları ilə eksperimentlər termo-dinamiki xassələrin, mexaniki möhkəmliyin, hal tənliyinin və s. müəyyən edilməsinə yönəlmişdir. Güclü zərbə sıxılması güclü partlayışlarda, nüvə partlayışlarında əsas yer tutur. Deyteriumda termonüvə reaksiyalalını alışdırmaq üçün istifadə olunan zərbə dalğaları güclü lazer mənbələri (Laurens Milli laboratoriyasındakı “Petawatt Laser”) vasitəsi ilə yaradılmışdır. Bu laboratoriyada güclü lazerlərlə (1015 Vt) stimullaşdırılan reaksiyalar həyata keçirilmişdir. İmpulsun müddəti 0,5 ps; hədəf isə qızıl, mis və uran-238 ərintisindən ibarət idi. Qızıldan vurulub çıxarılan elektronlar kvantlar yaradır, bunlar isə hədəfdə sürətli neytronlar əmələ gətirir. Bu neytronlar isə uran nüvəsini parçalayır. Qızılın, misin və uranın parçalanma məhsullarının tərkibi və elektronların energetik spektrləri müəyyən edilmişdir. Bu tədqiqatların nəticələri bahalı sürətləndiricilər olmadan, nüvə kimyasında ültragüclü lazerlərlə reaksiyalar aparmağın mümkünlüyünü göstərir. Lazer-stimullaşdırılmış zərbə dalğaları – ekstremal şəraitdə yeni texnoloji imkanlar yaradır. Məsələn, fullerenin “soğanvari” topalarının almaz klasterlərinə çevrilməsi. Oxşar hadisələr nano-borular üçün də istifadə olunur; 50 QPа təzyiqdə onların xarici elektron təbəqələri yarılır və onlar qrafit strukturuna keçirlər. Bu reaksiyalarda almaz nanokristallarının da alınması müşahidə olunmuşdur. Maddənin superkritik halı gözlənilməz anomal effektlərin mənbəyidir. Bu effektlərdən biri, böhran nöqtəsi ətraf-ında yüksək dərəcədə sıxlığın fluktasiyası – maddənin sürətli və dönən klasterləşməsidir. Ekstremal kimyanın bir şedevri də tritiumun hidrogen və deyteriumla maye üfrataxıcı kvant heliumda metallik hidrogenin sintezidir. Dıgər maraqlı hadisə NaC60 və PC60 ekzotik molekullarının plazmokimyəvi sintezidir. Burada elektron atomlarının çox güclü sıxılması elektron–nüvə qarşılıqlı təsirini artırır. Qaynar, lazer-induksiya plazmasından isə yuxarıda bəhs etmişik.

Maqnit sahəsi

Maqnit sahəsinin kimyəvi effekti spin kimyası mövzusunda qismən izah olunmuşdur; spin kimyasının bütün effektləri – elektronların və nüvələrin maqnit momentlərinin maqnit təsirinə cavabıdır (sabit maqnit sahələri və mikrodalğa sahələrinin maqnit komponentləri). Lakin hərəkət edən elektrik yükləri sistemində maqnit sahələri (solvatlaşmış elektron və ionlar) kimyəvi təsirli lorens qüvvələri yaradır. Buna görə də, maqnit sahə effektlərinin dairəsi, spin kimyasında bəhs etdiklərimizdən daha çoxdur. Yüksək maqnit effektləri ion NaCl və atom Si kristallarında dislokasiyanın hərəkət sürətlərində (4-5 kE maqnit sahəsində sürətin 3-6 dəfə artımı), ion kristallarının möhkəmliyi və plastik deformasiyanın sürətlərində aşkar edilmişdir. Bu effektlər bərk maddənin kimya və mexanikası üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onlar spin kimyası çərçivəsində mənqiqli izahat tapsalar da, (paramaqnit tıxaclarda dislokasiyaların spin-asılı rekombinasiyaları) lorens qüvvələrini istisna etmək olmaz, beləki bu effektlərin çoxu aşağı tezlikli (bir neçə yüz hers) elektrik sahələrindən asılıdır.Lorens qüvvələri, həmçinin maqnit sahəsi effektinin Ag-un Cu üzərində elektroçökdürülməsinə təsirini də müəyyən edir; 80 kE maqnit sahəsi və 4.103 кE/м sahə qradiyentində reaksiya çıxımı 45% artır. Eyni zamanda çökən metalın sıxlığı və dendritlərin keyfiyyəti artır. Ehtimal edə bilərik ki, maqnit sahəsi, lorens qüvvəsi vasitəsi ilə elektrod-məhlul sərhəddində ikiqat elektrik qatının mikrodinamika və mikroturbilentliyinə təsir edir. Bu yeni hadisənin geniş perspektivi olması şübhə doğurmur. Maqnit qüvvələrin vandervaals qüvvələri ilə eyni tərtibdə olduğu hallarda (məsələn maqnit qavrayıcılığının yüksək anizotropiyası olan molekullar üçün) yüksək qradiyentli maqnit sahələrində monokristall yetişdirilməsi məsələsi də maraq doğurur. Qeyri-bircinsli maqnit sahəsi ionların ayrılması və misin elektrolizinə böyük təsir göstərir. Maqnit sahəsi ilə əlaqədar tədqiqatçıları həyəcanlandıran bir problemi də qeyd edək. Molekulların çoxu iki formada olurlar. Onlar kimyəvi tərkibə görə eynidirlər, lakin sağ və sol əl kimi bir-birinin güzgü əksləridir. Onlar işığın polyarizasiya müstəvisini bir-birinin əksi istiqamətdə fırladırlar – molekullardan biri polyarizasiya müstəvisini saat əqrəbi istiqamətində, dıgəri isə bunun əksinə fırladır. Buna görə də, bu izomer molekullarını sola- və sağa firladan izomerlər adlandırırlar. Qeyri-üzvi aləmdə belə molekullar bərabər saydadırlar. Ancaq “canlı” kimya aləmində zülallar yalnız sola fırladan aminturşulardan qurulmuşdur. Bu unikal hadısənin dərki böyük problem olaraq qalır; çox fərziyyələr irəli sürülsə də, bu sualın qənaətbəxş cavabı tapılmamışdır. Polyarizə edilmiş işığın köməyi ilə sağ və ya sol optiki izomeri almaq olar. Ancaq təbiətdə həmin maddələr mövcud deyil. Müəyyən edimişdir ki, xromun birləşmələrini maqnit sahəsində (onun gərginliyi işıq şüasına paralel olmuşdur) polyarlaşmamış işıqla şüalandırsaq, optiki izomerlərdən birinin çoxluğu olan qarışıq alınır. Maqnit sahəsinin istiqamətinin dəyişdirilməsi əks optiki izomerin artımına gətirib çıxarır; sahə işıq şüasına perpendikulyrar olduqda hər iki izomer eyni ehtimalla əmələ gəlir. Lakin canlı aləmdə optiki asimmetriya hadisəsi hələ tam izah edilməmişdir.

Mikrodalğalar, ultrasəs və qravitasiya

Mikrodalğanın maqnit komponentinə əsaslanan kimyəvi radiofizikadan fərqli olaraq, mikrodalğa kimyası mikrodalğanın elektrik komponentindən istifadə edir. Dəyişkən dielektrikliyi olan (polyar reagentlər mikroreaktorlarda yığıldıqda)sistemlərdə mikrodalğa udulması mikroheterogen sistemin polyar və polyarizasiya olunmuş hissələrində lokallaşmışlar. Faktiki olaraq onlar reaktorlarda, qızdırılma enejisini ünvanlı ötürən və yüksək kimyəvi selektivlıyə malik olan miniatür mikrodalğa sobalarıdır. Ultrasəs kimyası və ya sonokimya–ultrasəslə induksiya olunan kimyadır. Mikroreaktorlarda gedən proseslərdir, zərbə dalğaları və aşağı temperaturlu plazma ilə yaradılan effektlərə oxşayır. Həm qısadalğa, həm də ultrasəs kimyası sintetik kimyanın yeni üsullarıdır. Məsələn, Fe(CO)5 –in maqnit sahəsində ultrasəslə şüalanması ilə nanofazalı amorf dəmirin və ya Fe3O4-ün sonokimyəvi sintezi. Bu sintez texnologiyası uzunsov nanohissəciklər almağa və onların maqnit anizotropiyasını nəzarətdə saxlamağa, nanoelektron qurğularının nanomateriallarını və maqnit yaddaşı daşıyıcılarının keyfiyyətini yaxşılaşdırmağa imkan verir. Sonokimyanı başa düşmək üçün sonolümunessensiya hadisəsini bilmək lazımdır. Sonolümunessensiya – kavitasiya qabarcıqlarının dağılması zamanı işığın yaranmasıdır (generasiya). Generasiyada əsas rolu nəzəri olaraq 25 000 K-ə çatan qaynar plazma oynayır. Belə bir ideya var ki, sonoeffektin köməyi ilə termonüvə reaksiyaları başlayan 15∙106K temperatura çatmaq olar. Kavitasiyaların (çuxurluqların) pikosaniyələrlə zaman həlli göstərir ki, kavitasiyaların dağılması ilə yaranan zərbə dalğası işıq sürətindən 4 dəfə artıq sürətlə hərəkət edir. Lakin bu nəticə plazmanın temperaturu haqqında suala cavab vermir. Ekstremal kimyaya, yüksək qravitasiya sahələrində və çəkisizlik şəraitində gedən kimyəvi proseslər də aiddir. Molekul, klaster və assosiatların belə sahələrdə payının kəskin artması yeni effektlər əmələ gətirir: qatılıq qradientinin qiymət və işarəsi, tarazlığın yerdəyişməsi, proseslərin sürətinin dəyişməsi və s.

Ultraaşağı temperatur və soyuq atomlar

Kimya aşağı temperaturlar (4K) sahəsini çoxdan mənimsəmişdir; bu mənimsəmənin ən parlaq nəticəsi –kimyəvi reaksiyaların kvant mexanizminin kəşfidir; baryer tunelləmə və onun nəticələri (nəhəng izotop effektləri, reaksiyanın temperaturdan asılı olmayan hüdud sürətləri). 10–4–10–6К temperatur intervalındakı reaksiyaları, ekstremal kimyadan daha çox, “ekzotik” kimyaya uyğun gəlir. Ultrasoyuq atomların alınması onların hərəkətinin optiki kvantın udulması zamanı (atomların lazer soyudulması) dəyişməsidir. Əgər atom və lazer fotonları elə uyğunlaşdırılmışdır ki, udulma aşağı qanadda (spektrin qırmızı tərəfi) gedir, onda fotona qarşı hərəkət edən atomda dopler sürüşməsi səbəbindən rezonans udulması mərkəzə doğru yerini dəyişir və güclənir. Fotonla eyni istiqamətdə olan atomlar üçün doppler effecti rezonansı mərkəzdən sürüşdürür və udulmanı zəiflədir, nəticədə atomlar tormozlayıcı təsirə məruz qalır. Ortoqonal lazer şüalarında yerləşmiş atomlar üç istiqamətin hamısında yavaşıdılırlar, optiki özlü (qatı) mühit yaranır, belə mühitdə atomlar sanki dayanır, onların kinetik temperaturu 10–4–10–6К, hətta 10–10К temperatura düşür. Belə ultrasoyuq atomların kristall qəfəsləri (məsələn 85Rb atomlarının həcmi mərkəzləşmiş atomları) alınmışdır, optiki difraksiyanın köməyi ilə qəfəsin parametrləri, kollektiv rəqslərin tezliyi təyin edilmişdir. Beləliklə, maddənin yeni halı, qaz kristalı alınmışdır. Kristal qaz halı hətta həyəcanlanmış ridberq atomları üçün də mühahidə olunmuşdur. Kristal qaz halında enerji kollektiv – çox hissəcikli qarşılıqlı təsirdən yaranır. Adi qazlar üçün isə enerji cüt, bimolekulyar toqquşmalarla əlaqədardır. Enerjinin ötürülməsinin kollektiv xarakteri , rezonans elektrik sahələrində 3,0 və 3,4 V/sm iki Rb ridberq atomu arasında 25s1/2-24p1/2 və 33s1/2-34p1/2 rezonans keçidlərinin genişləndirilməsi ilə yaranır. Faktiki olaraq bu aşağıdakı rezonans reaksiyasıdır:

 

Bu reaksiyada atomların biri baş kvant ədədini azaldır (25-dən 24-ə), digəri isə artırır (33-dən 34-ə). Bu keçidlərin 300 mkK temperaturda spektral xətlərinin genişlənməsi, ridberq atomlarının funksiyası kimi göstərir ki, hətta çox kiçik sıxlıqlarda 108 – 109 atom/sm3 atomların halı “yumşaq” kristala və ya amorf bərk maddəyə uyğun gəlir. Bu nəticə seziumun ridberq atomları üçün də 108 – 109 atom/sm3 sıxlıqlarda müşahidə olunmuşdur. Ultrasoyuq, kinetik enerjidən mərhum atomlar dəqiq spektroskopiya və metrologiya, atom-atom və atom-səth potensiallarının zondlaşdırılması, bir atomlu mazerin kvant elektrodinamikasının postulatlarının eksperimental yoxlanılması üçün maraq doğurur. Kristallik qazda atomların optik həyəcanlandırılması ilə elektron – həyəcanlandırılmış atomlar alınır, bu atomlar digər atomlarla reaksiyaya girərək kristallik qaza implant olunan eksimer molekullar əmələ gətirir. Molekul və mayelərin lazerlə soyudulması məsələləri də maraq doğurur. Ultrasoyuq nanoreaktorlar–ultraaxıcı heliumun damcılarıdır (4000 atom); onlar qaz molekullarını götürərək (məsələn HCN) onların damcılarda assisiatlarını əmələ gətirir. Onların quruluşu lazer və kütlə-spektroskopiyası üsulları ilə təhlil edilir. HCN molekulları “baş-quyruq” prinsipi ilə birləşərək xətti oliqomerlər əmələ gətirir. Ultrasoyuq damcılardakı molekul assosiatları molekulların qarşılıqlı təsirinin tədqiqat üsullarından biridir. Bu reaksiyada atomların biri baş kvant ədədini azaldır (25-dən 24-ə), digəri isə artırır (33-dən 34-ə). Bu keçidlərin 300 mkK temperaturda spektral xətlərinin genişlənməsi, ridberq atomlarının funksiyası kimi göstərir ki, hətta çox kiçik sıxlıqlarda 108 – 109 atom/sm3 atomların halı “yumşaq” kristala və ya amorf bərk maddəyə uyğun gəlir. Bu nəticə seziumun ridberq atomları üçün də 108 – 109 atom/sm3 sıxlıqlarda müşahidə olunmuşdur. Ultrasoyuq, kinetik enerjidən mərhum atomlar dəqiq spektroskopiya və metrologiya, atom-atom və atom-səth potensiallarının zondlaşdırılması, bir atomlu mazerin kvant elektrodinamikasının postulatlarının eksperimental yoxlanılması üçün maraq doğurur. Kristallik qazda atomların optik həyəcanlandırılması ilə elektron – həyəcanlandırılmış atomlar alınır, bu atomlar digər atomlarla reaksiyaya girərək kristallik qaza implant olunan eksimer molekullar əmələ gətirir. Molekul və mayelərin lazerlə soyudulması məsələləri də maraq doğurur. Ultrasoyuq nanoreaktorlar –ultraaxıcı heliumun damcılarıdır (4000 atom); onlar qaz molekullarını götürərək (məsələn HCN) onların damcılarda assisiatlarını əmələ gətirir. Onların quruluşu lazer və kütlə-spektroskopiyası üsulları ilə təhlil edilir. HCN molekulları “baş-quyruq” prinsipi ilə birləşərək xətti oliqomerlər əmələ gətirir. Ultrasoyuq damcılardakı molekul assosiatları molekulların qarşılıqlı təsirinin tədqiqat üsullarından biridir.

Çətin əriyən keramik materialların özüyayılan yüksək temperatur sintezi

Ekstremal hallar kimyasının ən vacib sahələrindən biri çətin əriyən və keramik materialların özüyayılan yüksək temperatur sintezidir[1,4]. Adətən belə materialların irimiqyaslı sintezi ovuntu metallurgiyasının üsulları ilə alınır. Bu üsulun mahiyyəti metal ovuntularının müəyyən formada yüksək təzyiqdə sıxılmasıdır; proses 1200-2000°С-də aparılır və “bişimə” bir neçə saat çəkir.Özüyayılan sintez daha asan həyata keçirilir, bir metalın digər metalda və ya azotda, karbonda, silisiumda yanmasına əsaslanır. Ən geniş yayılmış yanma bəsit və ya mürəkkəb maddələrin (karbon, neft məhsulları, ağac məmulatları) oksigendə yanmasıdır. Yanma işıq və istilik ayrılması ilə gedən reaksiyalardır; yanma oksigendən başqa digər yandırıcı maddələrlə reaksiyalarda da baş verə bilər. Özüyayılan yüksək temperaturlu sintez – bərk maddələrdə yanma prosesidir. Məsələn titan tozunun bor tozunda və ya sirkonium tozunun silisium tozunda yanması. Bu üsulla yüzlərlə yüksək keyfiyyətli çətin əriyən birləşmələr alınmışdır: metalların karbidləri, boridlər, alüminidlər, selenidlər. Bu üsul nəhəng sobalar, mürəkkəb proseslər, çox enerji sərfi tələb etmir və yüksək texnologiyası ilə fərqlənir. Çoxtonnajlı məhsul istehsal edən qurğu üçün bir neçə adam kifayətdir. Özüyayılan yüksək temperaturlu sintez texnologiyası çətin əriyən və keramik materialların sintezi sahəsində yüksək nailiyyətdir.

Kosmokimya

Kosmokimya və ya kimyəvi kosmologiya, kimyanın astronomiya və astrofizika qovşağında sahəsi olub, kosmik cisimlərin tərkibini, kimyəvi elementlərin kainatda yayılması və paylanması qanunlarını öyrənən elmdir. Kosmokimya əsasən maddələrin atom-molekul qarşılıqlı təsir səviyyəsində “soyuq” proseslərini tədqiq edir. Digər hadisələri – kocmosda “qaynar” nüvə proseslərini (maddələrin plazma halını), nukleogenoz – ulduzların daxilində elementlərin əmələ gəlmə proseslərini isə fizika öyrənir. Kosmonavtikanın inkişafı kosmokimya üçün yeni imkanlar yaratdı. Aydan götürülmüş torpaq nümunələri əsasında suxurlar tədqiq edildı. Avtomatik buraxılan kosmik aparatlar Günəş sisteminin digər planetlərinin, asteroidlərin və kometlərin səthində və atmosferində olan maddələri və onların mövcudolma şəraitini öyrənməyə imkan verdi.Ulduzlararası məkanda və göy cisimlərində bir çox elementın cüzi qatılıqda atom və molekulları, bəzi minerallar (kvars, silikatlar, qrafit və s.) aşkar olunmuşdur. Günəş qazlarından Н, CO, NH3, O2, N2, S şüalanma ilə tarazlıq şəraitində sadə və mürəkkəb üzvi maddələrin sintezi aparılır. Ağ cırtdan–ölü ulduzlar termonüvə enerji mənbəyinin hamısını sərf edərək sönmüş göy cisimləridir. Öz ağırlıq qüvvələrinin təsiri altında çox yüksək dərəcədə sıxlaşmışlar: günəşin kütləsi ilə müqayisə olunan kütlədə ölçüləri bir tərtib az olur. Onlar çox sürətlə fırlanaraq güclü maqnit sahəsi yaradırlar, bununla da onların zəif şüalanma spektri dəyişir. Ölü ulduzların maqnit sahəsi yedəkindən yüz min dəfələrlə çoxdur, birləşmədə kimyəvi rabitənin xassələrini dəyişə bilir. Ultragüclü maqnit sahəsinin təsiri ilə nüvə ətrafındakı bizim vərdiş etydiyimiz elektron formaları deformasiyaya uğrayır, onların əmələ gətirdiyi kimyəvi rabitələr daha qısa və möhkəm olur. Norveç alimi Truqve Xelkagerin (Trygve Helgaker) və həmkarlarının hesablamalarına görə kimyəvi rabitənin ölçüsü 25% qısala bilər. Bu işdə ağ cırtdanın ətrafındakı güclü maqnit sahəsinin maddələrin kimyəvi xassələrinə təsirinin kompüter modelləşməsi göstərdi ki, belə şəraitdə Yer şəraitində mümkün olmayan kimyəvi reaksiyalar gedər və yeni tip birləşmələr alına bilər. Məsələn, təsirsiz qaz heliumun iki atomlu molekullarının yaranması proqnoz edilimişdir. Yer şəraitində təsirsiz qazlar, o cümlədən helium bir atomlu molekullardan ibarətdir.

Ədəbiyyat

  1. Бучаченко А.Л. Химия экстремальных и экзотических явлений. Успехи химии (1987)56, 1593
  2. Кузнецов В.И., Идлис Г.М., Гутина В.Н. Естествознание. М.: Агар, 1996.- с.209 – 250
  3. Садохин А.П. Концепции современного естествознания.: Учеб. пособие. М.: Изд. ЭКСМО, 2005. с.160 – 190
  4. Карпенков С.Х. Концепции современного естествознания.: Учебник для вузов. М., 2001. с. 249 – 338
  5. Корольков Д.В., Скоробогатов Г.А. Основы теоретической химии: Учеб. пособие для студ. в. учеб. заведений/ Д.В. Корольков, Г.А. Скоробогатов.- М.: «Академия», 2004. 350 с
  6. Вернадский В.И. Химическое строение биосферы Земли и её окружения. Изд. 2. Наука, М, 1987 , 348 с.
  7. Орлов В.А., Дорожкин С.В. Плазма – четвёртое состояние вещества. М.: Бином, , 2005, 410 c
  8. Ионно-лучевые приспособления с использованием холодных атомов //NanoWeek » 30.11. 2008, No. 44.
  9. Плюснин В.Ф. Радиационная химия: Учебное пособие. Новосибирск: Изд-во НГУ, 2010. 196с.
  10. ScienceShot: Unusual Molecules Form Near White Dwarfs. 19.07. 2012
  11. Isaacs N.S., Liquid phase high pressure chemistry, N. Y.-Brisban-Toronto, 1981, 414 p.
  12. Бугаенко Л. Т. Химия высоких энергий. Опыт системного анализа. Вестник МГУ. Сер. 2. Химия (2001) 42, 220
  13. Экспериментальные методы химии высоких энергий. Под редакцией Мельникова М. Я. М.: Изд-во МГУ, 2009. 824с.
  14. Сэм М.Ф. Лазеры и их применения. Соросовский образова-тель¬ный журнал. (1996)6, 92
  15. Аблесимов Н. Е. Синопсис химии:Справочно-учебное пособие по общей химии. Хабаровск: Изд-во ДВГУПС,2005,84 c
  16. U.Sanson, Chang Kyu Kim, G.Kis-Benedek, R.Shorn, E.Zeiller, Garibov A.A., V.Huseynov, A.Chupov, Natural and anthropogenic radionuc¬lides in the rivers of Azerbaijan. Journaj of Radioanalytical and Nuclear Chemistry. (2008)Vol.277, N2, 357
  17. Garibov A.A.,Eyubov K.T., Agaev T.N., Liquid-Phase Radiolysis of the Water-n-Hexane System, High Energy Chemistry (2004)38, №5, 295
  18. Garibov A.A., Radiation-heterogenic processes of hydrogen accumulation in water-cooled nuclear reactors. International Journal of Nuclear Research, Nukleonika (2011) №4,333
  19. Пикаев А. К. Современная радиационная химия: Твердое тело и полимеры: Прикладные аспекты. М.: Наука, 1987. 448 с.
  20. Аблесимов Н. Е. Сколько химий на свете. ч.2. Химия и жизнь — XXI век. (2009) 6, 34
  21. Бучаченко А.Л. Химия как музыка. МИНЦ "Нобелистика"», 2004, 192 c.
  22. Космохимия Луны и планет. Сб. статей, М., 1975, 764 c.
  23. David I.A. Millar, William G. Marshall, Iain D.H. Oswald and Colin R. Pulham, High-pressure structural studies of energetic materials, Crystallography Reviews,( 2010) 16, 115
  24. Iain D.H. Oswald, David I.A. Millar, Alistair J. Davidson, Duncan J. Francis, William G. Marshall, Colin R. Pulham, Adam S. Cumming, Alistair R. Lennie and John E. Warren, High-pressure structural studies of energetic compounds, High Pressure Research (2010) 30, 280
  25. David I.A. Millar, Helen E. Maynard-Casely, Annette K., William G. Marshall, Colin R. Pulham. Putting the squeeze on energetic materials—structural characterisation of a high-pressure phase of CL-20, Cryst Eng Comm, (2010) 12, 2524
  26. Forget S.,Chenais S. Organic Solid-State Lasers. Springer Series in Optical Sciences.©Springer-Verlag Berlin Heidelberg(2013)175, 127
  27. Фортов В.Е., Минцев В.Б. Экстремальные состояния вещества на Земле и в космосе: есть ли химия за мегабаром? Успехи химии. (2013) 7, 59

Avqust 11, 2021
ekstremal, kimya, məqaləni, vikiləşdirmək, lazımdır, lütfən, məqaləni, ümumvikipediya, redaktə, qaydalarına, uyğun, şəkildə, tərtib, edin, kimyəvi, proseslərin, ekstremal, şəraitdə, öyrənilməsidir, güclü, elektrik, maqnit, sahələri, ultrayüksək, təzyiq, sürüşm. Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Ekstremal kimyaEkstremal kimya kimyevi proseslerin ekstremal seraitde oyrenilmesidir guclu elektrik ve maqnit saheleri ultrayuksek tezyiq ve surusme deformasiyalari gerginliyi molekulun daxilindeki elektrik sahesi ile muqayise edilen guclu isiq saheleri ultrabohran seraiti guclu qravitasiya sahesi ses ve mikrodalga saheleri ve s Ekstremal hallarin kimyasina hemcinin plazmokimya radiasiya kimyasi yuksek enerjiler ve yuksek temperaturlar kimyasi daxildir Yanasmadan asili olaraq ekstremal kimyanin bolmelerini muxtelif qaydada tesnif etmek olar Mundericat 1 Yuksek enerjiler kimyasi 2 Plazma kimyasi 3 Radiasiya kimyasi 4 Lazer sualanmasi ve zerbe dalgalari 5 Maqnit sahesi 6 Mikrodalgalar ultrases ve qravitasiya 7 Ultraasagi temperatur ve soyuq atomlar 8 Cetin eriyen keramik materiallarin ozuyayilan yuksek temperatur sintezi 9 Kosmokimya 10 EdebiyyatYuksek enerjiler kimyasi RedakteYuksek enerjiler kimyasi YEK fiziki kimyanin bolmesidir qeyri istilik enerji menbelerinin ionlasdirici sualanma isiq plazma ultrases mexaniki zerbe ve s tesiri ile geden kimyevi ve fiziki kimyevi prosesleri tedqiq edir Qeyri istilik enerjisinin tesiri ile geden reaksiyalarin mexanizm ve kinetikasi heyacanlanmis ve ionlasdirilmis cox suretli hissecikilerin qeyri tarazliq qatiligi ile xarakterize olunur bu hisseciklerin enerjisi istilik hereketi enerjisinden bezi hallarda kimyevi rabite enerjisinden coxdur Maddeye tesir eden qeyri istilik enerji dasiyicilari suretlendidrilmis ion ve elektronlar suretli ve yavas neytronlar alfa ve beta hissecikler pozitronlar muonlar pionlar ultrases suretli atom ve molekullar elektromaqnit sualan manin kvantlari impuls elektrik maqnit ve akustik saheleri Yuksek enerjiler kimyasinin proseslerini zaman merhelerine gore fiziki fiziki kimyevi ve kimyevi proseslere bolurler Fiziki merhele femtosaniye ve daha az muddetde bas verir Bu muddetde qeyri istilik enerjisi muhitde qeyri beraber paylanir qaynar leke emele gelir Fiziki kimyevi merhelede qaynar lekede tarazsizliq ve muxtelicinsilik tezahur edir Kimyevi merhelede kimyevi reaksiyalar bas verir Neticede otaq temeperaturunda ele ionlar heyecalanmis halda atom ve molekullar emele gelir ki tarazliq proseslerinde bu mumkun deyil YEK esas xususiyyeti budur ki adi seraitde tarazliq proseslerinde emele gelmeyen atom molekul ve ionlarin heyecanlanma hali qeyri enerji menbeyi vasitesile otaq temperaturunda yaranir N Ablesimov qeyri tarazliq fiziki kimyevi proseslerinin idare olunmasinin relaksasiya prinsiplerini formule etmisdir relaksiya muddeti fiziki tesirin muddetinden xeyli cox olduqda ve fiziki kimyevi merhelede relaksiyanin mexanizmi melum olduqda mueyyen terkib ve qurulusa malik madde ciximini idare etmek olar Plazma kimyasi RedaktePlazmokimya plazmada geden prosesleri oyrenir Plazma ionlasmis qarisiqdir zeif ionlasmis ve ya asagi temperaturlu ve yuksek temperaturlu plazmaya bolunme vardir Plazmokimyevi prosesler 1000 10000 C temperatur intervalinda aparilir Bu prosesler yuklenmis ve ya heyecanlanmis hisseciklerin toqqusmasi ile bas verir ve yuksek surete malikdir Plazmokimya proseslerinde kimyevi rabitenin yeniden paylanmasi yuksek suretle bas verir Kimyevi cevrilmenin elementar aktlari teqriben 10 6 saniye erzinde bas verir ve donmeyen proseslerdir Bele reaksiyalar adi zavod reaktorlarinda doner prosesler sebebinden min ve milyon defelerle zeifleyir Plazmokimya prosesleri yuksek mehsuldarligi ile secilir Metan plazmotronu 65 sm uzunlugu ve 15 sm diametri olmasina regmen gunde 75 ton asetilen istehsal edir Bu ise bir zavodun istehsalinin hecmidir 3000 3500 C intervalinda saniyenin minde biri muddetinde metanin 80 i asetilene cevrilir Enerjinin 90 95 inden istifade olunur 1 kq asetilene enerji serfi 3 kvt saatdir Metanin buxar reaktorda pirolizinin enerji serfi bundan iki defe coxdur Son iller atmosfer azotundan plazmokimyevi usulla azot oksidi alinmasi usulu islenib hazirlanmisdir Bu usul ammonyak usulundan iqtisadi cehetden daha semerelidir Ovuntu metallurgiyasi ucun xammal olan narin tozlarin isteh salinin plazmokimyevi texnologiyasi yaradilmisdir Titan vanadium sirkonium niobium ve molibdenin yuksek erime tem peraturuna malik karbid nitrid ve karbonitridlerinin sintez usullari islenib hazirlanmisdir Texnologiyanin enerji mesrefi 1 2 kVt s dan cox deyil Yuksek temeperaturlar kimyasi enerjiye esasli qenaet etme ye imkan veren yuksek tezyiqle sixilmaya esaslanan ovuntu metallurgiyasi ile evez edilmekdedir Plazma poladeritme sobalari yuksek keyfiyyetli polad novleri almaga imkan verir Aletlerin sethinin ion plazma ile islenmesi surtunmeye davamliligi bir nece defe artirir Plazmokimya terkibinde birlesdirici madde kimi polad cuqun aluminium ve s olan metallobeton sintez etmeye imkan verir Metallobeton birlesdirici maddelerin xirdalanmis dag suxuru ile birge eridilmesinden alinir Metallobeton adi poladdan sixil maya qarsi 10 defe davamli dartilmaya qarsi 100 defe davamlidir Plazmokimyevi usulla yuksek tezyiq tetbiq etmeden karbonun maye yanacaga cevrilmesi usulu hazirlanmisdir Bele texnologiya ile das ve boz komurden sintez qazdan elave basqa maddeler de texniki silisium karbosilisium ferrosilisium adsorbent ve s alinir Radiasiya kimyasi RedakteRadiasiya kimyasi fiziki kimyanin bolmesi yuksek enerjiler kimyasinin hissesidir ionlasdirici suanin tesiri ile geden reaksiyalari oyrenir Ionlasdidrici xasseye elektromaqnit sualari rentgen sualanmasi g sualanmasi sinxrotron sualanma ve suretlendirilmis hissecikler seli elektronlar protonlar neytronlar gelionlar agir ionlar agir ionlarin bolunmesinin qelpeleri ve s malikdir Bunlarin enerjisi atom ve molekullarin ionlasma enerjisinden yuksekdir 10 15 eV hududunda Radiasiya kimyasi vasitesi ile enenevi kimyevi usullarla gede bilmeyen kimyevi prosesler heyata kecirilir Ionlasdirici sualanma kimyevi reaksiyalari katalizator ve inisiatorlar olmadan nisbeten asagi temeperaturda aparmaga imkan verir Radiasiya kimyasi en muxtelif maddelerin ionlasdirici sualarin tesiri ile cevrilmelerini oyrenir Ionlasdirici sualanmanin menbeleri rentgen qurgulari yuklu hissecik suretlendiricileri nuve reaktorlari radiaktiv izotoplardir Radiasiya kimyevi reaksiyalarin neticesinde oksigenden ozon qaz parafinlerinden hidrogen ve asagi molekullu olefinlerin mur ekkeb qarisigi emele gelir Polietilenin polivinilxloridin ve diger polimerlerin sualandirilmasi onlarin istiliye davamliligini ve berkliyini artirir Radiasiya vasitesi ile kimyevi texnologiyanin en vacib prosesleri polimerlesme vulkanlasma kompozision materiallarin istehsali o cumleden agac ovuntusu kompozitlerinin laklarin berkidilimesi adi beton ve diger monomerlerin betona hopturulmasi ile polimerbetonlarin alinmasi prosesleri heyata kecirilir Bele betonlar adi betonlardan 4 defe mohkem olub su kecirmemezliye ve korroziyaya qarsi yuksek davamliliga malikdirler Lazer sualanmasi ve zerbe dalgalari RedakteUltraqisa 10 fs ve daha qisa muddetli lazer umpulslari cox guclu optik sualanmalari ve guclu elektrik sahelerini toplayib sixlasdirir Bu ise kimyani yeni effektlerin axtarisina stimullasdirir Yuksek guclerde 1015 1016 Vt sm2 lazer suasinda elektrik sahesinin gerginliyi 20 V A bu saheni bir elektron 1A mesafede yaradir bu molekulun daxili elektrik sahesidir olduqda coxelektronlu ionlasma A L Bucacenkonun tebirince molekulun atom nuve karkasinin kulon partlayisi ile musayiet olunan striptizi bas verir Bu sekilde ozunu klasterler aparir meselen NH3 un molekulyar klasterleri lazer impulsunun intensiv sahesinde 120 fs 1015Vt cm2 guclu ionlasmaya meruz qalir ionlasmis klaster yuklu N2 N3 N4 ionlarinin emele gelmesi ile musayiet olunan kulon partlayisina meruz qalir Fulleren C60 intensiv lazer sualarinin tesiri ile 100 fs 1016Vt cm2 S604 ionuna cevrilir ve kulon partlayisina meruz qalaraq ion qelpelerine parcalanir Atom klasterlerinin femtosaniye impulslari ile gt 1016Vt cm2 fotoionlasmanin tedqiqi gosterdi ki isiq klaster qarsiliqli tesiri ultraqaynar mikroplazma emele getirir mikroplazma daxilinde ionlar 1 MeV a qeder enerjiye malik olurlar Bu tedqiqatlar deyterium klasterlerinin lazer islenmesi islerini stimullasdirdi Tedqiqatlarin meqsedi nuveleri birlesdire bilen enerjiye malik ionlardan ibaret plazma yaratmaq idi Heqiqeten de deyterium klasterlerin lazer qizdirilmasi ile bas veren kulon partlayisinda neytronlarin emissiyasi D D 3He n 1 coul enerjiye 105 neytron ciximi nuve reaksiyasi bas verdi Kulon partlayisinin mexanizmi guclu lazer zerbesine gt 1016 Vt sm2 meruz qalan Xe klasterlerinin misalinda izah edilmisdir Ani ionlasama ve elektronlarin elektrik sahesinde ani suretlenmesi ion karkasinin kulon parcalanmasi ile musayiet olunur Partlayis layli qurulus oldugunu gosterdi ion porsiyalari hisseleri klasterden ardicil puskurulur ionlarin ilk hissesi yuksek kinetik enerjiye malik olur hetta onlarin enerjisi kicik molekullarin kulon partalayisi enerjisinden yuksekdir Ilk suretli ionlar enerjini klasterin daxili qat ionlarindan hemcinin qismen qaynar elektronlardan alir Lazer impulsunun maddede kecidini musayiet eden Lorens quvveleri diger effektleri induksiya edir mikrohisseciklerin polimer mehlullarinda emele gelmesinin mexanizmini temin edir fokuslanmis suada foton tezyiqi polimer zencirlerini tutur ve diametri 10 nm hissecikler formasinda kondense edir Lazer sualari atomlari ve atom molekul klasterlerini berk madde sethinden ablyasiya ederek molekul qravirlesmesini heyata kecirir Her bir effektin ardinda yeni kimyevi tedqiqat usullari ve yeni yuksek texnologiya yaradilmasi perspektivi durur Guclu lazer impulslari guclu qisa zerbe dalgalarinin yaradilmasi ucun vasitedir Kimyada lazer zerbe dalgalari maddelerin ekstremal seraitde yuksek temperatur tezyiq surusme deformasiyalari davranisinin tedqiqi ucun vasitedir Meselen lazer induksiya zerbe dalgalari 5 QPa tezyiq cebhesini temin edir on tezyiq cebhesinin muddeti donen sixilma ucun bir nece yuz pikosaniye ve donmeyen sixilma ucun 20 25 ps dir Zerbe dalgasindan sonra temperaturun dusmesi boyuk suretle 1011 der s tertibinde bas verir Lazer stimullasdirilmis zerbe dalgalari ekstremal kimyada yeni imkanlar yaradir Adi zerbe dalgalari ile eksperimentler termo dinamiki xasselerin mexaniki mohkemliyin hal tenliyinin ve s mueyyen edilmesine yonelmisdir Guclu zerbe sixilmasi guclu partlayislarda nuve partlayislarinda esas yer tutur Deyteriumda termonuve reaksiyalalini alisdirmaq ucun istifade olunan zerbe dalgalari guclu lazer menbeleri Laurens Milli laboratoriyasindaki Petawatt Laser vasitesi ile yaradilmisdir Bu laboratoriyada guclu lazerlerle 1015 Vt stimullasdirilan reaksiyalar heyata kecirilmisdir Impulsun muddeti 0 5 ps hedef ise qizil mis ve uran 238 erintisinden ibaret idi Qizildan vurulub cixarilan elektronlar kvantlar yaradir bunlar ise hedefde suretli neytronlar emele getirir Bu neytronlar ise uran nuvesini parcalayir Qizilin misin ve uranin parcalanma mehsullarinin terkibi ve elektronlarin energetik spektrleri mueyyen edilmisdir Bu tedqiqatlarin neticeleri bahali suretlendiriciler olmadan nuve kimyasinda ultraguclu lazerlerle reaksiyalar aparmagin mumkunluyunu gosterir Lazer stimullasdirilmis zerbe dalgalari ekstremal seraitde yeni texnoloji imkanlar yaradir Meselen fullerenin soganvari topalarinin almaz klasterlerine cevrilmesi Oxsar hadiseler nano borular ucun de istifade olunur 50 QPa tezyiqde onlarin xarici elektron tebeqeleri yarilir ve onlar qrafit strukturuna kecirler Bu reaksiyalarda almaz nanokristallarinin da alinmasi musahide olunmusdur Maddenin superkritik hali gozlenilmez anomal effektlerin menbeyidir Bu effektlerden biri bohran noqtesi etraf inda yuksek derecede sixligin fluktasiyasi maddenin suretli ve donen klasterlesmesidir Ekstremal kimyanin bir sedevri de tritiumun hidrogen ve deyteriumla maye ufrataxici kvant heliumda metallik hidrogenin sintezidir Diger maraqli hadise NaC60 ve PC60 ekzotik molekullarinin plazmokimyevi sintezidir Burada elektron atomlarinin cox guclu sixilmasi elektron nuve qarsiliqli tesirini artirir Qaynar lazer induksiya plazmasindan ise yuxarida behs etmisik Maqnit sahesi RedakteMaqnit sahesinin kimyevi effekti spin kimyasi movzusunda qismen izah olunmusdur spin kimyasinin butun effektleri elektronlarin ve nuvelerin maqnit momentlerinin maqnit tesirine cavabidir sabit maqnit saheleri ve mikrodalga sahelerinin maqnit komponentleri Lakin hereket eden elektrik yukleri sisteminde maqnit saheleri solvatlasmis elektron ve ionlar kimyevi tesirli lorens quvveleri yaradir Buna gore de maqnit sahe effektlerinin dairesi spin kimyasinda behs etdiklerimizden daha coxdur Yuksek maqnit effektleri ion NaCl ve atom Si kristallarinda dislokasiyanin hereket suretlerinde 4 5 kE maqnit sahesinde suretin 3 6 defe artimi ion kristallarinin mohkemliyi ve plastik deformasiyanin suretlerinde askar edilmisdir Bu effektler berk maddenin kimya ve mexanikasi ucun muhum ehemiyyet kesb edir Onlar spin kimyasi cercivesinde menqiqli izahat tapsalar da paramaqnit tixaclarda dislokasiyalarin spin asili rekombinasiyalari lorens quvvelerini istisna etmek olmaz beleki bu effektlerin coxu asagi tezlikli bir nece yuz hers elektrik sahelerinden asilidir Lorens quvveleri hemcinin maqnit sahesi effektinin Ag un Cu uzerinde elektrocokdurulmesine tesirini de mueyyen edir 80 kE maqnit sahesi ve 4 103 kE m sahe qradiyentinde reaksiya ciximi 45 artir Eyni zamanda coken metalin sixligi ve dendritlerin keyfiyyeti artir Ehtimal ede bilerik ki maqnit sahesi lorens quvvesi vasitesi ile elektrod mehlul serheddinde ikiqat elektrik qatinin mikrodinamika ve mikroturbilentliyine tesir edir Bu yeni hadisenin genis perspektivi olmasi subhe dogurmur Maqnit quvvelerin vandervaals quvveleri ile eyni tertibde oldugu hallarda meselen maqnit qavrayiciliginin yuksek anizotropiyasi olan molekullar ucun yuksek qradiyentli maqnit sahelerinde monokristall yetisdirilmesi meselesi de maraq dogurur Qeyri bircinsli maqnit sahesi ionlarin ayrilmasi ve misin elektrolizine boyuk tesir gosterir Maqnit sahesi ile elaqedar tedqiqatcilari heyecanlandiran bir problemi de qeyd edek Molekullarin coxu iki formada olurlar Onlar kimyevi terkibe gore eynidirler lakin sag ve sol el kimi bir birinin guzgu eksleridir Onlar isigin polyarizasiya mustevisini bir birinin eksi istiqametde firladirlar molekullardan biri polyarizasiya mustevisini saat eqrebi istiqametinde digeri ise bunun eksine firladir Buna gore de bu izomer molekullarini sola ve saga firladan izomerler adlandirirlar Qeyri uzvi alemde bele molekullar beraber saydadirlar Ancaq canli kimya aleminde zulallar yalniz sola firladan amintursulardan qurulmusdur Bu unikal hadisenin derki boyuk problem olaraq qalir cox ferziyyeler ireli surulse de bu sualin qenaetbexs cavabi tapilmamisdir Polyarize edilmis isigin komeyi ile sag ve ya sol optiki izomeri almaq olar Ancaq tebietde hemin maddeler movcud deyil Mueyyen edimisdir ki xromun birlesmelerini maqnit sahesinde onun gerginliyi isiq suasina paralel olmusdur polyarlasmamis isiqla sualandirsaq optiki izomerlerden birinin coxlugu olan qarisiq alinir Maqnit sahesinin istiqametinin deyisdirilmesi eks optiki izomerin artimina getirib cixarir sahe isiq suasina perpendikulyrar olduqda her iki izomer eyni ehtimalla emele gelir Lakin canli alemde optiki asimmetriya hadisesi hele tam izah edilmemisdir Mikrodalgalar ultrases ve qravitasiya RedakteMikrodalganin maqnit komponentine esaslanan kimyevi radiofizikadan ferqli olaraq mikrodalga kimyasi mikrodalganin elektrik komponentinden istifade edir Deyisken dielektrikliyi olan polyar reagentler mikroreaktorlarda yigildiqda sistemlerde mikrodalga udulmasi mikroheterogen sistemin polyar ve polyarizasiya olunmus hisselerinde lokallasmislar Faktiki olaraq onlar reaktorlarda qizdirilma enejisini unvanli oturen ve yuksek kimyevi selektivliye malik olan miniatur mikrodalga sobalaridir Ultrases kimyasi ve ya sonokimya ultrasesle induksiya olunan kimyadir Mikroreaktorlarda geden proseslerdir zerbe dalgalari ve asagi temperaturlu plazma ile yaradilan effektlere oxsayir Hem qisadalga hem de ultrases kimyasi sintetik kimyanin yeni usullaridir Meselen Fe CO 5 in maqnit sahesinde ultrasesle sualanmasi ile nanofazali amorf demirin ve ya Fe3O4 un sonokimyevi sintezi Bu sintez texnologiyasi uzunsov nanohissecikler almaga ve onlarin maqnit anizotropiyasini nezaretde saxlamaga nanoelektron qurgularinin nanomateriallarini ve maqnit yaddasi dasiyicilarinin keyfiyyetini yaxsilasdirmaga imkan verir Sonokimyani basa dusmek ucun sonolumunessensiya hadisesini bilmek lazimdir Sonolumunessensiya kavitasiya qabarciqlarinin dagilmasi zamani isigin yaranmasidir generasiya Generasiyada esas rolu nezeri olaraq 25 000 K e catan qaynar plazma oynayir Bele bir ideya var ki sonoeffektin komeyi ile termonuve reaksiyalari baslayan 15 106K temperatura catmaq olar Kavitasiyalarin cuxurluqlarin pikosaniyelerle zaman helli gosterir ki kavitasiyalarin dagilmasi ile yaranan zerbe dalgasi isiq suretinden 4 defe artiq suretle hereket edir Lakin bu netice plazmanin temperaturu haqqinda suala cavab vermir Ekstremal kimyaya yuksek qravitasiya sahelerinde ve cekisizlik seraitinde geden kimyevi prosesler de aiddir Molekul klaster ve assosiatlarin bele sahelerde payinin keskin artmasi yeni effektler emele getirir qatiliq qradientinin qiymet ve isaresi tarazligin yerdeyismesi proseslerin suretinin deyismesi ve s Ultraasagi temperatur ve soyuq atomlar RedakteKimya asagi temperaturlar 4K sahesini coxdan menimsemisdir bu menimsemenin en parlaq neticesi kimyevi reaksiyalarin kvant mexanizminin kesfidir baryer tunelleme ve onun neticeleri neheng izotop effektleri reaksiyanin temperaturdan asili olmayan hudud suretleri 10 4 10 6K temperatur intervalindaki reaksiyalari ekstremal kimyadan daha cox ekzotik kimyaya uygun gelir Ultrasoyuq atomlarin alinmasi onlarin hereketinin optiki kvantin udulmasi zamani atomlarin lazer soyudulmasi deyismesidir Eger atom ve lazer fotonlari ele uygunlasdirilmisdir ki udulma asagi qanadda spektrin qirmizi terefi gedir onda fotona qarsi hereket eden atomda dopler surusmesi sebebinden rezonans udulmasi merkeze dogru yerini deyisir ve guclenir Fotonla eyni istiqametde olan atomlar ucun doppler effecti rezonansi merkezden surusdurur ve udulmani zeifledir neticede atomlar tormozlayici tesire meruz qalir Ortoqonal lazer sualarinda yerlesmis atomlar uc istiqametin hamisinda yavasidilirlar optiki ozlu qati muhit yaranir bele muhitde atomlar sanki dayanir onlarin kinetik temperaturu 10 4 10 6K hetta 10 10K temperatura dusur Bele ultrasoyuq atomlarin kristall qefesleri meselen 85Rb atomlarinin hecmi merkezlesmis atomlari alinmisdir optiki difraksiyanin komeyi ile qefesin parametrleri kollektiv reqslerin tezliyi teyin edilmisdir Belelikle maddenin yeni hali qaz kristali alinmisdir Kristal qaz hali hetta heyecanlanmis ridberq atomlari ucun de muhahide olunmusdur Kristal qaz halinda enerji kollektiv cox hissecikli qarsiliqli tesirden yaranir Adi qazlar ucun ise enerji cut bimolekulyar toqqusmalarla elaqedardir Enerjinin oturulmesinin kollektiv xarakteri rezonans elektrik sahelerinde 3 0 ve 3 4 V sm iki Rb ridberq atomu arasinda 25s1 2 24p1 2 ve 33s1 2 34p1 2 rezonans kecidlerinin genislendirilmesi ile yaranir Faktiki olaraq bu asagidaki rezonans reaksiyasidir R b 25 s 1 2 R b 33 s 1 2 R b 24 p 1 2 R b 34 p 1 2 displaystyle mathsf Rb 25s 1 2 Rb 33s 1 2 longrightarrow Rb 24p 1 2 Rb 34p 1 2 dd Bu reaksiyada atomlarin biri bas kvant ededini azaldir 25 den 24 e digeri ise artirir 33 den 34 e Bu kecidlerin 300 mkK temperaturda spektral xetlerinin genislenmesi ridberq atomlarinin funksiyasi kimi gosterir ki hetta cox kicik sixliqlarda 108 109 atom sm3 atomlarin hali yumsaq kristala ve ya amorf berk maddeye uygun gelir Bu netice seziumun ridberq atomlari ucun de 108 109 atom sm3 sixliqlarda musahide olunmusdur Ultrasoyuq kinetik enerjiden merhum atomlar deqiq spektroskopiya ve metrologiya atom atom ve atom seth potensiallarinin zondlasdirilmasi bir atomlu mazerin kvant elektrodinamikasinin postulatlarinin eksperimental yoxlanilmasi ucun maraq dogurur Kristallik qazda atomlarin optik heyecanlandirilmasi ile elektron heyecanlandirilmis atomlar alinir bu atomlar diger atomlarla reaksiyaya girerek kristallik qaza implant olunan eksimer molekullar emele getirir Molekul ve mayelerin lazerle soyudulmasi meseleleri de maraq dogurur Ultrasoyuq nanoreaktorlar ultraaxici heliumun damcilaridir 4000 atom onlar qaz molekullarini goturerek meselen HCN onlarin damcilarda assisiatlarini emele getirir Onlarin qurulusu lazer ve kutle spektroskopiyasi usullari ile tehlil edilir HCN molekullari bas quyruq prinsipi ile birleserek xetti oliqomerler emele getirir Ultrasoyuq damcilardaki molekul assosiatlari molekullarin qarsiliqli tesirinin tedqiqat usullarindan biridir Bu reaksiyada atomlarin biri bas kvant ededini azaldir 25 den 24 e digeri ise artirir 33 den 34 e Bu kecidlerin 300 mkK temperaturda spektral xetlerinin genislenmesi ridberq atomlarinin funksiyasi kimi gosterir ki hetta cox kicik sixliqlarda 108 109 atom sm3 atomlarin hali yumsaq kristala ve ya amorf berk maddeye uygun gelir Bu netice seziumun ridberq atomlari ucun de 108 109 atom sm3 sixliqlarda musahide olunmusdur Ultrasoyuq kinetik enerjiden merhum atomlar deqiq spektroskopiya ve metrologiya atom atom ve atom seth potensiallarinin zondlasdirilmasi bir atomlu mazerin kvant elektrodinamikasinin postulatlarinin eksperimental yoxlanilmasi ucun maraq dogurur Kristallik qazda atomlarin optik heyecanlandirilmasi ile elektron heyecanlandirilmis atomlar alinir bu atomlar diger atomlarla reaksiyaya girerek kristallik qaza implant olunan eksimer molekullar emele getirir Molekul ve mayelerin lazerle soyudulmasi meseleleri de maraq dogurur Ultrasoyuq nanoreaktorlar ultraaxici heliumun damcilaridir 4000 atom onlar qaz molekullarini goturerek meselen HCN onlarin damcilarda assisiatlarini emele getirir Onlarin qurulusu lazer ve kutle spektroskopiyasi usullari ile tehlil edilir HCN molekullari bas quyruq prinsipi ile birleserek xetti oliqomerler emele getirir Ultrasoyuq damcilardaki molekul assosiatlari molekullarin qarsiliqli tesirinin tedqiqat usullarindan biridir Cetin eriyen keramik materiallarin ozuyayilan yuksek temperatur sintezi RedakteEkstremal hallar kimyasinin en vacib sahelerinden biri cetin eriyen ve keramik materiallarin ozuyayilan yuksek temperatur sintezidir 1 4 Adeten bele materiallarin irimiqyasli sintezi ovuntu metallurgiyasinin usullari ile alinir Bu usulun mahiyyeti metal ovuntularinin mueyyen formada yuksek tezyiqde sixilmasidir proses 1200 2000 S de aparilir ve bisime bir nece saat cekir Ozuyayilan sintez daha asan heyata kecirilir bir metalin diger metalda ve ya azotda karbonda silisiumda yanmasina esaslanir En genis yayilmis yanma besit ve ya murekkeb maddelerin karbon neft mehsullari agac memulatlari oksigende yanmasidir Yanma isiq ve istilik ayrilmasi ile geden reaksiyalardir yanma oksigenden basqa diger yandirici maddelerle reaksiyalarda da bas vere biler Ozuyayilan yuksek temperaturlu sintez berk maddelerde yanma prosesidir Meselen titan tozunun bor tozunda ve ya sirkonium tozunun silisium tozunda yanmasi Bu usulla yuzlerle yuksek keyfiyyetli cetin eriyen birlesmeler alinmisdir metallarin karbidleri boridler aluminidler selenidler Bu usul neheng sobalar murekkeb prosesler cox enerji serfi teleb etmir ve yuksek texnologiyasi ile ferqlenir Coxtonnajli mehsul istehsal eden qurgu ucun bir nece adam kifayetdir Ozuyayilan yuksek temperaturlu sintez texnologiyasi cetin eriyen ve keramik materiallarin sintezi sahesinde yuksek nailiyyetdir Kosmokimya RedakteKosmokimya ve ya kimyevi kosmologiya kimyanin astronomiya ve astrofizika qovsaginda sahesi olub kosmik cisimlerin terkibini kimyevi elementlerin kainatda yayilmasi ve paylanmasi qanunlarini oyrenen elmdir Kosmokimya esasen maddelerin atom molekul qarsiliqli tesir seviyyesinde soyuq proseslerini tedqiq edir Diger hadiseleri kocmosda qaynar nuve proseslerini maddelerin plazma halini nukleogenoz ulduzlarin daxilinde elementlerin emele gelme proseslerini ise fizika oyrenir Kosmonavtikanin inkisafi kosmokimya ucun yeni imkanlar yaratdi Aydan goturulmus torpaq numuneleri esasinda suxurlar tedqiq edildi Avtomatik buraxilan kosmik aparatlar Gunes sisteminin diger planetlerinin asteroidlerin ve kometlerin sethinde ve atmosferinde olan maddeleri ve onlarin movcudolma seraitini oyrenmeye imkan verdi Ulduzlararasi mekanda ve goy cisimlerinde bir cox elementin cuzi qatiliqda atom ve molekullari bezi minerallar kvars silikatlar qrafit ve s askar olunmusdur Gunes qazlarindan N CO NH3 O2 N2 S sualanma ile tarazliq seraitinde sade ve murekkeb uzvi maddelerin sintezi aparilir Ag cirtdan olu ulduzlar termonuve enerji menbeyinin hamisini serf ederek sonmus goy cisimleridir Oz agirliq quvvelerinin tesiri altinda cox yuksek derecede sixlasmislar gunesin kutlesi ile muqayise olunan kutlede olculeri bir tertib az olur Onlar cox suretle firlanaraq guclu maqnit sahesi yaradirlar bununla da onlarin zeif sualanma spektri deyisir Olu ulduzlarin maqnit sahesi yedekinden yuz min defelerle coxdur birlesmede kimyevi rabitenin xasselerini deyise bilir Ultraguclu maqnit sahesinin tesiri ile nuve etrafindaki bizim verdis etydiyimiz elektron formalari deformasiyaya ugrayir onlarin emele getirdiyi kimyevi rabiteler daha qisa ve mohkem olur Norvec alimi Truqve Xelkagerin Trygve Helgaker ve hemkarlarinin hesablamalarina gore kimyevi rabitenin olcusu 25 qisala biler Bu isde ag cirtdanin etrafindaki guclu maqnit sahesinin maddelerin kimyevi xasselerine tesirinin komputer modellesmesi gosterdi ki bele seraitde Yer seraitinde mumkun olmayan kimyevi reaksiyalar geder ve yeni tip birlesmeler alina biler Meselen tesirsiz qaz heliumun iki atomlu molekullarinin yaranmasi proqnoz edilimisdir Yer seraitinde tesirsiz qazlar o cumleden helium bir atomlu molekullardan ibaretdir Edebiyyat RedakteBuchachenko A L Himiya ekstremalnyh i ekzoticheskih yavlenij Uspehi himii 1987 56 1593 Kuznecov V I Idlis G M Gutina V N Estestvoznanie M Agar 1996 s 209 250 Sadohin A P Koncepcii sovremennogo estestvoznaniya Ucheb posobie M Izd EKSMO 2005 s 160 190 Karpenkov S H Koncepcii sovremennogo estestvoznaniya Uchebnik dlya vuzov M 2001 s 249 338 Korolkov D V Skorobogatov G A Osnovy teoreticheskoj himii Ucheb posobie dlya stud v ucheb zavedenij D V Korolkov G A Skorobogatov M Akademiya 2004 350 s Vernadskij V I Himicheskoe stroenie biosfery Zemli i eyo okruzheniya Izd 2 Nauka M 1987 348 s Orlov V A Dorozhkin S V Plazma chetvyortoe sostoyanie veshestva M Binom 2005 410 c Ionno luchevye prisposobleniya s ispolzovaniem holodnyh atomov NanoWeek 30 11 2008 No 44 Plyusnin V F Radiacionnaya himiya Uchebnoe posobie Novosibirsk Izd vo NGU 2010 196s ScienceShot Unusual Molecules Form Near White Dwarfs 19 07 2012 Isaacs N S Liquid phase high pressure chemistry N Y Brisban Toronto 1981 414 p Bugaenko L T Himiya vysokih energij Opyt sistemnogo analiza Vestnik MGU Ser 2 Himiya 2001 42 220 Eksperimentalnye metody himii vysokih energij Pod redakciej Melnikova M Ya M Izd vo MGU 2009 824s Sem M F Lazery i ih primeneniya Sorosovskij obrazova tel nyj zhurnal 1996 6 92 Ablesimov N E Sinopsis himii Spravochno uchebnoe posobie po obshej himii Habarovsk Izd vo DVGUPS 2005 84 c U Sanson Chang Kyu Kim G Kis Benedek R Shorn E Zeiller Garibov A A V Huseynov A Chupov Natural and anthropogenic radionuc lides in the rivers of Azerbaijan Journaj of Radioanalytical and Nuclear Chemistry 2008 Vol 277 N2 357 Garibov A A Eyubov K T Agaev T N Liquid Phase Radiolysis of the Water n Hexane System High Energy Chemistry 2004 38 5 295 Garibov A A Radiation heterogenic processes of hydrogen accumulation in water cooled nuclear reactors International Journal of Nuclear Research Nukleonika 2011 4 333 Pikaev A K Sovremennaya radiacionnaya himiya Tverdoe telo i polimery Prikladnye aspekty M Nauka 1987 448 s Ablesimov N E Skolko himij na svete ch 2 Himiya i zhizn XXI vek 2009 6 34 Buchachenko A L Himiya kak muzyka MINC Nobelistika 2004 192 c Kosmohimiya Luny i planet Sb statej M 1975 764 c David I A Millar William G Marshall Iain D H Oswald and Colin R Pulham High pressure structural studies of energetic materials Crystallography Reviews 2010 16 115 Iain D H Oswald David I A Millar Alistair J Davidson Duncan J Francis William G Marshall Colin R Pulham Adam S Cumming Alistair R Lennie and John E Warren High pressure structural studies of energetic compounds High Pressure Research 2010 30 280 David I A Millar Helen E Maynard Casely Annette K William G Marshall Colin R Pulham Putting the squeeze on energetic materials structural characterisation of a high pressure phase of CL 20 Cryst Eng Comm 2010 12 2524 Forget S Chenais S Organic Solid State Lasers Springer Series in Optical Sciences c Springer Verlag Berlin Heidelberg 2013 175 127 Fortov V E Mincev V B Ekstremalnye sostoyaniya veshestva na Zemle i v kosmose est li himiya za megabarom Uspehi himii 2013 7 59Menbe https az wikipedia org w index php title Ekstremal kimya amp oldid 4339423, wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, hersey,

ne axtarsan burda

, en yaxsi meqale sayti, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, seks, porno, indir, yukle, sex, azeri sex, azeri, seks yukle, sex yukle, izle, seks izle, porno izle, mobil seks, telefon ucun, chat, azeri chat, tanisliq, tanishliq, azeri tanishliq, sayt, medeni, medeni saytlar, chatlar, mekan, tanisliq mekani, mekanlari, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar.